“E Sega ni Sala Dodonu Qori Merau Qaravi Kina”

O Inosi Naga, vunivola vakaitaukei vua na minisita ni teitei e Viti, a raici rau na daukaulotu ni Yalododonu Edaidai ena dua na siga e Nausori, e Viti. Dina ga ni sega ni vinakata o koya na ivola erau solia vei koya, erau cikevi koya me yacova ni qai ciqoma. Ni rau vinakata me sikovi koya, tukuna o koya ni vakaitikotiko vakayawa sara—ka sega ni dina oya—ka ni sa rui dau osooso vakalevu o koya me raici rau e nona valenivolavola. Ena gauna vata oya a tavali e yasana na tavalena. A veikilaitaki rau sara vei koya o Inosi ka mai dro totolo yani.

Ni oti e rua na macawa, rau tukituki na daukaulotu ena katuba nei Inosi. A solia vei rau o tavalena na itukutuku dodonu ni nona itikotiko. Dina ga ni sureti rau o Inosi me rau vakayakavi, a vakasamataka lo toka ga o koya, “Lako laivi, lako laivi.” Ni oti oya, rau sa dau lesu wasoma mai na daukaulotu. Dau tukuna vei rau o Inosi me rau qai lesu malua tale mai. Ni dau kila o koya ni rau lako tiko mai, ena sega ni lako i vale yacova ni kila o koya ni rau sa lako. A nuitaka o koya me rau yalolailai ka kua ni lako mai.

Dua na siga a raici watina, o Maryann, ni mata tagitagi tu. Ni tarogi koya yani se cava e leqa, a sauma mai o Maryann, “Kevaka o sega ni taleitaki rau na daukaulotu ka sega ni via rogoci rau, tukuna vei rau, ia me kua ga ni rau lako tiko mai ke o na sega ni tiko eke o iko. E sega ni sala dodonu qori merau qaravi kina.” A tarogi koya o Inosi se cava e dau cakava o koya ni rau dau lako mai. A kaya o koya ni dau caka ulubale ena vukuna ka vakasaqara na kedrau kakana baleta ni oya na ka e dodonu me rau cakava me baleti ira na vulagi. A tinia o Inosi na nona dau vuni voli mai vei rau na daukaulotu

Ena Epereli ni 1974, a vakasucuma kina o Maryann e dua na peipei tagane ka a siga dua walega nona bula. Na yali ni luvena tagane oya a vakavuna me vakasamataka vakabibi o Inosi me baleta na Kalou kei na lotu. Ni rau qai lako mai na daukaulotu vou kina nona vale, a vakarorogo o koya. Ni rau mai kila na daukaulotu ni sa tauri lesoni tiko na matavuvale oya me sivia e dua na yabaki, a taroga e dua vei rau se rau sa via papitaiso na Naga. A vakadonuya o Inosi, ia a ririko o Maryann ni baci tukuna o koya e dua tale na lasu me vakatalai rau ga kina na daukaulotu. Ni rau qai lesu mai na daukaulotu ni oti e rua na siga, a kerea o Maryann me rau papitaiso. Ena yakavi bogi oya a tarogi Inosi o koya se sa lomana dina me sa papitaiso. A kaya o koya ni sa vaka dina kina. A vuabale na reki nei Maryann: “Au kila ni sa ikoya oqo na veisau levu duadua ena neirau matavuvale.” Erau a papitaiso na Naga ena Jiune ni 1974.

Ni oti ga oya, a vakauqeta na matavuvale na nodrau peresitedi ni tabana me rau vakavakarau me lako kina valetabu. Ni tukuni na valetabu e dau vakavuna ga kina na tonawanawa ni matai peresitedi. A kila sara ga o Inosi mai na nona raica na yaloluluvu oqo ni sa dodonu me rau lako. A tekivu maroroi ilavo na matavuvale me baleta na ilakolako kina Valetabu e Hamilton Niu Siladi. A qai kerei o Inosi me kodineita ni parokaramu ni seminari ni Lotu e Viti. Baleta ni dau vinakata o koya me vukei ira na itabagone, a biuta kina na nona cakacaka ena matanitu. Ni kila ni na daulako vakawasoma o koya, a biuta talega o Maryann na nona cakacaka. Na vakatulewa oqo a kauta mai na veivakalougatataki sega ni namaki. Na isau ni nodrau gade sega ni vakayagataki a vakarautaka na vo ni ilavo me baleta na ilakolako ni valetabu ni matavuvale, ka ra vakarautaka na kena vo na Yalododonu e Niu Siladi.

Ena ika12 ni Jiune, 1983, ni mai tauyavu na iTeki e Suva Viti, a kacivi kina o Inosi me veiqaravi vaka peresitedi. Dina ga ni vakadrukai o koya ena veikacivi oqo ka vakila ni ra tu eso tale era na vinaka cake, a ciqoma o koya na veikacivi ena yalomalumalumu. “Ni kacivi iko na Turaga kina dua na itutu,” a kaya o koya, “e dau vakarautaka o koya na sala mo vakayacora kina.” Ni oti vakalekaleka oya, a tosoi cake o koya me dairekita veivuke ni wasewase me baleta na Tabana ni Vuli ni Lotu ena Pasifika.