Te mana fa’aora māuiui a te Fa’aora i ni’a i te mau motu o te moana

Nā Elder J. Kimo Esplin

Nō te Hitu ’Ahuru

Nā roto i te mau ha’amaita’ira’a o te hiero, e rapa’au te Fa’aora i te māuiui o te mau ta’ata, o te mau ’utuāfare ’e o te mau nūna’a.

I te mau matahiti 1960, tē ha’api’i ra tō’u metua tāne i te fare ha’api’ira’a Church College of Hawaii i Laie, i reira vau i te fānaura’ahia. Nā tō’u nā tuahine pa’ari e hitu i onoono i ni’a i tō’u nā metua ’ia topa i tō’u i’oa ’o « Kimo », e i’oa Vaihī. I pīha’i iho mātou i te hiero nō Laie (Vaihī, Marite) i te orara’a, ’o te hiero ïa nō te mau melo nō te ārea nō ’Ātia Pātifita, te fenua Tāpōnē ato’a.¹ I terā tau, ’ua ha’amata te mau pupu feiā mo’a tāpōnē i te haere mai i Vaihī nō te fa’ari’i i tō rātou mau ha’amaita’ira’a nō te hiero.

Te hō’ē o teie nau melo, ’o te hō’ē tuahine ïa nō te motu nehenehe ra nō Okinawa. E mea fa’ahiahia te ’ā’amu nō tōna tere i te hiero nō Vaihī. Piti ’ahuru matahiti nā mua atu, ’ua fa’aipoipohia ’oia i roto i te peu Buda, e fa’aipoipora’a fa’aauhia. Ma’a ’āva’e i muri mai, ’ua tūpita te fenua Tāpōnē ia Pearl Harbor, i te fenua Vaihī, ’o te ōra’a ïa te Fenua Marite i roto i te tama’i ’e te fenua Tāpōnē. I muri mai i te mau ’arora’a nō Midway ’e nō Iwo Jima, tūra’ihia atu ra te nu’u fa’ehau tāpōnē i te pae tahatai o tōna motu ’āi’a nō Okinawa, ’o te rēni pārurura’a hope’a ïa i te pū nō te fenua Tāpōnē, i mua i te mau nu’u tā’ati.

E toru ’āva’e ri’ari’a te maoro i te matahiti 1945, ’ua pa’a’ina noa te ’arora’a nō Okinawa. E nu’u moana 1 300 pahī tama’i marite tei fa’a’ati ’e tei tūpita i te motu. E rave rahi roa fa’ehau ’e te huira’atira tei pohe. I teie mahana, e mēnema ha’amana’ora’a i Okinawa e tāpura hau i te 240 000 i’oa ta’ata tei pohe i roto i terā ’arora’a.²

Nō te horo ’ē i te reira ’arora’a ’ū’ana, ’ua ’imi teie vahine nō Okinawa ’e tāna tāne ’e tā rāua e piti tama iti i te ha’apūra’a i roto i te hō’ē ana o te mou’a. E’ita e nehenehe e parau te māuiui ’e te mamae i terā nau hepetoma ’e ’āva’e.

I te hō’ē pō ri’ari’a mau, i roto i te ’arora’a, ’ua po’ia roa tōna ’utuāfare i te mā’a ’e ’ua topa tāna tāne i roto i te tūruhe, ’ua feruri ’oia e fa’ahope i teie mamae nā roto i te ha’apa’a’inara’a i te tūpita tāora tei hōro’ahia mai e te fa’aterera’a hau nō te ha’apohe ia rātou iho. Terā rā, ’a fa’aineine ai ’oia i te nā reira, ’ua hōhora mai te tahi ’ohipa pae vārua hōhonu mau tei fa’a’ite iāna i te vai-mau-ra’a te Atua ’e tōna here nōna, i noa’a ai tōna pūai ’ia tāmau ā. I te mau mahana i muri mai, ’ua manuia ’oia i te fa’aara mai i tāna tāne ’e ’ua fa’a’amu i tōna ’utuāfare i te tahi ’aihere ’ōviri ’e te meri ’ōviri, ’e te mau ’ānimara e noa’a mai i roto i te atavai i reira. Parau māere, ’ua tāpe’a rātou e ono ’āva’e i roto i te ana ē tae noa atu i te fa’arahia mai e te ta’ata o terā ’oire iti ē, ’ua fa’aea te ’arora’a.

I te ho’ira’a te ’utuāfare i tō rātou fare ’e ’ua ha’amata i te patu fa’ahou i tō rātou orara’a, ’ua ha’amata teie vahine tāpōnē i te ’imi i te mau pāhonora’a nō ni’a i te Atua. ’Ua ’ama marū mai te tahi ti’aturira’a ia Iesu Mesia ’e te hina’aro ’ia bāpetizo iāna. ’Ua māna’ona’o rā ’oia i tōna fēti’i tei pohe ma te ’ore i ’ite ’o vai Iesu Mesia ’e e aha te bāpetizora’a, mai tōna metua vahine tei fa’aru’e mai i te fānaura’a iāna.

E’ita e nehenehe e parau tōna ’oa’oa i te haerera’a mai e piti tuahine misiōnare nō Te ’Ēkālesia a Iesu Mesia i te Feiā Mo’a i te mau Mahana Hope’a nei i tōna fare i te hō’ē mahana, ’e ’ua ha’api’i iāna ē e fa’aro’o te mau ta’ata i te parau nō Iesu Mesia i te ao vārua. ’Ua au roa ’oia i te ha’api’ira’a ē, e ti’a i tōna nā metua ’ia mā’iti ’ia pe’e ia Iesu Mesia i muri iho i te pohe, ’e ’ia fa’ari’i i te bāpetizora’a e ravehia nō rātou i roto i te mau vāhi mo’a tei parauhia nei te mau hiero. ’Ua fa’afāriuhia rātou tōna ’utuāfare i te Fa’aora ’e ’ua bāpetizohia.

’Ua ha’a rahi tōna ’utuāfare ’e ha’amata atu ra i te manuia, ’e e toru fa’ahou ā tamari’i. E mea ha’apa’o maita’i rātou ’e te itoito i roto i te ’Ēkālesia. Terā rā ho’i, ma te tīa’i-’ore-hia, ’ua ro’ohia tāna tāne i te ma’i uaua roro ’e pohe atu ra, tītauhia atu ra iāna ’ia ha’a e rave rahi hora ’ohipa ’e te mau tōro’a rau, e rave rahi matahiti te maoro, nō te fa’afāna’o i tāna tamari’i e pae.

’Ua fa’ahapa te tahi mau fēti’i iāna, nā reira ato’a te tahi atu mau ta’ata i reira. ’Ua pari rātou tōna mau fifi, nō tāna ïa fa’aotira’a e ’āmui i te hō’ē ’ēkālesia keresetiano. ’Aita ’oia i ha’aparuparu i te mana’o i teie ’ati rahi ’e te fa’ahapahapara’a ’eta’eta, ’ua tāpe’a ’oia i tōna fa’aro’o ia Iesu Mesia, ma te mana’o pāpū e haere ti’a atu i mua, ma te ti’aturi ē, ’ua ’ite te Atua iāna ’e e mahana ’oa’oa a’e i mua atu.³

Ma’a matahiti i muri mai i te pohe tā’ue o tāna tāne, ’ua tae mai te mana’o i roto i te peresideni misiōni nō Tāpōnē ’ia fa’aitoito i te mau melo tāpōnē ’ia ha’a nō te haere i te hiero. E fa’ehau tahito te peresideni misiōni nō te ’arora’a i Okinawa, i reira ho’i teie tuahine nō Okinawa ’e tōna ’utuāfare i te māuiui-rahi-ra’a.⁴ Noa atu rā, ’ua nā ’ō teie tuahine ha’eha’a nō ni’a i te peresideni : « E ’enemi tahito ’oia tā mātou i riri roa, i teienei rā, tei ’ō nei ’oia ma te ’evanelia nō te here ’e te hau. Iā’u nei, e temeio te reira. »⁵

I te fa’aro’ora’a ’oia i te parau a te peresideni misiōni, ’ua tupu te hina’aro o teie tuahine ’ivi ’ia tā’atihia ’oia i tōna ’utuāfare i roto i te hiero, ’ia tae i te hō’ē mahana. E’ita rā tāna e nehenehe, nō te fifi i te pae moni ’e i te pae nō te reo.

Tae mai nei te tahi mau rāve’a ’āpī ’aita i ’itehia a’enei. E topa te ha’amāu’ara’a i te ’āfara’a mai te peu e tārahu te mau melo i Tāpōnē te manureva tā’āto’a nō te rere atu i Vaihī, i te tau māmā roa a’e.⁶ ’Ua haruharu ato’a te mau melo i te rīpene tā rātou i ho’o, te i’oa, ’oia ho’i, Hīmene a te feiā mo’a tāpōnē. E mau melo ato’a tei ho’o roa i tō rātou fare. Tē vai ra tei fa’aru’e i tā rātou ’ohipa nō te tere atu.⁷

Te tahi ato’a fifi nō te mau melo, ’oia ho’i, ’aita te vauvaura’a hiero nā roto i te reo tāpōnē. ’Ua pi’i te feiā fa’atere o te ’Ēkālesia i te hō’ē taea’e ’ia reva i te hiero nō Vaihī, nō te ’īriti i te ’ōro’a hiero.⁸ ’O ’oia te melo fa’afāriu tāpōnē mātāmua i muri i te tama’i, tei ha’api’ihia ’e tei bāpetizohia e te mau fa’ehau marite ha’apa’o maita’i.⁹

I te fa’aro’ora’a te mau melo tāpōnē nō Vaihī, rātou tei fa’ari’i a’ena i tō rātou ’ōro’a hiero, i te ’ōro’a nā roto i te reo tāpōnē, ’ua ta’i rātou. ’Ua pāpa’i te hō’ē melo : « E rave rahi roa taime mātou i te haerera’a i te hiero. ’Ua fa’aro’o noa mātou i te mau ’ōro’a nā roto i te reo marite. [’Aita rā] mātou i putapū a’enei i te vārua […] o te ’ohipa hiero mai tā mātou e putapū nei [i te fa’aro’ora’a i te reira] nā roto i tō mātou reo tumu. »¹⁰

I muri mai, i terā iho matahiti, 161 feiā pa’ari’i ’e te tamari’i tei pa’uma i ni’a i te manureva i Tokyo nō te reva mai i te hiero nō Vaihī. ’Ua parau te hō’ē taea’e tāpōnē nō ni’a i te tere : « I te fā’aora’a vau nā ni’a i te manureva, ’ite ihora vau ia Pearl Harbor, ’e ha’amana’o ihora i te mea tā tō’u fenua i rave i ni’a i teie mau ta’ata i te 7 nō Tītema 1941, ’ua taiā a’era tō’u ’ā’au. E fa’ari’i ānei rātou ia mātou ? I tō’u rā māere rahi, ’ua fa’a’ite mai rātou i te here rahi ’e te hāmani maita’i, ’aita a’enei au i ’ite i te reira i roto i tō’u orara’a. »¹¹

Tē fa’ari’ihia nei te feiā mo’a tāpōnē ma te hei tiare.

I te tāpaera’a mai te feiā mo’a tāpōnē, ’ua fa’ari’i te mau melo nō Vaihī ia rātou ma te hei tiare rau ’e ’ua tauahi ’e ’ua ’āpāpā ia rātou, e peu mātau ’ore ho’i nō te Tāpōnē. I muri mai i terā 10 mahana nō te tauira’a rahi i Vaihī, ’ua pūpū teie nau feiā mo’a tāpōnē i tā rātou fa’atau aroha i te feiā mo’a nō Vaihī, tei hīmene mai i terā hīmene « Aloha ’oe ».¹²

Tei roto te tuahine ’ivi nō Okinawa i te piti o te tere hiero i fa’anahohia nō te mau melo Tāpōnē. ’Ua tere ’oia i terā 10 000 maile (16 000 km) maoti te tahi hōro’a a te mau misiōnare tei tāvini i roto i tōna ’āma’a ’e tei tāmā’a i tāna ’aira’amā’a e rave rahi taime. I te hiero, e roimata nō te ’oa’oa tōna i te ti’ara’a ’oia ’ei mono nō te bāpetizora’a o tōna metua vahine, ’e ’ua tā’atihia ’oia i tāna tāne i pohe.

’Ua tāmau pinepine noa te mau tere hiero mai te fenua Tāpōnē i Vaihī ē tae noa ai ’ua ha’amo’ahia te hiero nō Tokyo (Tāpōnē) i te matahiti 1980, ’o te 18ra’a ïa o te hiero i matara. I te ’āva’e nō Novema nō teie matahiti, e ha’amo’ahia te 186ra’a o te hiero i Okinawa (Tāpōnē). Tei te hō’ē vāhi piri i te ana nō Okinawa rōpū, i reira teie vahine ’e tōna ’utuāfare i te ha’apūra’a.¹³

Noa atu ā ’aita vau i fārerei i teie tuahine fa’ahiahia nō Okinawa, tē ora noa ra tāna faufa’a ’āi’a i roto i tōna hua’ai ha’apa’o maita’i, e rave rahi tā’u i mātau ’e i here.¹⁴

E fa’ehau tahito tō’u metua tāne nō te Tama’i Rahi II o te Ao i Pātifita, ’e ’ua ’oa’oa roa ’oia i te fa’ari’ira’a vau i tō’u pi’ira’a ’ia tāvini i te fenua Tāpōnē ’ei taure’are’a misiōnare. ’Ua tāpae atu vau i te fenua Tāpōnē i muri noa mai i te ha’amo’ara’ahia te hiero nō Tokyo, ’e ’ua ’ite mata roa vau i tō rātou here nō te hiero.

E mau hōro’a te mau fafaura’a o te hiero nō ’ō mai i te Metua i te ao ra, i te feiā ’āpe’e ha’apa’o maita’i o tāna Tamaiti Iesu Mesia. Nā roto i te hiero tō tātou Metua i te ao ra e tā’amu nei i te mau ta’ata ’e te mau ’utuāfare i te Fa’aora ’e i te tahi ’e te tahi.

’Ua parau te peresideni Russell M. Nelson i te matahiti i ma’iri :

« Te mau ta’ata ato’a e rave i te mau fafaura’a i roto i te vāhi pāpetitora’a ’e i roto i te hiero—’e e ha’apa’o i te reira—’ua fa’arahi ïa rātou i te fāna’ora’a i te mana o Iesu Mesia […]

« Te tao’a hōro’a nō te fa’aturara’a i te mau fafaura’a i te Atua, ’o te mana ïa nō te ra’i—te mana e ha’apūai ia tātou nō te fa’aruru maita’i a’e i tō tātou mau tāmatara’a, mau fa’ahemara’a, ’e mau māuiui o te ’ā’au. E fa’a’ōhie te reira mana i tō tātou haere’a. »¹⁵

Nā roto i te mau ha’amaita’ira’a o te hiero, e rapa’au te Fa’aora i te māuiui o te mau ta’ata, o te mau ’utuāfare ’e o te mau nūna’a—rātou ato’a tei ti’a na ’ei ’enemi taehae. ’Ua parau te Fatu ti’afa’ahou i te hō’ē tōtaiete tei ’a’amuhia e te ’arora’a i roto i te Buka a Moromona ē, ’o rātou e fa’ahanahana « i tō’u nei i’oa, e fā mai ïa te Tamaiti o te Parautia ia ’outou ma te ora i raro a’e i tōna ra pererau. »¹⁶

Māuruuru rahi tō’u i te ’itera’a i te tupura’a tāmau o te parau fafau a te Fatu ē « tē fātata mai ra i te tau e parare ai te ’ite nō ni’a i te Fa’aora nā roto i te mau nūna’a ato’a, ’e te mau ’ōpū ato’a, ’e te mau reo ato’a, ’e te mau ta’ata ato’a »,¹⁷ mai ia rātou « i ni’a i te mau motu o te moana. »¹⁸

Tē parau pāpū nei au nō te Fa’aora Iesu Mesia ’e nō tāna peropheta ’e mau ’āpōsetolo i teie mau mahana hope’a nei. Ma te tura rahi, tē hōro’a nei au i tō’u ’itera’a pāpū nō te mana o te ra’i nō te tā’amu i ni’a i te ra’i tei tā’amuhia i te fenua nei.

’O te ’ohipa teie a te Fa’aora, e fare mo’a nōna te mau hiero.

Ma te mana’o pāpū ’e te ’āueue ’ore, tē parau nei au i teie mau parau mau i te i’oa o Iesu Mesia, ’āmene.