Ngaahi Fakamafola Fakataʻú
Vakai ki he Tahá


Vakai ki he Tahá

Fakamafola ʻo e Ako Fakataʻu ʻa e Seminelí mo e ʻInisititiuti Fakalotú • Sune 13, 2017

ʻOku ou houngaʻia ko e faingamālie ke ʻi heni ai he ʻahó ni mo vahevahe mo kimoutolu ʻa ʻeku ʻofa ki he Fakamoʻuí pea mo e toʻu tupu mo e kakai lalahi kei talavou ʻoku mau maʻu e faingamālie ke mau faitokoniá.

ʻOku ou manatu ki he fakamoʻoni mālohi ne u maʻu mei he Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he fuofua taimi ne u lau ai e  lea ko ʻeni ʻa Palesiteni Poiti K. Peeká: “ʻOku ou tui ʻi hoʻomou ngāue neongo e ngaahi faingataʻa mo e tufakanga ʻoku mou maʻú, ʻoku tongitongi leva e tatau ʻo Kalaisí ʻi homou fofongá. Pea ʻi he ngaahi taumuʻa fakapotopoto kotoa ko iá ʻi he lokiakó, ʻi he taimi ko iá, ʻi hoʻo fakafōtungá mo e ueʻi fakalaumālié, ʻokú ke hoko ai ko Ia pea ko Ia koe.”1  ʻOku fakatupu ʻe he fakakaukau ko ia ʻo ʻeku maʻu e faingamālie ke fakafofongaʻi ʻa e Fakamoʻuí ʻi hoku ngaahi fatongiá, ha loto holi mo ha moʻoni ʻokú ne tākiekina ʻeku ngāue ʻi he S&I.

Naʻe akoʻi mai ʻe ʻEletā Gong ʻi he polokalama fakamuimuitaha ʻo e Efiafi mo ha Taki Māʻolungá, ko e taha ʻo e ngaahi meʻa ne hoko ai ʻa e Fakamoʻuí ko e faiako tuʻukimuʻá ko ʻEne malava ke akoʻi ʻa e kakai fakalūkufua ʻe toko 5,000 mo e tokotahá ʻi he taimi tatau. Naʻá ne pehē, “Ko ha mana ʻeni ʻoku tau fekumi ki ai ko e kau faiako—ke akoʻi ʻetau kalasí kotoa mo e tokotaha kotoa pē ʻi he kalasí. ʻOku fie maʻu heni ke tokangaʻi ʻa e toko 5,000 pea mo e toko tahá. ʻE lava ai ke feau e ngaahi fie maʻu fakalukufuá mo e ngaahi fie maʻu fakafoʻituituí.”2  Kuo mou fifili nai pe naʻe anga fēfē hono malava ʻeni ʻe he  Fakamoʻuí?

ʻOku ou loto ke vahevahe ha aʻusia ne u maʻu ʻi he taʻu hono ua ʻo ʻeku faiakó ʻa ia naʻe akoʻi au ʻe he ʻEiki ʻaki hono faitokonia au ke u vakai ki hono ʻuhinga ʻo ʻeku fakafofongaʻi Ia ʻi he loki akó. Ne ʻi ai ha talavou taʻu 15 ʻi he taha ʻo ʻeku ngaahi kalasí. Ne u ʻilo ʻi he ngaahi ʻaho ʻuluaki ʻo e kalasí ne ʻikai ke u maʻu ha kātaki feʻunga mo hono ʻulungaanga ʻofeina kae faingataʻá, pea ne u ongoʻi ko ha semesitā lōloa ʻeni ʻi hono feingaʻi ke ngāue ʻaki ha meʻafoaki ne ʻikai ke u maʻu. Ne u lotua ke u malava ʻo ʻofa kiate ia mo e kotoa ʻo ʻeku kau akó.

Lolotonga e uike hono ua ʻo e kalasí, ʻi he tuʻu e talavoú ni ʻo fakahoko e lotú mo vahevahe fekauʻaki mo ʻene moʻuí, naʻe malava ke u sio kiate ia ʻi he founga ʻoku vakai ʻaki ʻe he ʻEikí kiate iá pea ne fakafokifā ʻeku ongoʻi ha ʻofa lahi ange kiate ia. Naʻá ne vahevahe ne teu ke māvae ʻa ʻene ongomātuʻá, pea naʻe ʻikai ngata pē ʻi he siʻaki ʻe heʻene faʻeé ʻa e Siasí, ka naʻá ne fakafepakiʻi foki. Naʻá ku mamata ʻi hono fofongá ki he lotomamahi mo e puputuʻu naʻá ne ongoʻi ʻi heʻene vahevahe ʻa ʻene talanoá. ʻOku ʻikai ke u manatuʻi ʻa e poupou fakalaumālie naʻá ne vahevahé, ka ne u manatuʻi ʻa e meʻa ne akoʻi kiate au ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní. Ne haʻu kiate au ʻa e fakakaukaú ni, “Vete ho suú koeʻuhí ʻoku ou foaki kiate koe ʻa e hūʻanga ki ha loto. ʻOku ou falala te ke hoko ko ha fefine tākiekina lelei faivelenga ʻi he moʻui ʻo e talavoú ni, pea ʻoku ou fie maʻu koe ke ke ʻofa ʻiate ia ʻo hangē ko ʻeku ʻofa ʻiate iá.” ʻI he momeniti ko iá ne u liliu. Naʻe liliu ʻeku fakakaukaú mo e ngaahi ongó. Ne u mamata kiate ia—pea kiate ia tonu—ko ha foha ʻo e ʻOtuá, mo ha ivi fakalangi, mo ha ngaahi meʻafoaki fakalaumālie lahi ke ʻoatu maʻá e kalasí. Ne ʻikai lahi ʻa e liliu ʻi hono ʻulungāngá he semesitā ko iá, ka naʻe liliu ai au. Pea ʻi he liliu ko iá ne ma maʻu fakataha ai ha ngaahi aʻusia fakaʻofoʻofa. ʻOku houngaʻia ʻo taʻengata ko e talavou ko ʻení moe faingamālie ne ʻomi ʻe he ʻEikí ke liliu ai hoku lotó mo e anga ʻo ʻeku vakaí.

ʻOku hoko atu ʻa e ofo ʻi he ʻikai ngata pē ʻi he malava ʻa ʻetau Tamai Hēvani ke ʻiloʻí, ka ke feau foki mo e ngaahi fie maʻu fakafoʻituituí. ʻOku ou ʻiloʻi ʻoku haohaoa ʻa ʻEne ʻafioʻi pea mahino mo ʻiloʻi aú. Pea ʻoku toe mahulu hake ʻa e haohaoa ʻo ʻEne ʻiate aú. ʻOku ou ʻiloʻi foki ʻokú Ne ʻafioʻi au ko e taha ʻoku ʻi ai ha ivi fakalangi pea ʻokú Ne ʻafioʻi ʻi Heʻene tokoní, te u hoko ʻo hangē ko Iá. ʻOku ou ʻilo ʻokú Ne maʻu ʻa e falala tatau pē kiate kimoutolu kotoa pea mo e kau talavou mo e finemui ʻoku ʻi heʻetau ngaahi kalasí. ʻOku haohaoa ʻa ʻene vakai kiate kinautolú mo fie maʻu ke fakahaofi ʻa e tokotaha kotoa pē. ʻOku fakalaka atu ʻa ʻEne vakaí ʻi honau fōtungá mo e ʻulungāngá pea fili ke nofotaha ʻa ʻEne tokangá ʻi honau ngaahi ʻulungaanga fakalangí mo e mālohí. Pea ʻokú Ne fakaʻamu ʻe fakahoko ʻe kitautolu kau faiako ʻa e meʻa tatau.

ʻI he taʻú ni ʻoku mau fakafeʻiloaki atu ai ha meʻa mahuʻinga foʻou ʻoku ui ko e “Vakai ki he Tahá.” Ko e tokanga ʻa e meʻa mahuʻingá ni ke tau ngāueʻi ʻa e malava Faka-Kalaisi ke vakai ki he ngaahi fie maʻu fakafoʻituitui, ngaahi mālohi mo e ivi fakalangi ʻa e tokotaha akó. ʻOku mau ʻamanaki te tau ngāueʻi mo fakalahi ʻa e malava Faka-Kalaisi ko ia ke vakai ʻo fakalaka atu ʻi he ngaahi meʻa ʻoku faʻa fakamatalaʻi ʻaki ha tokotaha, pe fōtungá, mo ako ke vakai ki he tokotaha ako kotoa ko ha tokotaha makehe pea ke tokoniʻi kinautolu ʻo fakatatau ki honau  ivi fakalangí.

ʻOku hū mai ʻa e kau akó ki hotau ngaahi loki akó mo ha ngaahi tūkunga fakafoʻituitui, ngaahi fie maʻu, mo e ngaahi faingataʻa ʻokú ne uesia ʻenau ngaahi aʻusia fakaakó. ʻOku mahuʻinga ke tau manatuʻi ko e seminelí pe ʻinisititiutí ko ha konga pē ʻo e moʻui ʻa e tokotaha akó—neonga ʻa ʻene mahuʻingá ka ko ha konga pē ʻo e moʻuí. ʻOku lava ke hoko ʻa e ngaahi founga akó, faikehekehe fakatukufakaholó, faingataʻaʻia fakaesinó, ngaahi maʻunimaá, mo e lotomamahí ke ne uesia ʻa e aʻusia fakaako ʻa e tokotaha akó. ʻOku ʻikai fakaʻuhingaʻi ʻetau kau akó ʻe he tūkunga pe ngaahi lea ʻokú ne fakamatalaʻi ʻaki kinautolú ka ʻokú ne ʻomi ʻa e faingamālie ke tau vakai ai mo ʻofaʻi kinautolu ʻo hangē ko ia ne fakahoko ʻe he Fakamoʻuí. Ko hotau faingamālie toputapu mo e fatongia ke tokoniʻi lahi ange ʻa kinautolu ʻoku mafasiá mo omi ki he kalasí ko e fekumi ki he ʻamanaki lelei ʻomi ʻe he Fakamoʻui ʻo e tangatá.

ʻI heʻeku fakalaulauloto ki he fatongia toputapú ni ke vakai ki he tahá, kuó u ako ha meʻa lahi mei he ngaahi ako ʻa e ʻAposetolo ko Paulá ʻi he 1 Kolinitō 12. ʻOku ou fie vahevahe ha ngaahi lēsoni ʻe tolu kuó u ako mei he vahe ko ení.

Lēsoni 1: ʻOku kamata ʻe Paula ʻa ʻene akonaki fekauʻaki mo e sino ʻo Kalaisí mo e mahuʻinga ʻo e kupu takitaha ʻaki hono akoʻi fekauʻaki mo e ngaahi meʻafoaki fakalaumālié. ʻI heʻeku ako ʻa e veesi 1–11, Ne ueʻi au ke u fakakaukau ko e taha ʻo e ngaahi kī ke vakai ai ki ha tokotaha ʻo hangē ko e vakai ʻa e Fakamoʻuí kiate kinautolú, ko ʻete fuofua ʻiloʻi ʻoku ʻi ai honau ngaahi meʻafoaki mo e ngaahi mālohi ʻoku fie maʻu ke fakatokangaʻi mo ngāueʻi. ʻI heʻetau vakai ki he kau akó ʻi he founga ko ʻení, te tau ʻiloʻi mo ngāue ʻaki ʻa honau ngaahi mālohingá kae ʻikai tokanga pē ki henau ngaahi tōnounoú pe ngaahi ʻulungaanga taʻetāú. ʻOku ʻi ai e ngaahi taimi ʻoku ʻikai fakahā totonu mai ʻe he ʻulungaanga ʻo e kau akó ʻa honau mahuʻingá. Ko e taukei faingofua ʻe taha ʻe lava ke ngāue ʻaki ʻe he faiakó, ko haʻane kiʻi tatali kimuʻa pea toki tali ki ha lea pe ʻulungaanga ha tokotaha ako pea toki fakakaukau ki ha ngaahi “ʻuhinga” ʻe ua pe tolu ʻoku malava ke ne fakatupu ʻa e tali pe ngāue ha tokotaha ako. ʻE lava ʻeni ke tokoniʻi ai ha faiako ke ne fakaʻehiʻehi mei ha faʻahinga tōʻonga taʻetomuʻa fakakaukau ki ai mo fakatokangaʻi lelei ange ʻa e ngaahi meʻafoaki fakalaumālie ʻa e tokotaha akó.

ʻI he fāifeinga ke manatuʻi ʻa e ngaahi ivi fakalangi ʻoku maʻu ʻe he tokotaha ako takitaha, kuo pau ke tau fakatokangaʻi foki ʻoku malava ke fakatuaiʻi ʻe he ngaahi tūkungá pe faingataʻa fakaesinó ʻa e holí pe malava ke akó. ʻOku fie maʻu heni ke lahi ange ʻa ʻetau tokanga ke faʻu ha ngaahi aʻusia fakaako ʻokú ne fakaafeʻi mo ueʻi fakalaumālie ʻa e tokotahá ke ne fakaʻaongaʻi ʻa e tauʻatāina ke filí, ki hono fakaʻaongaʻi lelei ko ia ʻo ʻenau ngaahi meʻafoaki fakalaumālié ki heʻenau akó. ʻOku ʻikai ke faingofua ʻa e founga ko ʻeni, ka ʻi heʻetau fekumi ki he tokoni ʻa e ʻEikí, té Ne tokoniʻi kitautolu ke tau ʻiloʻi ʻa e founga ke tau tākiekina lelei ai ʻa ʻEne fānaú.

Ko ha aʻusia ʻe taha ne u maʻu ʻa ia ne u ako ai ʻa e mahuʻinga ʻo hono fakatokangaʻi ʻa e ngaahi meʻafoaki fakalaumālié ʻi heʻeku fānau akó, naʻe hā ia ʻi ha taha ʻo ʻeku kau akó ʻa ia naʻe ʻikai fiefia ia ʻi he laukongá ʻi loto pe ʻi tuʻa mei he kalasí. Naʻá ne mohu talēniti ʻia ʻi he mūsiká, pea ʻi heʻeku lotua e founga ke u tokoni ai kiate iá, ne tali ʻe he ʻEiki ʻaki ha meʻa ne ʻikai te u fai kimuʻa. Ne u ʻoange kiate ia ha taimi-tēpile ʻo e ngaahi lēsoní mo kole ange ke ne kumi ha hiva maʻá e lēsoni takitaha ʻe lava ʻo tā ʻi he kalasí  te  ne tokoni ke akoʻi ha taha ʻo e ngaahi moʻoni mei he konga folofola ko iá. Naʻe fie maʻu heni ke ne laukonga ai ʻi tuʻa mei he kalasí kae malava ke ne ʻiloʻi ʻa e ngaahi moʻoní ke kumi ʻaki ha hiva. Naʻá ne maʻu heni ʻa e faingamālie ke vahevahe ai ʻa ʻene fakamoʻoní ʻi he kalasí ʻo kau ki he meʻa naʻá ne ako mei heʻene teuteuʻi e hivá. Ne hili ha ngaahi uike siʻi, ne u mamata ki he fakalakalaka ʻa e ʻofa ʻa e tokotahá ni ki he Fakamoʻuí pea pehē ki heʻene kau atu ki he kalasí. ʻOkú ne lolotonga hoko ko ha faifekau taimi kakato pea ʻikai ngata pē ʻi hono lau ka ke akoʻi foki ʻa e folofolá mo vahevahe ʻa ʻene fakamoʻoní ʻo fakafou ʻi he hivá.

Lēsoni 2: Naʻe fakamamafaʻi ʻe Paula ʻa e mahuʻinga ʻo e mēmipa takitaha ʻo e sinó. ʻI he veesi 14–18 ʻokú Ne akoʻi mai:

“He ʻoku ʻikai ko e kupu pē taha ʻa e sinó, ka ʻoku lahi.

“Kapau ʻe lea ʻa e vaʻé, Koeʻuhi ʻoku ʻikai ko e nima au, pea ʻoku ʻo e sinó au; pea ʻoku ʻikai ai ʻi he sinó ia?

“Pea kapau ʻe lea ʻa e telingá, Koeʻuhi ʻoku ʻikai ko e matá au oku ʻikai ʻo e sinó au; pea ʻoku ʻikai ai ʻi he sinó ia?

“Ka ne ko e matá ʻa e sinó kotoa, pea ʻe ʻi fē ʻa e fanongó? Ka ne ko e fanongó ʻa e kupu kotoa pē, pea ʻe ʻi fē ʻa e nanamú?

“Ka ko ʻeni, kuo fakahoko ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi kupu taki taha kotoa pē ʻi he sinó, ko ʻene faʻiteliha pē ia.”

ʻOku ou saiʻia ʻi he fakatātā ʻo hono fakakakato ʻe he ngaahi konga ʻo e sinó ʻa e ngaahi fatongia kehekehe mo mahuʻinga ʻi he sinó. He ʻikai lava ke fetongi ʻe he nimá ʻa e vaʻé. He ʻikai lava ke fetongi ʻe he telingá ʻa e matá. ʻOku nau taki taha ʻi he ngafa mahuʻinga mo makehe, pea ʻoku nau fetokoni ʻaki ʻi he founga kehekehe. ʻOku nau mahuʻinga kotoa kae lava ke fakahoko ʻe he sinó ʻa e lelei taha ʻo ʻene ngāué.

Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe ʻEletā Hōlani ha talanoa fakatātā ʻe taha ke akoʻi ʻaki ʻa e moʻoni tatau: “Ko ha fokotuʻutuʻu fakalangi ke kehekehe ʻa e ngaahi leʻo he kuaeá. Kuo pau ke faʻahi kehekehe—ʻa e soló mo e ʻōlotó, tēnoá mo e laulaló—pea toki maʻu ai ha hiva mālie. … ʻI he taimi ʻoku tau tukuhifo ai hotau faikehekehé pe feinga ke fakatatau ki he ngaahi fakaʻuhinga ʻoku ʻikai ke moʻoní … ʻoku mole leva meiate kitautolu e mahino ki he kehekehe mo e faikehekehe ʻo e kakaí ʻa ia naʻe fakataumuʻa ki ai e ʻOtuá ʻi Heʻene fakatupu ha māmani faikehekehe lahi.”.”3

Koeʻuhí ke lelei ʻa ʻetau founga tokoniʻi ʻa e tokotaha akó ke “ului lolotonga ʻenau ʻi heʻetau kalasí,”4 kuo pau ke tau tui ʻoku ʻi ai ʻa e mahuʻinga e tokotaha kotoa, pea tau ngāue ʻo fakatatau ki ai. Lolotonga e fakakaukau ki he foʻi moʻoni ko ʻení, ʻoku ou fakaafeʻi ʻa kimoutolu takitaha ke mou fehuʻi kiate kimoutolu pē ʻa e fehuʻi ko ʻení ʻe ua: ʻUluakí, “ʻOku ou tui nai ʻoku ʻi ai ha mahuʻinga ʻa e tokotaha ako takitaha pea ʻe lava ke hoko ʻo tokoni ko ha tokotaha faivelenga?” Uá, “ʻOku fakahaaʻi nai ʻe hoku ʻulungāngá ʻa e tui ko iá?”

ʻOku ou lotua ʻe tokonia kitautolu ʻe he ʻEikí ke tataki kitautolu ʻe he tui ko ʻení.

Lēsoni 3: ʻOku akoʻi mai ʻe Paula ʻoku totonu ke fakahaaʻi ʻa e tokanga tatau ki he mēmipa takitaha. Naʻá ne pehē, “Koeʻuhi ke ʻoua naʻa ai ha mavahevahe ʻi he sinó; ka koeʻuhí ke maʻu ʻa e fetokangaʻaki pē ʻe he ngaahi kupu kotoa pē.”5

Ko ha veesi fakatupu fakakaukau lahi ʻeni kiate au: ʻOku ou ʻoatu nai ʻa e “tokanga tatau” ki he tokotaha ako takitaha? ʻOku lahi ange nai ʻeku tokangá ki he kau ako ʻoku ngali lahi ange ʻenau akó ʻi ha ngaahi founga hā mahino? ʻOku faingofua ange nai kiate au ke u ʻofa pē kiate kinautolu ʻoku hiki honau nimá mo mateuteu maʻu pē ʻenau folofolá ke vahevahe e fakamoʻoní  mo fai ha ngaahi tali ʻuhinga mālie? ʻOku faingofua ange nai kiate au ke u ʻofa mo tokanga ange kiate kinautolu ʻoku nau ʻofa ʻiate au mo e kalasí, mo maʻu taimi maʻu pē ki he kalasí, pea toki liʻaki kalasi pē koeʻuhí ko ha fokoutua fakatuʻutāmaki? ʻOku fakatokangaʻi nai ʻe he kau ako kehé ʻa e taimi ʻoku ʻikai ai ke u “tokanga tatau” ki he tokotaha ako takitaha? ʻOkú ne uesia fēfē nai ʻa e ʻātakai ʻofa, fakaʻapaʻapa mo ngāue mālohi ʻi heʻeku loki akó?  ʻOku malava ke vakai mo fefailelei ʻaki ʻa e kau akó ʻo hangē ko e Fakamoʻuí, ʻi he taimi ʻoku tau fakahoko ai ʻeni maʻanautolú.

ʻI heʻetau feinga ke fakafofongaʻi ʻa e Fakamoʻuí ʻi heʻetau akoʻí mo ngāue ʻaki ʻa e malava ke vakai ʻo hangē ko ʻEne vakaí, kuo pau ke tau manatuʻi (1)  ʻoku maʻu ʻe he taha kotoa pē ʻa e meʻafoaki fakalangi ke vahevahe, (2)  ʻoku mahuʻinga ʻa e mēmipa kotoa pē, pea (3)  ʻoku fie maʻu ke tau fakahaaʻi “ʻa e tokanga tatau” ki he mēmipa takitaha.

Kou loto ke u vahevahe atu ha meʻa ʻe taha ne u ako ʻi heʻeku fakalaulauloto ki he meʻa mahuʻingá ni. ʻI hotau kuongá ni, ʻoku hangē ʻa e ʻahiʻahí ko “ha laione ngungulu, ʻo ne kumi pe ko hai te ne faʻa puku haké.”6  Koeʻuhí ʻokú ne kaihaʻasi ʻa e tuʻunga totonu fakatāutaha ʻo ha taha, ʻokú ne kei fekumi ke kaihaʻasi ʻa e ngaahi totonu fakalangi ʻa e fakafoʻituitui mo e fehokotakinga mo hēvaní. Kuo pau ke tau ngāue ʻaki ʻa e malava ke vakai ʻo hangē ko e Fakamoʻuí kae lava ke tau tokoniʻi e niʻihi kehé, ke mahino kiate kinautolu ʻa honau ivi fakalangí pea tauhi totonu ki he ʻEikí ʻi ha māmani puputuʻu ʻoku nau “ui ʻa e koví ko e lelei; ʻoku ui ʻa e poʻulí ko e maama, mo e māmá ko e poʻuli.”7

Ko e taha ʻo ʻeku kau helo ʻi he folofolá ʻa ia ʻokú ne fakatātaaʻi lelei ʻa e malavá ni, ko ʻApikale. ʻOku fakamatala ʻi he Fuakava Motuʻá ko e “fefine loto fakapotopoto, mo mata hoihoifua ia.”8 Naʻe mali mo Napale, ko ha tangata “angakovi pea kovi ʻi heʻene faiangá.”9  Hili e tukuhifo mo e fakasītuʻaʻi ʻe Napale ke tokoni kia Tēvitá, naʻe tānaki ʻe Tēvita ʻa ʻene kau taú ko e fakataumuʻa ke tamateʻi ʻa Napale mo hono fāmilí. ʻI he tala ʻe he kau tamaioʻeiki ʻa Napalé kia ʻApikale fekauʻaki mo e faingataʻa ʻoku ʻamanaki aʻu maí, naʻá ne tānaki e ngaahi maʻuʻanga tokoní pea ne ʻalu ke fakafetaulaki kia Tēvita.

ʻI heʻene fetaulaki mo Tēvitá, ne punou ʻa ʻApikale kiate ia  ko ha fakataipe ʻo Kalaisi, ko ʻene toʻo kiate ia ʻa e hia naʻe ʻikai ke ne fai mo kole ha fakamolemole meiate ia.10 Ko e hā ha meʻa ne sio ki ai ʻa ʻApikale ʻia Napale naʻá ne ueʻi ai ʻa ʻApikale ke ne taukapoʻi iá?

Ko e hā ha meʻa ne sio ki ai ʻa ʻApikale ʻia Tēvita, ʻa ia naʻá ne ʻai ia ke lea, “ʻOku ou kole kiate koe, ke ke fakamolemole ʻa e hala ʻa hoʻo kaunanga: he ko e moʻoni ʻe ngaohi ʻe [he ʻEikí] ki hoku ʻeikí ʻa e ngaahi tau ʻa [e ʻEikí], pea naʻe ʻikai ʻilo ha kovi ʻiate koe ʻi ho ngaahi ʻaho kotoa pē.”11

Ko e hā e ʻuhinga ne fili ai ʻe ʻApikale ʻi he momeniti mahuʻinga ko iá, ke fakamanatu kia Tēvita ko hai tonu ia pea mo e ngaahi talaʻofa kuo fai ʻe he ʻEikí? Ko e hā e mālohi naʻe maʻu mei heʻene ngāue ko ia ʻi he tuí?

ʻOku ou saiʻia ʻi he tali ʻa Tēvita kiate iá ʻi heʻene pehē:

“Fakafetaʻi kia Sihova ko e ʻOtua ʻo ʻIsileli, ʻa ia naʻá ne fekau koe he ʻahó ni ke fakafetaulaki kiate aú:

“Pea fakafetaʻi koeʻuhi ko hoʻo tokoní, pea ke monūʻia pē ʻa koe, ʻa koe kuo ke taʻofi au he ʻahó ni ke ʻoua naʻá ku ʻalu atu ʻo lingi ʻa e totó, pea mei he langomakiʻi au ʻaki hoku nimá.”12

ʻOku ou tui ʻi he momeniti ko iá, ʻoku fakamanatu mai kiate au ʻa e talaʻofa ʻa Palesiteni Peeká, naʻe maʻu ʻe ʻApikale “ʻa e ʻīmisi ʻo Kalaisí … ʻa ia naʻe tohi tongi ʻi [hono fofongá]. Pea ʻi he ngaahi taumuʻa fakapotopoto kotoa ko iá ʻi he lokiakó, ʻi he taimi ko iá, ʻi hoʻo fakafōtungá mo e ueʻi fakalaumālié, [ʻokú ke hoko ai ko Ia pea ko Ia koe].”13

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku ʻi ai hotau faingamālie tatau ke tau vakai ki he niʻihi kehé ʻo hangē ko ʻEne vakai kiate kinautolú pea ke tau tokoni ke nau lava ʻo maʻu ʻa e tuʻunga fakalangi ʻoku ʻiate kinautolú.

ʻOku ʻikai ha lea feʻunga ke ne fakamatalaʻi ʻa e ʻofa mo e houngaʻia ʻoku ou maʻu maʻanautolu kuo nau moʻuiʻaki ʻa e ʻulungaanga Faka-Kalaisí ni ʻi heʻeku moʻuí. Kae mahulu hake, ki siʻeki faʻē ʻofá ʻokú ne sio maʻu pē kiate au ko ha taha ʻoku ʻi ai hono ivi fakalangi mo ha ngaahi meʻafoaki fakalaumālie. ʻOkú ne vakai maʻu pē kiate au ko ha tokotaha foaki—neongo e ngaahi taimi ʻoku ʻikai ke u fakahoko ai iá—pea ʻokú ne ngāue taʻetūkua ke tokoniʻi au ke u ngāueʻi ʻa e tufakanga ko iá. Kuo ʻi ai ha kau taki lakanga fakataulaʻeiki kuó ne ʻomi ha ʻamanaki lelei ki heʻeku moʻuí ʻaki ʻenau fakahoko mai kiate au ʻa e ʻofa ʻa e Tamai Hēvani mo fakamanatu kiate au ʻa hoku mahuʻingá. Ko ʻeku kau faiako seminelí mo ʻinisititiutí—ko e tokolahi ʻoku nau mamata mai he ʻahó ni—ne nau vakai ki ha meʻa ʻiate au ne ʻikai ke u lava ʻo sio ki ai. Kuo fakatupulaki ʻeku ngāué ʻe ha kau tangata mo ha kau fefine ne nau hiki hake au mo tataki au ki he Fakamoʻuí  ʻo fakafou ʻi heʻenau ngaahi tā sīpinga ke vakai ki he tahá.

ʻOku taʻengata ʻa ʻeku houngaʻia ʻi he ngaahi founga ʻa ia ʻoku fakahā mai ai ʻe he ʻEikí kiate au, ʻokú Ne vakai kiate au ko ha taha mahuʻinga. Kuó ne tāpuekina au ʻaki ha ngaahi meʻafoaki mo ʻomi ha ngaahi faingamālie ke u fakaʻaongaʻi ai ʻa e ngaahi meʻafoaki ko iá ke tokoniʻi ʻaki ʻa e niʻihi kehé ke nau hoko ʻo hangē ko Iá. Pea ʻoku ou ʻilo ʻokú Ne fai ʻeni maʻamoutolu kotoa pea pehē ki heʻetau kau akó.

ʻI he ngaahi māhinga kuo hilí, ne u maʻu ha aʻusia fakaʻofoʻofa ʻi heʻeku ako ʻa e folofolá ʻaki ʻeku tokanga ki he founga ʻoku vakai ʻaki ʻe he Fakamoʻuí ki he tahá mo akoʻi ʻo fakatatau mo e vīsone ko iá. Kuo liliu au ʻi heʻeku ako fakahangatonu meiate Iá. ʻOku ou fakaafeʻi kimoutolu ke mou ngāueʻi ʻa e faingamālie tatau. Ko Ia ʻa e sīpinga haohaoá. ʻOku taʻefaʻalaua ʻa e ngaahi sīpinga ʻo ʻEne faʻu e ngaahi aʻusia fakaakó mo e ngaahi lēsoni ke tokoniʻi ʻaki ʻa e ngaahi fie maʻu fakafoʻituituí mo toe lelei ange hono tokoniʻi kinautolu kuó Ne akoʻí ke mahino honau ivi fakalangí.

ʻE hoku ngaahi kaungāmeʻa, ʻoku ou lotua ʻe hokohoko hono fakalahi ʻe he Tamai Hēvani ʻa ʻetau malava fakafoʻituitui ke vakai ʻo hangē ko ʻEne vakaí, ke ʻofa ʻo hangē ko ʻEne ʻofá, mo ngāue ʻo hangē ko ʻEne ngāué. ʻOku ou lotua te tau fekumi ki he meʻafoaki ko ʻení mo ʻiloʻi e ngaahi founga ke maʻu mo fakalahi ai iá. ʻOku lotua ʻe hoko atu ʻetau feinga ke tau maʻu e ʻīmisi ʻo e Fakamoʻuí ʻi hotau fofongá ʻi he taimi ʻoku tau tuʻu ai ʻi he lotolotonga ʻo ʻetau kau akó he ʻaho kotoa. ʻOku ou ʻilo te tau lava ʻo ngāueʻi ʻa e meʻafoakí ni ʻi heʻetau fekumi ki Heʻene tokoní. Ko ʻeku fakamoʻoní ia, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Paaki