Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au
Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni Fakatokāteline


Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni Fakatokāteline

1. Toluʻi ʻOtuá

ʻOku sino mavahevahe pē ʻa e Toluʻi ʻOtuá: ʻa e ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá; Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí; pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní (vakai, Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:1; Ngāue 7:55–56). ʻOku maʻu ʻe he Tamaí mo e ʻAló ʻa e sino ko e kakano mo e hui, ka ko e laumālie pē ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní (vakai, T&F 130:22–23). Neongo ʻoku sino mavahevahe ʻa e Toluʻi ʻOtuá pea kehekehe mo honau ngaahi fatongiá, ka ʻoku nau taha pē ʻi he taumuʻa. ʻOku nau faaitaha mo haohaoa ʻenau ngāue ke fakahoko e palani fakalangi ʻa e Tamai Hēvaní ki he fakamoʻuí.

Potufolofola fekauʻakí:Kalētia 5:22–23; T&F 76:22–24

2. Palani ʻo e Fakamoʻuí

ʻI he maama fakalaumālié, naʻe fakafeʻiloaki mai ai ʻe he Tamai Hēvaní ha palani ke tau lava ai ʻo hoko ʻo hangē ko Iá mo maʻu ʻa e moʻui taʻefaʻamaté pea mo e moʻui taʻengatá (vakai, Mōsese 1:39). ʻOku ui ʻe he folofolá ʻa e palani ko ʻení ko e palani ʻo e fakamoʻuí, ko e palani lahi ʻo e fiefiá, ko e palani ʻo e huhuʻí pea mo e palani ʻo e ʻaloʻofá (vakai, ʻAlamā 42:5, 8, 11, 15). ʻOku kau ʻi he palaní ʻa e Fakatupú, Hingá, Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, Toetuʻú, Fakamaau Fakaʻosí kae pehē ki he ngaahi fono, ngaahi ouau, tokāteline mo e ngaahi fekau kotoa pē ne foaki mai ʻe he ʻOtuá. ʻOku mahuʻinga foki ki he palani ʻa e Tamai Hēvaní, ʻa e tauʻatāina ke filí, ʻa ia ko e malava a ke tau fili maʻatautolu mo fai e meʻa ʻoku tau loto ki aí. ʻOku ʻomi e Laumālie Māʻoniʻoní ke ne tataki kitautolu ʻi heʻetau ngaahi filí.

Koeʻuhí ko e palani ʻo e fakamoʻuí, ʻe lava ke fakahaohaoaʻi kitautolu ʻo fakafou ʻi he Fakaleleí, maʻu ʻa e fiefia kakató, pea moʻui ʻo taʻengata ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. ʻE lava foki ke tolonga ʻetau ngaahi fetuʻutaki fakafāmilí ʻo aʻu ki he taʻengatá.

Potufolofola fekauʻakí:Sēnesi 1:26–27; 2 Nīfai 2:25; 31:19–20; Mōsese 6:52–62; ʻĒpalahame 3:22–26; “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani”

3. Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí

Ko Sīsū Kalaisi pē naʻe malava ke Ne fakahoko ha Fakalelei haohaoá. Naʻe kau ʻi Heʻene Fakaleleí ʻa ʻEne mamahi koeʻuhí ko ʻetau ngaahi angahalá ʻi he Ngoue ko Ketisemaní, ʻEne pekia ʻi he kolosí pea mo ʻEne Toetuʻu mei he fonualotó. Naʻe ʻikai ngata pē Heʻene mamahi koeʻuhí ko ʻetau ngaahi angahalá, ka naʻá Ne toʻo foki kiate Ia hotau ngaahi mamahí, mahamahakí mo e ngaahi vaivaí (vakai, ʻAlamā 7:11–13). Naʻe ikunaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e mate fakaesino mo fakalaumālié. ʻE toetuʻu ʻa e tokotaha kotoa pē ʻo fakafou ʻi Heʻene Fakaleleí (vakai, 1 Kolinitō 15:20–22). Ko kinautolu ʻe fakatomala, talangofua ki he ngaahi fekaú, maʻu ʻa e ngaahi ouau fakamoʻuí pea tauhi ʻenau ngaahi fuakavá, te nau maʻu ʻa e meʻaʻofa ko e moʻui taʻengatá (vakai, Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:3).

Potufolofola fekauʻakí:ʻĪsaia 53:3–5; Luke 24:36–39; 2 Nīfai 2:27; 25:23, 26; Sēkope 4:11; T&F 18:10–11; 19:16–19; 76:40–41; “Ko e Kalaisi Moʻuí: Ko e Fakamoʻoni ʻa e Kau ʻAposetoló”

4. Kuonga Fakakosipelí, Hē mei he Moʻoní mo e Toe Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí

Ko e kuonga fakakōsipelí, ko ha vahaʻataimi ia ʻoku fakahā mai ai ʻe he ʻEikí ʻa e tokāteline ʻo ʻEne ongoongoleleí, ngaahi ouaú pea mo e lakanga fakataulaʻeikí. Ko ha vahaʻataimi ia ʻoku ʻi māmani ai ha tamaioʻeiki ʻe taha pe lahi ange ʻa e ʻEikí, ʻokú ne maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní pea fakamafaiʻi fakalangi ke tufaki pe talaki ʻa e ongoongoleleí ki he kakai ʻo e māmaní. ʻOku tau moʻui he ʻahó ni ʻi he kuonga fakaʻosí—ʻa ia ko e kuonga ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá (vakai, ʻEfesō 1:10).

ʻOku hoko ʻa e hē mei he moʻoní ko ha ola ʻo e tafoki ʻa e kakaí mei he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea ʻikai ke nau kei maʻu e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí (vakai, 2 Tesalonaika 2:1–3). Kuo lahi ha ngaahi vahaʻataimi ʻo e hē fakalūkufua mei he moʻoní ʻi he hisitōlia kotoa ʻo e māmaní, pea ʻoku faʻa muiaki mai ai ha kuonga fakakōsipeli foʻou ʻo toe fakafoki mai ai ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne tokāteliné, ngaahi ouaú pea mo e lakanga fakataulaʻeikí (vakai, Ngāue 3:19–21).

ʻOku ʻuhinga ʻa e Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí, ki hono toe fokotuʻu ʻo e ngaahi moʻoni mo e ngaahi ouau ʻo ʻEne ongoongoleleí ʻi he uhouhonga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he māmaní. Ko e toe fakafoki fakamuimuitaha mo fakaʻosí (ʻa ia ʻoku faʻa ui “Ko e Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí”) naʻe kamata ia ʻi he 1820 ʻi he taimi naʻe hā ai e ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí kia Siosefa Sāmita, ko e tali ki heʻene ngaahi lotú (vakai, Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:15–20). Kuo toe fakafoki mai e kakato ʻo e ongoongoleleí pea ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní “ko e siasi moʻoni mo moʻui pē taha [ia] ʻi he funga ʻo e māmaní kotoa” (T&F 1:30).

Potufolofola fekauʻakí:ʻĪsaia 29:13–14; Taniela 2:44–45; Fakahā 14:6–7

5. Kau Palōfitá mo e Maʻu Fakahaá

Ko e palōfitá ko ha tokotaha kuo uiuiʻi ʻe he ʻOtuá ke lea Maʻana (vakai, ʻĀmosi 3:7). ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he kau palōfitá ʻa Sīsū Kalaisi mo akoʻi ʻEne ongoongoleleí. ʻOku nau fakahā ke ʻiloʻi ʻa e finangalo pea mo e ʻulungaanga totonu ʻo e ʻOtuá. ʻOku nau faʻa kikiteʻi foki ʻa e ngaahi meʻa ʻe hoko he kahaʻú. Kuo uiuiʻi ʻe he ʻOtuá ha kau palōfita ke lea ʻo fakafofongaʻi Ia ʻi hotau kuongá (vakai, T&F 1:38).

Ko e fakahaá ko ha fetuʻutaki ia mei he ʻOtuá ki Heʻene fānaú. ʻI he taimi ʻoku fakahā mai ai ʻe he ʻEikí Hono finangaló ki he Siasí, ʻokú Ne folofola mai Heʻene palōfitá. ʻOku hā ʻi he folofolá—ʻa e Tohi Tapú, Tohi ʻa Molomoná, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá pea mo e Mataʻitofe Mahuʻingá—ha ngaahi fakahā ne fakafou mai ʻi ha kau palōfita he kounga muʻá mo e ngaahi ʻaho kimui ní. Ko e Palesiteni ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ko e palōfita ia ʻa e ʻOtuá he māmaní he ʻahó ni.

ʻE lava ke maʻu ʻe he niʻihi fakafoʻituituí ha fakahā ke tokoni kiate kinautolu ʻi heʻenau ngaahi fie maʻu, ngaahi fatongia mo e ngaahi fehuʻi tukupaú, pea ke tokoni ʻi hono fakamālohia ʻenau ngaahi fakaamoʻoní. Ko e konga lahi e ngaahi fakahā ʻoku maʻu ʻe he kau takí mo e kāingalotu ʻo e Siasí, ʻoku fakafou mai ia ʻi he ngaahi ueʻi mo e fakakaukau mei he Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku lea ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki he ʻatamaí mo e lotó ʻi he kiʻi leʻo siʻi (vakai, T&F 8:2–3). ʻE lava foki ke fakafou mai ʻa e fakahaá ʻi ha meʻa-hā-mai, misi pea mo e ʻaʻahi mai ʻa e kau ʻāngeló.

Potufolofola fekauʻakí:Saame 119:105; ʻEfesō 4:11–14; T&F 21:4–6

6. Lakanga Fakataulaʻeikí mo e Ngaahi Kī ‘o e Lakanga Fakataulaʻeikí

Ko e lakanga fakataulaʻeikí ko e mafai mo e mālohi ia ʻo e ʻOtuá kuo foaki ki he houʻeiki tangata ʻi he māmaní ke nau ngāue ai ʻo fakafofongaʻi Ia. ʻOku ʻi ai ha lakanga fakataulaʻeiki ʻe ua ʻi he Siasí, ko e faka-ʻĒloné mo e faka-Melekisētekí (vakai, T&F 107:1, 6). ʻOku foaki e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki he houʻeiki tangatá ke nau tataki ʻaki e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. ʻOku fakafou ʻi he ngaahi kī ko ʻení ʻa e malava ke fakamafaiʻi e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ke nau malanga ʻaki e ongoongoleleí, fakahoko e ngaahi ouau fakamoʻuí pea mo puleʻi ʻaki e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. Ko kinautolu kotoa pē ʻoku ngāue ʻi he Siasí, ʻoku uiuiʻi kinautolu ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e taha ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Ko ia ʻoku nau maʻu ai ʻa e totonu ki he mālohi ʻoku fie maʻu ke ngāue mo fakahoko ʻaki ʻa e ngaahi fatongia ʻo honau uiuiʻí.

Naʻe fakafou ʻi he lakanga fakataulaʻeikí ʻa hono fakatupu mo puleʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi langí mo e māmaní. ʻOku fakafou ʻi he mālohí ni ʻa ʻEne huhuʻi mo hakeakiʻi ʻEne fānaú. ʻOku foaki ʻe he ʻOtuá ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki he kakai tangata moʻui taau ʻo e Siasí ke nau lava ʻo ngāue ʻi Hono huafá ki hono fakamoʻui ʻEne fānaú. ʻOku ʻatā e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki he tokotaha kotoa pē—ʻa e kakai tangata, fafine mo e fānaú.

Potufolofola fekauʻakí:Mātiu 16:19; T&F 13; 50:26–27; 84:19–20, 33; 107:8; 121:36, 41–42

7. Ngaahi Ouaú mo e Ngaahi Fuakavá

Ko e ouaú ko ha ngāue toputapu mo totonu ia ʻoku ʻi ai hano ʻuhinga fakalaumālie. ʻOku akoʻi mai ʻe he ouau takitaha ha ngaahi moʻoni fakalaumālie. ʻOku fakahoko ʻa e ngaahi ouaú ʻi he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea fakatatau mo e fakahinohino ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku fie maʻu ha ngaahi ouau ʻe niʻihi ki he hakeakiʻí pea ʻoku ui ia ko e ngaahi ouau fakamoʻuí. ʻOku kau ai ʻa e papitaisó (vakai, Sione 3:5; fakafoʻou ia ʻe he ouau ʻo e sākalamēnití), hilifakinimá (vakai, Ngāue 2:36–38), pea ki hono fakanofo ʻo e kakai tangatá ki he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí (vakai, T&F 84:33–34). Ko e ngaahi ouau faifakamoʻui kehé—ʻa e ʻenitaumení mo e silaʻi ʻo e malí—ʻoku fakahoko pē ia ʻi he temipalé. Ko e temipalé ko e taha ia ʻo e ngaahi feituʻu toputapu taha ʻi he māmaní. Ko e fale ia ʻo e ʻEikí. ʻE lava foki ke fakahoko fakafofonga e ngaahi ouau faifakamoʻuí ʻi he temipalé maʻá e pekiá. ʻOku toki ʻaonga pē ʻa e ngaahi ouau fakafofongá ʻi he taimi ʻoku tali ai ia ʻe he kau pekiá ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié pea nau fakaʻapaʻapaʻi e ngaahi fuakava ʻoku fekauʻaki mo iá (vakai, T&F 138:32–34, 58).

ʻOku ʻi ai ha ngaahi fuakava ʻoku ʻoatu fakataha mo e ngaahi ouau faifakamoʻui kotoa pē. Ko e fuakavá ko ha aleapau toputapu ia ʻi he vahaʻa ʻo e ʻOtuá mo e tangatá. ʻOku tuku mai ʻe he ʻOtuá ha ngaahi makatuʻunga ki he fuakavá, pea ʻoku tau loto lelei ke fai ʻa ia ʻokú Ne kole mai ke tau faí. ʻOku talaʻofa mai leva ʻe he ʻOtuá ha ngaahi tāpuaki pau ʻi heʻetau talangofuá. ʻOku fakaʻatā ʻe he sākalamēnití ke tau lava ʻo fakafoʻou ʻa e ngaahi fuakava kuo tau fai mo e ʻEikí.

ʻOku mahuʻinga foki mo e ngaahi ouau kehé, hangē ko e faingāue ki he mahakí pea mo hono fakahingoa mo tāpuakiʻi ʻo e fānaú, ki heʻetau fakalakalaka fakalaumālié.

Potufolofola fekauʻakí:ʻEkesōtosi 19:5–6; ʻIsikeli 11:20; 1 Kolinitō 15:29; ʻAlamā 30:3; T&F 42:78; 82:10; 136:4; Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:3, 4

8. Malí mo e Fāmilí

Ko e mali ʻi ha vā ʻo ha tangata mo ha fefine naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá pea ko e fāmilí ko e uho ia ʻo ʻEne palani ʻo e fakamoʻuí mo e fiefiá (vakai, Sēnesi 2:24). Kuo fekauʻi ʻe he ʻEikí ki he ngaahi mātuʻá ke fanafanau mo fakatokolahi ʻa e māmaní, pea ʻohake ʻenau fānaú ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni pea tokonaki maʻa ʻenau ngaahi fie maʻu fakatuʻasino mo fakalaumālié. ʻOku ʻi ai ha fatongia toputapu ʻo e husepānití mo e uaifí ke na feʻofaʻaki mo fetauhiʻaki. Ko e fiefia ʻi he moʻui fakafāmilí, ʻoku meimei ke toki aʻusia pē ia ʻi he taimi kuo langa ai ia ʻi he ngaahi akonaki ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻo hangē ko e tuí, lotú, fakatomalá, fakamolemolé, fakaʻapaʻapá, ʻofá, manavaʻofá, ngāué pea mo e ngaahi ʻekitivitī ʻoku fakatupulakí. Vakai, “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani.”)

Potufolofola fekauʻakí:Saame 127:3; T&F 131:1–4; 132:15–20

9. Ngaahi Fekaú

Ko e ngaahi fekaú ko ha ngaahi fono mo ha ngaahi fie maʻu ia ʻoku ʻomi ʻe he ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI he taimi ʻoku tau tauhi ai ʻa e ngaahi fekaú, ʻoku tau fakahaaʻi ai ʻetau ʻofa ki he ʻEikí pea tau maʻu leva ha ngaahi tāpuaki meiate Ia (vakai, Levitiko 26:3–12; Sione 14:15; Mōsaia 2:41). Kuo fekauʻi kitautolu ke tau ʻofa ki he ʻOtuá ʻaki e kotoa hotau lotó, laumālié mo e fakakaukaú pea ke tau ʻofa faka-Kalaisi ki he niʻihi kehé (vakai, Mātiu 22:36–39; Sione 13:34–35).

Naʻe fakahaaʻi mai ʻa e Ngaahi Fekau ʻe Hongofulú kia Mōsese ʻi he kuonga muʻá ka ʻoku nau kei ʻaonga pē he ʻahó ni (vakai, ʻEkesōtosi 20:3–17). ʻOku kau ai ʻa hono tauhi ʻo e ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoní (vakai, ʻEkesōtosi 20:8–11; ʻĪsaia 58:13–14; T&F 59:9–13), tauhi e fono ʻo e angamaʻá (vakai, ʻEkesōtosi 20:14; Sēnesi 39:7–9; ʻAlamā 39:9), pea mo e faitotonú (vakai, ʻEkesōtosi 20:16). ʻOku kau he sīpinga ʻo e ngaahi fekau kehé ʻa hono totongi kakato ʻo e vahehongofulú (vakai, Malakai 3:8–10), ʻaukaí (vakai, ʻĪsaia 58:6–7), lotú (vakai, 3 Nīfai 18:15, 20–21; T&F 10:5), pea mo hono tauhi e Lea ʻo e Potó (vakai, T&F 89:18–21).

Kuo fekauʻi foki kitautolu ke tau hoko ʻo hangē ko ʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sisū Kalaisí, ʻi heʻetau holí, fakakaukaú, leá mo e tōʻongá (vakai, 3 Nīfai 12:48). Kuo foaki mai kiate kitautolu ʻe he ʻEikí ha ngaahi moʻoni taʻengata pe ngaahi tefitoʻi moʻoni ke tokoni ki heʻetau fakahoko ʻetau ngaahi filí mo ʻetau tōʻonga moʻuí. ʻOku hanga ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻo tataki kitautolu ke tau moʻui ʻo hangē ko e Fakamoʻuí pea maʻu ʻEne ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa maí.

Potufolofola fekauʻakí:Sēmisi 1:5–6; 2 Nīfai 32:8–9; Mōsaia 4:3; ʻAlamā 37:35; T&F 82:8–10; 105:5; 121:36; 130:18–19; 138:4

Paaki