9. Li ruchich’och’ re li Najter Chaq’rab’

Tzuul Ararat Li na’ajej seraq’inb’il naq kikana wi’ lix jukub’ kab’l laj Noe (Gen. 8:4). Ink’a’ nanawman b’ar tz’aqal li na’ajej.

Ur Li xb’een na’ajej kiwan wi’ rochoch laj Abraham, nach’ rik’in rokik li nima’ Ewfrates, b’ar wi’ ka’ch’in chik ma kikamsiik choq’ mayej, kiril lix anjel li Jehova, ut kixk’ul li Urim ut Tumim (Gen. 11:28–12:1; Abr. 1; 3:1). (K’e reetal naq wan jun chik li na’ajej sa’ Mesopotamia sa’ xnim li saq’e li naru naq kiwan choq’ xna’aj li tenamit Ur).

Babilonia, Babel (Senahar) Kiwan xb’een wa aran laj Kus, ralal laj Kam, ut laj Nimrod. A’an li na’ajej ke’el wi’ chaq laj Jaredita sa’ xkutankil li najt xteramil kab’l sa’ li helhookil ch’och’ aran Senahar. Moqon kiwan choq’ jolomil tenamit re li awa’b’ejihom re Babilonia, ut rochocheb’ li rey aj Babilonia, jo’ laj Nabukodonosor li kixk’am choq’ preex toj sa’ li tenamit a’an naab’al xkomoneb’ laj Judio chirix lix sachlijik Jerusalen (587 chihab’ rub’elaj li Kristo). Eb’ laj Judio ke’kana chi preexil sa’ Babilonia chiru 70 chihab’ toj reetal lix kutankil li rey aj Siro, li kikanab’ank reheb’ laj Judio chi sutq’iik Jerusalen re xyiib’ankil chi ak’il li santil ochoch. Laj Daniel li profeet kiwan ajwi’ arin rub’el xwankil laj Nabukodonosor, laj Baltasar, ut laj Dario Ⅰ (Gen. 10:10; 11:1–9; 2 Rey. 24–25; Jer. 27:1–29:10; Esek. 1:1; Dan. 1–12; Omni 1:22; Eter 1:33–43).

Susa Jolomil tenamit re li awa’b’ejihom re Persia sa’ lix awa’b’ejil laj Dario Ⅰ (Dario li Xnimal Ru), laj Jerjes (Asuero), ut Artajerjes. Xna’aj li rochoch li xEster, rixaqil li rey, li ke’kole’ wi’ laj Judio xb’aan xkawil xch’ool ut xpaab’aal a’an. Laj Daniel ut moqon laj Nehemias ke’k’anjelak arin (Neh. 1:1; 2:1; Ester 1:1; Dan. 8:2).

Helhookil Ch’och’ Dura (Duur) Laj Sidrak, laj Misak, ut laj Abednago ke’k’ehe’ sa’ jun li k’atleb’aal re xam naq ink’a’ ke’xloq’oni jun li jalam-uuch re ch’iich’ oor li yiib’anb’il xb’aan laj Nabukodonosor. Li Ralal li Dios kixkoleb’, ut ke’el chaq sa’ li k’atleb’aal chi maak’a’ ke’xk’ul (Dan. 3).

Asiria Asur kiwan xb’een wa choq’ jolomil tenamit re Asiria, ut moqon Ninive ki’ok choq’ jolomil tenamit. Eb’ laj taqlanel re Asiria, aj Salmanasar Ⅴ ut aj Sargon Ⅱ, ke’numta sa’ xb’een li Awa’b’ejihom re Israel sa’ xnim li saq’e ut ke’xk’am chi preexil li lajeeb’ chi teepal sa’ 721 chihab’ rub’elaj li Kristo (2 Rey. 14–15; 17–19). Asiria kiwan chixch’a’ajkilankil Juda toj reetal 612 chihab’ rub’elaj li Kristo, naq kiq’axe’ ru Asiria xb’aaneb’ laj Babilonia.

Ninive Jolomil tenamit re Asiria. Eb’ laj Asiria ke’xpleeti li ch’och’ Juda chiru lix awa’b’ejil laj Esekias, naq yoo chi k’anjelak li profeet Isaias. Jerusalen, li jolomil tenamit re Juda, kikole’ rik’in sachb’a-ch’oolej naq jun li anjel kixsak’ 185,000 reheb’ laj pleet aj Asiria (2 Rey. 19:32–37). Li Qaawa’ kixye re li profeet aj Jonas naq tixb’oq li tenamit a’in re te’xjal xk’a’uxleb’ (Jonas 1:2; 3:1–4).

Haran Laj Abraham kikana arin chiru jarub’aq kutan rub’elaj naq xko’o Kanahan. Lix yuwa’ ut li riitz’in ke’kana arin. Li xRebeka (rixaqil laj Isaak) ut li xRakel, li xLea, li xBilha, ut li xSilpa (eb’ li rixaqil laj Jakob), ke’chal chaq sa’ li na’ajej a’in (Gen. 11:31–32; 24:10; 29:4–6; Abr. 2:4–5).

Karkemis Li Farahon Neko kiq’axe’ ru arin xb’aan laj Nabukodonosor, ut rik’in a’an ki’oso’ lix wankileb’ laj Egipto sa’ xb’een Kanahan (2 Kro. 35:20–36:6).

Sidon Li tenamit a’in kik’ojob’aak xb’aan laj Sidon, li ri laj Kam, ut a’an li jun tenamit reheb’ laj Kanahanita li q’axal wan sa’ xnim li saq’e (Gen. 10:15–20). A’an chaq rochoch li xJesabel, li kixk’am chaq xloq’oninkil laj Bahal sa’ Israel (1 Rey. 16:30–33).

Tiro A’in jun tenamit chire li palaw na’ux wi’ naab’al li yakok aran Siria. Laj Hiram (Jiran) aj Tiro kixtaqla xche’il li yaw ut li ch’iich’ oor ut eb’ laj k’anjenel re xtenq’ankil laj Salomon sa’ xyiib’ankil lix santil ochoch (1 Rey. 5:1–10, 18; 9:11).

Damasko Laj Abraham kixkol laj Lot nach’ rik’in a’in. A’an li xb’eenil tenamit re Siria. Sa’ lix awa’b’ejil laj David, eb’ laj Israelita ke’reechani li tenamit. Laj Elias kixyul laj Jasahel re taawanq choq’ rey sa’ xb’een Damasko (Gen. 14:14–15; 2 Sam. 8:5–6; 1 Rey. 19:15).

Kanahan Kik’eeman li ch’och’ a’in re laj Abraham, laj Isaak, laj Jakob, ut eb’ li ralal xk’ajol re te’reechani chi junelik (Gen. 17:8; 28).

Tzuul Sinai (Horeb) Li Qaawa’ kiraatina laj Moises chalen chaq sa’ jun toon chi k’ix li naxamnak (Exo. 3:1–2). Kik’eeman re laj Moises li Chaq’rab’ ut eb’ li Lajeeb’ chi Taqlahom (Exo. 19–20). Li Qaawa’ kiraatina laj Elias rik’in jun ch’ina xyaab’ kuxej li q’un na’aatinak (1 Rey. 19:8–12).

Esion-geber Li rey aj Salomon kixyiib’ jun “teepeb’ li jukub’” sa’ Esion-geber (1 Rey. 9:26). Maare sa’ li tenamit a’in kiwulak li ixqi rey aj Saba, chirix rab’inkil resil laj Salomon, re tixnaw ru (1 Rey. 10:1–13).

Egipto Laj Abraham xko’o arin xb’aan li nimla we’ej sa’ Ur (Abr. 2:1, 21). Li Qaawa’ kixye re laj Abraham naq tixk’ut chiruheb’ laj Egipto li k’a’ru kixk’utb’esi chaq chiru (Abr. 3:15). Chirix naq eb’ li ras laj Jose ke’xk’ayi a’an sa’ li loq’b’il moosil (Gen. 37:28), laj Jose ki’ok choq’ aj taqlanel sa’ li rochoch laj Putifar arin. Kitz’ape’ sa’ tz’alam. Kixk’ut xyaalal lix matk’ laj Farahon ut kik’ehe’ re jun opiis re wankilal sa’ Egipto. Laj Jose ut eb’ li ras ke’xk’ul wi’chik rib’. Laj Jakob kiq’axon arin rochb’een lix junkab’al (Gen. 39–46). Eb’ li ralal xk’ajol laj Israel ke’wan Gosen chiru lix kanajikeb’ Egipto (Gen. 47:6).

Eb’ laj Israelita ke’k’ihan ut “q’axal ke’niman xmetz’ew”; chirix a’an ke’k’ehe’ chi moosil xb’aaneb’ laj Egipto (Exo. 1:7–14). Chirix naq ke’taqlaman junjunq li rahilal, laj Farahon kixkanab’eb’ laj Israel chi elk chaq Egipto (Exo. 12:31–41). Laj Jeremias kik’ame’ Egipto (Jer. 43:4–7).

Kaftor (Kreta) Lix ch’och’eb’ laj Minoico najter.