Kasaysayan sa Simbahan
Kapitulo 2: Agaka Ko, Tudloi Ko


Kapitulo 2

Agaka Ko, Tudloi Ko

baybayon sa tropikal nga isla

Samtang nagsingabot ang ilang bapor sa Niue, si Monese ug si Salavia Muti nakakita og batoon nga baybayon nga nagkatag dinhi ug didto sa hilit nga adunay mga langob ug gagmay nga mga luok [coves]. Tinuod ang damgo ni Monese, ang napulog-tulo nga mga baryo sa isla nahimutang subay sa daplin sa tubig. Ang Alofi, ang labing dako nga baryo sa Niue, nahimutang sa kasadpang baybayon ug nagsilbi isip usa ka sentro sa pipila ka mga dalan nga milagbas ngadto sa tropikal nga mga kalasangan ug koral nga mga pangpang nga nagtabon sa sulod sa isla. Kini nahimulag nga dapit, panimalay sa mas diyotay kay sa lima ka libo ka mga tawo.

Ang mga misyonaryo unang mianha sa Niue kaniadtong 1952. Karon, upat ka tuig na ang milabay, dihay mga tulo ka gatos ka mga Santos diha sa isla. Ang presidente sa district usa ka baynte-tres-anyos ang panuigon nga misyonaryong Amerikano nga ginganlan og Chuck Woodworth. Kon siya ug ang ubang mga misyonaryo wala makigbahin sa ebanghelyo o mag-atiman sa unom ka branch sa isla, magtrabaho sila sa bag-ong chapel ug opisina sa misyon sa Alofi. Walay tigbantay sa pagtukod sa gambalay sa Niue, busa ang mga elder wala pa makasugod sa pagkalot sa mga pundasyon o pagpatindog sa mga bungbong. Hinoon, migahin sila sa pagdugmok sa gahi nga mga koral nga bato sa isla ngadto sa graba nga maghimong kongkreto alang sa proyekto.

Si Chuck naglibog og maayo sa dihang ang mga Muti miabot. Siya usa ka sinsero, kugihan nga misyonaryo, apan kasagaran mawad-an og kadasig kon ang mga Santos nga taga-Niue dili motabang sa mga misyonaryo o wala magpuyo sa ilang relihiyon ingon sa iyang hunahuna nga sila kinahanglan. Si Salavia ug si Mosese mas mapailubon ug matinguhaon. Ang magtiayon nakasabot nga ang matag miyembro diha sa isla bag-o sa pagtuo, nagkat-on pa gihapon ug nagtubo.

Ayaw kaguol, mosulti si Mosese ngadto ni Chuck. Ang tanan mamaayo ra sa kataposan.

Dali nga nakuha ni Mosese ang panaghigalaay ug pagsalig sa mga Santos nga taga-Niue sa iyang gugma ug kahibalo sa lokal nga kultura. Gidumala nila ang Boy Scouts nga programa sa Simbahan, mitudlo og mga leksiyon sa ebanghelyo, ug midugmok og mga koral kauban sa ubang mga misyonaryo. Si Salavia, sa samang panahon, mibantay sa kaayohan sa mga misyonaryo ug sa mga miyembro sa Simbahan. Miluto siya og mga pagkaon, milaba ug namilot og mga sinina, ug naminaw ug mitanyag og tambag kon may usa ka tawo nanginahanglan nga makigsulti. Mitudlo usab siya og mga leksiyon sa Primary ug Sunday School ug mihatag ug mga pakigpulong.

Sa Septiyembre 1956, gitukod ni Chuck ang unang Relief Society sa Niue ug gitawag si Salavia nga mahimong ilang magtutudlo. Sa una, pipila sa mga babaye sa Relief Society ingon og dili motahod kaniya o mopakita og dakong interes sa pagtambong sa mga miting. Ang kasinatian ni Salavia sa pagtrabaho uban sa mga babaye diha sa Simbahan mitudlo kaniya nga mahimong sensitibo ngadto sa ilang mga panginahanglan. Nahibalo nga daghang mga tawo sa Niue walay moderno nga mga kagamitan sa kusina, mihangyo siya ni Langi Fakahoa, ang presidente sa Relief Society, kon siya makahimo ba og usa ka kalihokan sa pagtudlo sa mga babaye og yanong paagi sa pagluto og puding nga Tongan nga walay kalan [stove].

Sa wala pa ang miting, mihangyo si Salavia sa mga miyembro sa Relief Society sa pagdala og mga sangkap aron sila makahimo og ilang kaugalingon nga puding. Sa napulog-lima ka mga babaye kinsa mianha, bisan pa niana, tulo lamang ang midala og mga sangkap. Ang uban mitan-aw lamang nga madudahon.

Walay pugong-pugong, gipakita ni Salavia kon unsaon sa pag-andam ang puding ug nagpabukal og tubig ibabaw sa bukas nga kalayo. Ang mga babaye kinsa midala og mga sangkap misunod sa iyang matag panudlo, tagsa-tagsa nga lakang, hangtod ang ilang mga puding maayo nga pagkaluto. Dayon gipagawas ni Salavia ang puding nga iyang gihimo sa wala pa ang miting ug gihatagan ang tanan og gagmay nga mga hiwa.

Samtang mitilaw ang mga babaye sa panghinam-is [dessert], nahibulong ang ilang mga mata. “Wow,” miingon sila. Wala pay usa sukad nga nakatilaw og bisan unsa sama niini. Human sa miting, ang tulo ka babaye kinsa mianha nga adunay mga sangkap nakigbahin sa ilang puding ngadto sa uban, kinsa mipauli sa panimalay nga determinado sa pag-anha nga mas maayong pagkaandam alang sa sunod nga kalihokan sa Relief Society.

Ang balita mikaylap mahitungod sa puding, ug ang respeto alang ni Salavia nausab. Ang mga babaye kinsa wala mipakita og interes sa Relief Society misugod na pagtambong sa mga miting. Daghan nga mga miyembro midapit sa ilang mga higala ug mga paryente ngadto sa sunod nga kalihokan sa pagluto, ug si Salavia misugod sa paghimo og mga gabii sa Relief Society Po Fiafia—ang Gabii sa Kalingawan.

Nahibaloan ni Salavia nga ang pagtudlo sa pagluto ug ubang mga kahanas usa ka maayo kaayo nga himan sa misyonaryo. Kon ang mga babaye magpundok isip usa ka grupo, sila magbinahinay og mga istorya, magkinomedyahay, ug magkinantahay. Ang mga miting nagdala sa mga babaye nga mas magkasuod, nagmugna og mga panaghigalaay ug naglig-on sa mga espiritu. Ang pagtambong sa Simbahan miuswag, ug ang mga pamilya ingon og mas malipayon ug mas nagkahiusa tungod sa mga kahanas nga nakat-onan sa mga babaye diha sa Relief Society.


Sa hinapos sa 1956, mga sakop sa Relief Society sa tibuok kalibotan nagpaabot sa pagpahinungod sa usa ka bag-ong gambalay alang sa ilang organisasyon sa Siyudad sa Salt Lake. Ang Relief Society karon adunay mga 110,000 ka mga sakop, ug ang kinatibuk-ang presidente nga si Belle Spafford gusto kanilang tanan, walay pagsapayan diing dapit sa kalibotan sila mipuyo, nga mobati nga kabahin sa usa ka naghiusa nga sisterhood.

Siya sa iyang kaugalingon dili kanunay usa ka madasigon nga sakop sa Relief Society. Niadtong panahona, ang mga babaye sa Simbahan dili dihadiha dayon malista sa Relief Society sa dihang sila moabot sa pagkahamtong, busa siya nahimong treynta ka tuig ang panuigon sa dili pa regular nga motambong og bisan unsa nga mga miting sa Relief Society. Sa dihang ang iyang bishop mitawag kaniya sa pagserbisyo isip usa ka magtatambag diha sa kapangulohan sa iyang ward Relief Society, mibalibad siya. “Kana nga organisasyon alang sa akong inahan,” misulti si Belle kaniya, “dili alang kanako.”

Treynta ka tuig ang milabay, siya diha sa ikanapulog-usa ka tuig sa iyang pagkapangulo, ug ang pagtukod og permanenting punoang buhatan alang sa Relief Society mao ang usa sa iyang dako nga mga tumong. Gusto niya ang bag-ong punoang buhatan nga mahimong usa ka nindot nga gambalay diin ang mga babaye sa Simbahan makasulod ug makabati og panimalay.

Sa dihang ang Relief Society unang natukod kaniadtong 1842, ang mga sakop niini nagtipon didto sa ibabaw nga andana sa Joseph Smith Nauvoo nga tindahan. Wala madugay, ang ward sa mga Relief Society sa kasadpang Estados Unidos mitukod og dagkong hawanan sa Relief Society diin sila magkapundok, magdumala og kalihokan, mangalagad ngadto niadtong nanginahanglan, ug makigbahin og mga ideya, mga kasinatian, ug mga pagpamatuod. Sa hinapos sa siglo, ang kinatibuk-ang mga kapangulohan sa Relief Society, Young Ladies Mutual Improvement Association, ug ang Primary nakatigom og dako nga kantidad sa kwarta nga itukod og usa ka punoang buhatan alang sa ilang mga organisasyon. Sa ilang kahigawad, bisan pa niana, ang plano wala matuman. Ang Unang Kapangulohan mitawag alang sa pagtukod og gambalay nga opisina nga pagasalohan sa tulo ka organisasyon ug daghang uban pa, lakip ang Tigdumalang Bishopric.

Ang Relief Society nagpadagan diha sa ikaduhang andana sa gambalay sukad niana. Kini usa ka pig-ot, langas nga dapit nga adunay mga opisina, usa ka lawak mitinganan [boardroom] ug usa ka dapit alang sa pagtahi sa mga sapot sa templo. Wala madugay human madawat ang iyang calling kaniadtong 1945, Si Presidente Spafford misugyot sa pagtukod og bag-ong panimalay alang sa organisasyon. Ang Unang Kapangulohan miuyon sa plano ug mihangyo sa Relief Society sa pagpangita og $500,000, katunga sa kantidad sa gambalay.

Si Presidente Spafford ug ang iyang mga magtatambag, si Marianne Sharp ug si Velma Simonsen, dayon mimugna og usa ka pagtigom og pundo, nagdapit sa matag sakop sa Relief Society sa pag-amot kutob sa singko dolyares ngadto sa pagtukod sa gambalay—dako-dako nga kantidad sa diha nga ang usa ka pirasong pan sa Estados Unidos nagkantidad og dose sentimos. Human sa pipila ka bulan sa pagpundo og kwarta, si Presidente Spafford nalipay nga nakahibalo nga ang mga babaye sa Simbahan nakahatag na og $20,000. Dihadiha dayon mipunit siya sa telepono ug mitawag ni J. Reuben Clark, ang ikaduhang magtatambag sa Unang Kapangulohan, sa pagsulti kaniya sa maayong balita.

“Ayaw wad-a ang kadasig,” miingon siya, tataw nga wala niya maklaro ang iyang kahinam. “Nakahibalo ako nga ang $20,000 dili kaayo dako kon kamo magtigom og katunga sa milyon.”

Si Presidente Spafford wala kawad-i og kadasig, ug ang mga sister wala mipasagad kaniya. Sulod sa mga dekada, ang Relief Society kanunay nga nagpundo sa lokal nga mga organisasyon niini pinaagi sa pagkolekta og tinuig nga mga bayranan ug naghimo og regular nga mga pagtigom og kwarta. Sa paghimo sa ilang mga amot, ang mga sister mihimo og mga panihapon nga magdala og kaugalingong pagkaon [potluck dinners], nanahi ug namaligya og mga tabon sa katre nga gisal-otan og kutson [quilt], ug mipahigayon og mga sayaw. Sulod sa tuig, ang gambalay hingpit nga napundohan.

Ang Relief Society nakaangkon og yuta tabok sa dalan sa Salt Lake Temple, ug si Presidente Stafford ug ang iyang mga magtatambag mitrabaho pag-ayo uban sa arkitekto sa pagdesinyo sa gambalay. Kini adunay luna nga opisina sa kinatibuk-ang kapangulohan sa Relief Society, sa kinatibuk-ang board, ug sa kawani nga nagsuporta sa daghang mga proyekto sa organisasyon, lakip ang Magasin sa Relief Society, kahupayan ug sosyal nga mga serbisyo, ug ang paghimo ug pagbaligya sa panapot sa templo.

Tungod kay si Presidente Spafford gusto nga ang gambalay bation og sama sa panimalay kay sa usa ka luna sa opisina, kini adunay komportable nga pahulayanan diin ang mga babaye makahimamat og mga higala, makasulat og mga sulat, o malingaw sa nindot nga diwa sa lugar. Sa ikatulong andana, kini adunay dakong pangsosyal nga kwarto nga may entablado ug kusina, diin ang mga Relief Society makatagana alang sa espesyal nga mga okasyon.

Mga regalo gikan sa mga sakop sa Relief Society sa tibuok kalibotan, sama sa pangdekorasyon nga lampara gikan sa Australia ug usa ka kinulit nga lamesa gikan sa Samoa, midayandayan sa mga lawak ug sa mga hawanan sa gambalay. Sa Vienna, Austria, ang presidente sa Relief Society nga si Hermine Cziep ug ubang mga Santos nagtipon sa ilang kwarta sa pagpalit og usa ka mabulukong plorera nga porselana ug gipadala kini ngadto sa Siyudad sa Salt Lake. Sa dihang ilang nahibaloan nga ang plorera nahimo kaniadtong 1830, ang tuig nga ang Simbahan natukod, gibati nila nga sila gigiyahan ngadto niini sa Ginoo.

“Sa paghunahuna lamang,” usa ka babaye diha sa Swiss-Austrian Mission miingon, “kita mga kabahin sa mao nga katingalahang gambalay, ug bisan tuod kita dili gayod makakita niini, kita nahibalo nga kini motabang sa paghimo sa daghang babaye nga malipay.”

Ang Gambalay sa Relief Society, gitawag ingon og ang bag-ong punoan nga buhatan, andam alang sa pagpahinungod sa Oktubre 1956. Ang desinyo niini moderno nga may dala nga sumbanan sa labing maayo nga arkitektura sa karaan, nagkomplemento sa istilo sa duol nga Gambalay sa Pagdumala sa Simbahan [Church Administration Building], diin nahuman kaniadtong 1917 nga butangan sa mga opisina sa Unang Kapangulohan ug sa ubang kinatibuk-ang mga awtoridad. Sa pagpasidungog sa taas nga kasaysayan sa Relief Society sa pagtipig sa mga lugas, mga pungango sa bulawanong trigo midayandayan sa gawas sa bag-ong gambalay.

Sa Oktubre 3, mibarog sa pulpito sa Salt Lake Tabernacle si Presidente Spafford, nagtan-aw sa tigpaminaw nga nagrepresentar og tipik sa daghan nga mga babaye kinsa nakasakripisyo sa pagpahinabo sa pagkahuman sa Gambalay sa Relief Society. Mituo siya nga ang mga kahago sa pagpundo ug pagtukod nakahimo isip usa ka naghiusang pwersa sulod sa organisasyon.

“Kini nakahiusa isip usa ka panag-igsoonay sa mga babaye [sisterhood] sa Relief Society,” siya miingon. “Kita mag-ampo nga ang tanang mogawas sa panimalay sa atong Relief Society mopalambo sa mga kinabuhi ug mogiya padulong sa mahangturong kaayohan sa mga anak nga babaye sa atong Langitnong Amahan.”


Human sa iyang pagtuon sa Usa ka Kahibulongan ug Katingalahan nga Buhat, si Hélio da Rocha Camargo misugod sa pagtambong sa usa ka duol nga branch sa Ang Simbahan ni Jesukristo sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw. Wala madugay ang iyang asawa, si Nair, mipakita usab og interes diha sa gipahiuli nga ebanghelyo. “Ako dili na gusto nga motambong sa simbahang Methodist,” miingon siya usa ka Dominggo. Gusto hinoon siya nga mokuyog sa simbahan uban kaniya.

Si Hélio mipadayon sa pagtuon sa Basahon ni Mormon, gihuman pagbasa kini sulod sa tulo ka adlaw. Dayon gibasa niya ang Doktrina ug mga Pakigsaad, ang Perlas nga Labing Bililhon, ug matag lain nga piraso sa literatura nga iyang makaplagan mahitungod sa mga Santos. Kanunay siyang makigkita sa mga misyonaryo, mibayad og ikapulo diha sa iyang lokal nga branch, ug mipadayon sa pagpangita sa mga tubag ngadto sa iyang mga pangutana mahitungod sa Dios ug sa Iyang plano.

Mitambong usab siya og igo nga mga miting sa Simbahan aron mahibaloan nga ang mga Santos makagamit sa iyang tabang. Si Asael Sorensen, ang presidente sa misyon, naghinamhinam alang sa Simbahan nga mokaylap sa Brazil, ug siya mituo nga ang lig-ong mga lider sa pagkapari mahimong usa ka importanting bahin niana nga pagtubo. Ang Brazil karon halos adunay duha ka libo ka miyembro, apan mas diyotay kay sa kapitoan kanila ang naghupot sa Melchizedek nga Pagkapari.

Si Hélio dili mopasakop sa Simbahan, ilabi na ang pagdawat og mga responsibilidad sa pagkapari, hangtod iyang mahibaloan ang kabubut-on sa Dios alang kaniya. Si Presidente Sorensen nakahimo og usa ka serye sa pito ka leksiyon sa misyonaryo sa mga hilisgotan sama sa “Ang Panginahanglan alang sa usa ka Buhing Propeta” [The Need for a Living Prophet], “Ang Pulong sa Kaalam” [The Word of Wisdom], “Ang Katuyoan sa Mortalidad [The Purpose of Mortality].” Si Hélio halos gilamoy ang tagsatagsa niini nga mga leksiyon, apan sa gihapon adunay daghan pa nga mga pangutana sa mga misyonaryo.

Siya ug si Nair ilabi ka nakurat sa pagkahibalo mahitungod sa kaniadtong nabatasan nga dinaghang kaminyoon. Nangutana usab si Hélio kon ngano nga ang Simbahan midili sa mga lalaki nga kaliwat og Itom nga Afrikano sa paghupot sa pagkapari. Sama sa Estados Unidos, ang Brazil sa dugay na nga panahon gidili ang batasan sa pag-ulipon sa mga Afrikano ug sa ilang mga kaliwat. Dili sama sa Estados Unidos, hinoon, ang Brazil wala mipadayon sa mga balaod nga magbulag sa mga Itom ug puti nga mga tawo, busa dihay mas diyotay nga mga pagkabahinbahin sa kolor sa panit taliwala sa mga taga-Brazil.

Si Hélio, kansang kaugalingong mga katigulangan mga taga Europe, wala gayod makasugat og mga pagdili sa kolor sa panit sa iyang kanhi nga simbahan, ug ang batasan nakapasamok kaniya. Apan ang iyang mga pangutana dili mao ang nagpugong kaniya gikan sa pagpasakop sa Simbahan. Samtang siya nagtuon uban sa mga misyonaryo, siya nangandoy nga makabaton og kasinatian sama sa kang Pablo diha sa Bag-ong Tugon—usa ka milagrosong pagkakabig, ingon ka gamhanan ug kakalit sa kidlap sa kilat.

Mihukom siya sa pag-ampo pa og dugang ug sa pagbasa og balik sa Basahon ni Mormon, naglaom sa kanunay nga makadawat sa panghimatuod nga iyang gitinguha. Walay talagsaon nga nahitabo, ug ang mga misyonaryo ingon og nitubo ang kawalay pailob kaniya. “Kahibalo ka ang Simbahan tinuod,” usa kanila misulti ni Hélio, “ug panahon na alang kanimo karon sa paghimo og paghukom.”

Ang misyonaryo husto, nahibalo si Hélio. Ang gipahiuli nga ebanghelyo naghimo og hingpit nga pagbati. Apan nahibalo nga kana dili pa igo alang kaniya.


Sayo nga bahin sa 1957, sa Siyudad sa Salt Lake, ang kwarenta y otso anyos ang panuigon nga si Naomi Randall ug ang mga sakop sa kinatibuk-ang board sa Primary nagtrabaho og maayo sa usa ka programa alang sa mga lider sa Primary sa tibuok kalibotan. Ang komitiba nakapili sa “Usa ka Hangyo sa Bata” [A Child’s Plea] isip ang tema alang sa programa. Sila nagtuo nga daghang mga ginikanan ug mga worker sa Primary wala makasabot kon unsa ka importante ang ilang tahas sa pagtudlo sa mga bata sa Simbahan. Ang tema mao ang pagserbisyo isip usa ka pahinumdom sa ilang sagrado nga tawag.

Ang kinatibuk-ang presidente sa Primary nga si LaVern W. Parmley buot nga mopaila sa programa diha sa tinuig nga komperensiya sa organisasyon kaniadtong Abril, busa si Naomi ug ang iyang komitiba adunay pipila na lamang ka bulan sa paghuman niini. Mipuasa ug miampo sila mahitungod sa programa ug mituo nga maandam nila kini sa hustong panahon. Dayon gitawag ni Presidente Parmley si Naomi ngadto sa iyang opisina.

“Nagkinahanglan kita og bag-ong kanta nga moduyog sa programa,” miingon siya.

“Asa nato kuhaon kini?” Nangutana si Naomi.

“Ikaw makahimo niini,” mitubag ang presidente, nahibalo nga si Naomi usa na ka bantogan nga mambabalak diha sa Simbahan. Siya mihatag kaniya sa numero sa telepono ni Mildred Pettit, usa ka talentado nga musikero ug kompositor kinsa nakaserbisyo diha sa kinatibuk-ang board sa Primary. “Pakigkita kaniya,” miingon si Presidente Parmley. Kamong duha makahimo og usa ka bag-ong kanta.”

Ang hunahuna ni Naomi naglibog samtang mibiya siya sa miting. Buot siya sa mga hamtong diha sa programa sa paghinumdom sa tema ug sa pag-ila nga gikinahanglan sa gagmay nga mga bata ang ilang tabang sa pagbalik ngadto sa presensya sa Dios. Apan unsaon niya sa pagpahibalo niana nga mensahe diha sa usa ka kanta?

Human sa pag-abot sa balay, nagsultihanay sila ni Mildred sa telepono. “Pagsulat og bisan unsa nga mga pulong, mga hugpong sa mga pulong, o mensahe nga anaa sa imong hunahuna,” gitambagan siya ni Mildred. Kini importante nga anaa na ang mensahe sa dili pa masulat ang musika.”

Nianang gabhiona, mihangyo si Naomi sa Langitnong Amahan sa pagdasig kaniya sa hustong mga pulong alang sa kanta. Dayon siya mihigda ug natulog nga malinawon sulod sa pipila ka takna.

Sa alas dos, nahigmata siya. Ang iyang kwarto hilom. “Ako anak sa Dios,” gihunahuna niya, “Gipadala dinhi.” Ang mga pulong mao ang pambukas nga mga linya sa kanta. Mihunahuna siya og dugang pa nga mga linya, ug wala madugay siya dihay una ug ikaduha nga bersikulo. “Dili kini bati,” gihunahuna niya. “Ako nagtuo nga kana maayo.”

Wala madugay, siya dihay tulo ka bersikulo ug usa ka koro, ang matag usa tingog sa usa ka bata nangamuyo alang sa espiritwal nga paggiya gikan sa ginikanan o magtutudlo. Si Naomi mibangon ug gisulat ang mga pulong, nahibulong unsa ka dali kini miabot kaniya. Kasagaran gihagoan niya ang matag pulong nga iyang gisulat. Miluhod, mipasalamat siya sa iyang Langitnong Amahan.

Sa pagkabuntag, gitawag niya si Arta, usa ka magtatambag sa kinatibuk-ang kapangulohan sa Primary. “Ako adunay pipila ka mga pulong,” siya miingon. “Tan-awa kon kini aduna bay bili.”

“Pastilan, babaye, naghatag kini kanako og ka nerbiyos,” miingon si Arta human basaha ni Naomi ang mga pulong sa kanta. “Ipadala kana!”

Wala pay usa ka semana, nadawat ni Naomi ang usa ka sulat gikan ni Mildred. Sa sulod nakaplagan niya ang musika alang sa kanta ug pipila ka mga pag-usab diha sa koro. Sukad sa pagpadala sa mga pulong ngadto ni Mildred, si Naomi naninguha sa paghunahuna kon sama sa unsa ang tuno sa kanta. Sa dihang sa kataposan nadungog niya ang honi, nalipay siya. Kini husto ra.

Sa Abril 4, 1957, ang mga tig-solo ug usa ka choir sa Primary nga mga bata miawit sa “Ako Anak sa Dios” diha sa tinuig nga komperensiya sa Primary. Gawas sa tabang ni Mildred sa mga pulong sa koro, ang kanta ingon lamang sa pagsulat ni Naomi niini diha sa tungang gabii. Ang mga lider sa Primary nga diha sa komperensiya nakakat-on niini busa sila, usab, makatudlo niini ngadto sa mga bata diha sa ilang kaugalingong mga ward ug mga branch.

Sa wala madugay, sa pagdapit ni apostol Harold B. Lee, ang kinatibuk-ang Primary board namulong sa usa ka panihapon alang sa kinatibuk-ang mga awtoridad diha sa Gambalay sa Relief Society. Ang ilang pasundayag nagpakita og usa ka choir sa mga bata gikan sa nagkalainlaing mga nasod ug mga kaliwatan nagsul-ob sa tradisyonal nga mga sinina—usa ka pahinumdom sa nagkadaiyang pagtubo sa Simbahan. Samtang giawit sa mga bata ang koro sa “Ako Anak sa Dios,” ang tibuok kalibotan nga mensahe niini mitandog sa mga kasingkasing sa nanagpaminaw:

Agaka ko, tudloi ko,

Unsay buhaton.

Nga makabalik ko

Sa Amahang Langitnong.

Sa dihang natapos ang kanta, giduol ni Presidente David O. McKay ang mga bata. “Paminawon namo ang inyong hangyo,” siya misaad. “Kami molakaw tupad ninyo.” Dayon siya mitan-aw ngadto sa kinatibuk-ang mga awtoridad ug miingon, “Kinahanglan gayod nga atong dawaton ang hagit sa pagtudlo niining mga bata.”

Si Elder Lee sama nga natandog usab. “Naomi,” miingon siya human sa panihapon, “kini usa ka kanta nga molungtad hangtod sa kahangtoran.”


Sa pagka-Mayo 1957, si Hélio da Rocha Camargo gikapoy sa pagtinuon sa mga pagtulon-an sa Simbahan ngadto sa walay kataposan o katuyoan. Alang sa tanan niyang pagkat-on, kulang siya sa usa ka balaang saksi sa kamatuoran niini. Kon wala kana nga saksi, siya dili molampos.

Sa kataposan, miduol siya ni Presidente Asael Sorensen ug sa iyang asawa, si Ida, alang sa panabang. Ang magtiayon nahimong dako nga suporta ngadto kaniya ug ni Nair human sila mibiya sa simbahan sa Methodist. Si Sister Sorensen adunay linain nga interes diha ni Nair, ug nakigkita siya kaniya kanunay sa pagsiguro nga siya nagkat-on ug nakasabot sa ebanghelyo. Nasabtan usab niya ang mga pakigbisog ni Hélio ug buot nga motanyag og unsay matambag nga iyang mahimo.

“Hélio,” siya miingon usa ka hapon niana, “Ako nagtuo nga ang rason nga ikaw wala makabaton og usa ka pagpamatuod tungod kay ikaw nangita og mga kasumpakian diha sa doktrina.”

Nakasabot sa kamatuoran sa iyang mga pulong, mihukom si Hélio sa pagtan-aw nga walay personal nga katuyoan sa iyang relihiyosong mga pagtuo. Mainampingon niyang gitimbang ang tanan nga iyang nakat-onan mahitungod sa gipahiuli nga ebanghelyo ug nakita ang doktrina nga subay sa maayong pangatarongan ug makanunayon ngadto sa Biblia. Sa gihapon siya adunay mga pangutana mahitungod sa dinaghang kaminyoon ug pagdili sa pagkapari, apan karon siya andam sa pagdawat sa mga limitasyon sa iyang pagsabot. Siya adunay hugot nga pagtuo nga ang Dios mogiya sa Simbahan pinaagi sa pagpadayag.

Si Hélio nakaamgo usab nga wala siya magkinahanglan og kidlap sa kilat sa paghimatuod sa kamatuoran sa unsay iyang nakat-onan. Ang pagpamatuod miabot nganha kaniya sa inanay sulod sa kataposang pipila ka mga bulan—hilabihan sa ka hinay ug sa yanong paagi nga siya wala gani makaamgo nga ang kahayag sa mahangturong kamatuoran miliyok na kaniya. Sa dihang nasabtan niya kini, miluhod siya ug mipasalamat sa Dios sa pagpadayag sa kamatuoran ngadto kaniya.

Mihangyo si Hélio sa mga misyonaryo sa pag-anha sa iyang balay sa usa ka Lunes sa gabii sa dili madugay nga panahon. “Unsa ang akong kinahanglang buhaton karon nga mabunyagan?” nangutana siya.

Gilatid ni Elder Harold Hillam ang mga lakang. “Ikaw paga-interbiyohon ug dayon papirmahan ang imong mga papeles sa bunyag sa presidente sa misyon,” miingon siya. Atong himoon ang bunyag sa Sabado.”

Gi-interbiyo dayon siya ni Elder Hillam ug—walay ni bisan kinsa natingala—nga si Hélio nagsunod sa mga sugo ug dihay lig-on kaayo nga pagsabot sa ebanghelyo.

Sa adlaw sa bunyag, Hunyo 1, 1957, si Hélio miadto sa mission home, ang mao lamang nga dapit sa São Paulo diin ang mga Santos adunay bunyaganan. Siya ug si Nair nagsultihanay sa sayo mahitungod sa iyang [Nair] kaugalingong tinguha nga magpabunyag, apan gusto niya nga magtuon pa og gamay sa dili pa siya magpasakop sa Simbahan. Si Hélio nakasabot niana nga tinguha.

Ang bunyaganan diha sa luyo nga tugkaran sa mission home. Tugnaw kadto nga adlaw, ug sa dihang misulod si Hélio ngadto sa bunyaganan, ang bugnaw nga tubig nakapakurat kaniya. Apan samtang siya mikawas sa tubig, bag-ong gibunyagan, usa ka makahupay nga kainit miputos kaniya. Hingpit nga kalipay milukop sa iyang pagkatawo, ug kini mipabilin diha kaniya sulod sa nahibilin nga adlaw.

  1. Charles Woodworth ngadto ni Marsha Davis, Hulyo 15, 1957, Charles J. Woodworth Papers, CHL; New Zealand Official Year-Book, 57:925; Mortensen, “Serving in Paradise,” 19–22; tan-awa usab sa Smith, Niue, 1–10; ug Woodworth, Mission Journal, Mayo 29, 1956.

  2. Mortensen, “Serving in Paradise,” 21, 24–26, 28, 47–48; Goodman, Niue of Polynesia, kapitulo 2; Woodworth, Mission Journal, Dis. 21, 1955; Mayo 17–18 ug 29, 1956; Hunyo 26, 1956; Mar. 2, 13, ug 16, 1957; “Comparative Report,” 3.

  3. Mortensen, Mission Journal, Ago. 27, 1955; Hunyo 6, 9, ug 24–30, 1956; Hulyo 1–24, 1956; Mar. 28, 1957; Woodworth, Mission Journal, Okt. 10, 1956; Ene. 29, 1957; Peb. 11, 1957; Mar. 2 ug 5, 1957; Mayo 27–Hunyo 10, 1957; Muti and Muti, Man of Service, 154–55; Muti, “Mosese Lui Muti,” 172.

  4. Woodworth, Mission Journal, Ene. 14, 29, ug 31, 1956; Mayo 23–29, 1956; Hulyo 10, 1956; Ene. 21, 1957; Woodworth, Oral History Interview, 55–56; Price, “History of the Church of Jesus Christ of Latter Day Saints on Niue Island,” 1–2; Muti and Muti, Man of Service, 164.

  5. Muti and Muti, Man of Service, 154–55, 164–69, 171–72, 175–76, 179–80; Woodworth, Mission Journal, Mayo 30, 1956; Hunyo 3 ug 26, 1956; Ago. 28, 1956; Sept. 30, 1956; Dis. 9, 1956; Peb. 17, 1957; Hulyo 7, 1957; Mortensen, Mission Journal, Mayo 30, 1956; Hunyo 3, 1956; Ago. 22, 1956; Mayo 5, 1957; Mortensen, “Serving in Paradise,” 28; Muti, Interview Notes [2012]; Niue District, Tongan Mission, Minutes, Sept. 29–30 ug Nob. 24, 1956, 3:36–37, 40.

  6. Woodworth, Mission Journal, Hunyo 27, 1956; Sept. 30, 1956; Mar. 17, 1957; Charles Woodworth ngadto ni Marsha Davis, Okt. 9, 1956; Hunyo 15, 1957, Charles J. Woodworth Papers, CHL; “District News,” 3; Muti and Muti, Man of Service, 163–64, 167. Mga Hilisgotan: Mga Calling sa Simbahan [Church Callings]; Relief Society

  7. Peterson and Gaunt, Elect Ladies, 151; Spafford, Oral History Interview, 107–8, 115, 122; Derr, Cannon, and Beecher, Women of Covenant, 309, 345–46. Hilisgotan: Belle S. Spafford

  8. Derr and others, First Fifty Years, 24–25; Reeder, “To Do Something Extraordinary,” 150–75; Mga Santos, volume 2, kapitulo 24; Derr, Cannon, and Beecher, Women of Covenant, 174–76; “Rooms Are Assigned in Bishop’s Building,” Deseret Evening News, Okt. 30, 1909, 5; “Physical Needs Met by Vast Construction,” Deseret News, Abr. 6, 1951, C2.

  9. Relief Society General Presidency to First Presidency, Ago. 6, 1945, Relief Society Building Files, CHL; First Presidency to Belle S. Spafford and Counselors, Sept. 16, 1947, First Presidency, Letterpress Copybooks, volume 139; Belle S. Spafford, Marianne Sharp, and Velma Simonsen to Relief Society Presidents, Okt. 21, 1947, in Relief Society, General Board Minutes, volume 26, Okt. 22, 1947, 354A–54B; Spafford, Oral History Interview, 108–11, 115; Retail Food Prices by Cities, 10.

  10. Coral Webb to Belle S. Spafford, Dis. 10, 1947; Genevieve C. Hickison to Relief Society General Board, Feb. 19, 1 948; Marena Grigsby to Hilda Richards, Mayo 31, 1948; Holly Fisher to Marianne Sharp, Nob. 5, 1948, Relief Society Building Fund Files, CHL; Spafford, Oral History Interview, 112–17, 119; Derr, Cannon, and Beecher, Women of Covenant, 309, 319; “Relief Society Building One-Sixth Completed,” Church News, Hulyo 3, 1954, 1; “Builders Complete Relief Society’s Center,” Salt Lake Tribune, Ago. 11, 1956, 8.

  11. Spafford, Oral History Interview, 115, 122; Belle S. Spafford, “A Relief Society Building to Be Erected,” Relief Society Magazine, Dis. 1945, 752; “Builders Complete Relief Society’s Center,” Salt Lake Tribune, Ago. 11, 1956, 8; “A Home of Our Own,” Church History website, history.ChurchofJesusChrist.org.

  12. Spafford, Oral History Interview, 123; “Relief Society Building Gifts,” 1:19, 24, Mga Photographs of Artifact Donated to the Relief Society Building Fund, CHL; Relief Society Building Inventory, circa 1956, CHL; “Relief Society General Presidency with Gifts for the Relief Society Building,” Relief Society Magazine, Ago. 1956, 511.

  13. Heidi S. Swinton and LaRene Gaunt, “The Relief Society Building: A Symbol of Service and Sacrifice,” Ensign, Sept. 2006, 56–57; Lenora Bringhurst ngadto ni Marianne Sharp, Hunyo 14, 1949; Marianne Sharp ngadto ni Lenora Bringhurst, Hunyo 22, 1949, Relief Society Building Fund Files, CHL; Collette, Hermine Weber, [40]; Hatch, Cziep Family History, 201. Hilisgotan: Austria

  14. Lenora Bringhurst ngadto ni Marianne Sharp, Mayo 6, 1949, Relief Society Building Fund Files, CHL.

  15. Smith, Journal, Okt. 3, 1956; “Handsome Church Office Building Near Completion,” Deseret Evening News, Mar. 24, 1917, seksiyon 2, 3; “Grain Saving in the Relief Society,” Relief Society Magazine, Peb. 1915, 50–58; Young, Oral History Interview, 33; Spafford, Oral History Interview, 122–23; Belle S. Spafford, “We Built as One,” Relief Society Magazine, Dis. 1956, 801. Hilisgotan: Mga Punoang Buhatan sa Simbahan [Church Headquarters]

  16. Camargo, Oral History Interview, 13–15; Camargo, Reminiscences, 44–45; Rodriguez, From Every Nation, 132–33.

  17. Hélio da Rocha Camargo, “Meu testemunho,” Liahona (São Paulo, Brazil), Mar. 1959, 76; Camargo, Oral History Interview, 14; Sorensen, “Personal History,” 173; de Queiroz, Oral History Interview [2011], 13.

  18. Sorensen, “Personal History,” 139; “Estatistica da area brasileira,” 1955–56, Brazil South Area, Statistical Reports, CHL; Missionary Department, Full-Time Mission Monthly Progress Reports, Ene.–Mayo 1957.

  19. Hélio da Rocha Camargo, “Meu testemunho,” Liahona (São Paulo, Brazil), Mar. 1959, 76; Camargo, Oral History Interview, 14; de Queiroz, Oral History Interview [1982], 4–6; Sorensen, “Personal History,” 139, 363.

  20. Camargo, Oral History Interview, 16–18; de Queiroz, Oral History Interview [2011], 13–14; de Queiroz, Oral History Interview [1982], 12–14; Grover, “Mormon Priesthood Revelation and the São Paulo, Brazil Temple,” 40–41; Lovell, “Development and the Persistence of Racial Inequality in Brazil,” 397–400. Mga Hilisgotan: Restriksyon sa Pagkapari ug sa Templo [Priesthood and Temple Restriction]; Paglain sa Kaliwat [Racial Segregation]

  21. De Queiroz, Oral History Interview [1982], 12–14; Spencer W. Kimball, Journal, Mayo 1, 1966; Hélio da Rocha Camargo, “Meu testemunho,” Liahona (São Paulo, Brazil), Mar. 1959, 75–76; Hillam, Oral History Interview, 6–7, empasis sa orihinal.

  22. Oakes, “Life Sketch of Naomi W. Randall,” 11; Randall, “Heavenly Truth in Words and Music,” 2–3; Randall, Interview [1989], [00:02:36]–[00:04:40]; Naomi Randall ngadto ni Mildred Pettit, Ene. 29, 1957, Collection of Materials pertaining to the Song “I Am a Child of God,” CHL; Fifty-First Annual Conference of the Primary Association, 27, [62]–[64]. Mga Hilisgotan: Mga Himno; Primary

  23. Oakes, “Life Sketch of Naomi W. Randall,” 11; Randall, “Heavenly Truth in Words and Music,” 2–3; Randall, Interview [1989], [00:03:30]–[00:03:45]; Naomi Randall ngadto ni Mildred Pettit, Ene. 29, 1957, Collection of Materials pertaining to the Song “I Am a Child of God,” CHL.

  24. Oakes, “Life Sketch of Naomi W. Randall,” 11; Randall, “Heavenly Truth in Words and Music,” 3.

  25. Oakes, “Life Sketch of Naomi W. Randall,” 11–12; Randall, “Heavenly Truth in Words and Music,” 3; Randall, Interview [1976], 1.

  26. Oakes, “Life Sketch of Naomi W. Randall,” 11–12; Randall, “Heavenly Truth in Words and Music,” 4; Randall, Interview [1976], 1; Primary Association, General Board Minutes, Ene. 31, 1957.

  27. Naomi Randall ngadto ni Mildred Pettit, Ene. 29, 1957; Peb. 5, 1957, Collection of Materials pertaining to the Song “I Am a Child of God,” CHL.

  28. Fifty-First Annual Conference of the Primary Association, 27; Randall, “Heavenly Truth in Words and Music,” 2, 4–5; Naomi Randall ngadto ni Mildred Pettit, Ene. 29, 1957; Peb. 5, 1957, Collection of Materials pertaining to the Song “I Am a Child of God,” CHL.

  29. Randall, “Heavenly Truth in Words and Music,” 5–6; Lee, Diary, Abr. 7, 1959; Spencer W. Kimball, Journal, Abr. 7, 1959; Lucile Reading ngadto ni Robert D. Hales, Sept. 14, 1976, Collection of Materials pertaining to the Song “I Am a Child of God,” CHL. Sa kadugayan, ang linya “Tudloi ko sa tanan nga kinahanglan kong mahibaloan” giilisan ngadto sa “Tudloi ko sa tanan nga kinahanglang buhaton ko” sa rekomendasyon ni Spencer W. Kimball. (Davidson, Our Latter-day Hymns, 303–4.)

  30. Hélio da Rocha Camargo, “Meu testemunho,” Liahona (São Paulo, Brazil), Mar. 1959, 76; Hillam, Oral History Interview, 5–7.

  31. Sorensen, “Personal History,” 173.

  32. Hélio da Rocha Camargo, “Meu testemunho,” Liahona (São Paulo, Brazil), Mar. 1959, 76; Camargo, Oral History Interview, 16–18.

  33. Hillam, Oral History Interview, 6; Hillam, Missionary Journal, Mayo 27, 1957. Gi-edit ang kinutlo alang sa katin-awan; “siya mo” sa orihinal giilisan ngadto sa “ikaw mo”, “iyang mga papeles sa bunyag” giilisan ngadto sa “imong mga papeles sa bunyag”, ug “presidente” giilisan ngadto sa “presidente sa misyon.”

  34. Camargo, Reminiscences, 45; Hillam, Oral History Interview, 6; Camargo, Oral History Interview, 14–15; Helio da Rocha Camargo nga entry, Vila Mariana Branch, São Paulo District, Brazilian Mission, Record of Members, 1957, 330, in Brazil (Nasod), bahin 3, Record of Members Collection, CHL.