Kasaysayan sa Simbahan
Kapitulo 6: Mga Panalangin Bisan Asa


Kapitulo 6

Mga Panalangin Bisan Asa

atubangan nga panid sa pamantalaang Nigerian

Sa tingpamulak sa 1962, ang sakop sa MIA board sa Young Women nga si Ruth Funk nalubong sa daghang trabaho nga humanon. Umaabot ang tinuig nga komperensiya sa MIA, ug siya kauban og tigpagula [co-producer] sa musika nga pasundayag alang sa panghitabo. Ang komperensiya, nga misugod kaniadtong 1890, mikabig og mga baynte singko ka libo nga mga lider sa kabatan-onan ngadto sa Siyudad sa Salt Lake sa pagdawat og tambag ug pagbansay gikan sa kinatibuk-ang mga lider sa Simbahan. Si Ruth ug ang mga sakop sa iyang komitiba gusto nga mopagula og maayo nga pasundayag alang sa komperensiya, ug sila nagkat-on samtang sila mipadayon sa pagbuhat.

Samtang nagkaduol ang unang pasundayag, gihangyo si Ruth sa pagtambong og usa ka miting mahitungod sa gitutokan sa Simbahan. Wala siya mahibalo kon nganong siya gidapit, ug siya dili kaayo interesadong moadto. Ingon sa kaniadto, siya hapit walay panahon sa pakigkita sa iyang bana, si Marcus, ug sa ilang upat ka anak.

Sa gihapon, sa gitakda nga gabii, midali si Ruth ngadto sa miting. Didto nakita niya ang usa ka kwarto nga puno sa mga tawo, lakip ang pipila ka kinatibuk-ang mga lider sa Simbahan, naghisgot sa sukaranang mga tumong sa Simbahan. Si Reed Bradford, usa ka propesor sa sosyolohiya gikan sa Unibersidad sa Brigham Young, mipahigayon sa miting.

Sa sinugdanan si Ruth nagpakahilom. Sa nagkaduol ang kataposan sa gabii, bisan niana, si Reed miingon, “Sister Funk, wala kay gipakigbahin nga ideya.”

“Aw, aduna akoy lig-on kaayong mga pagbati,” mitubag siya. Sama sa daghang tawo sa Estados Unidos ug bisan asa nga dapit, ang mga miyembro sa Simbahan nagtubo nga nagkadaghan kaayo ang naguol mahitungod sa diborsyo, mga bata nga masinupakon sa balaod, ug ubang sosyal nga mga kabalaka. “Akong gibati nga himoon gyod ang tanan sa paghatag og importansya sa kalig-on sa pamilya,” miingon siya.

Ang miting natapos, ug mibalik si Ruth ngadto sa uban niya nga mga responsibilidad. Wala madugay, human sa komperensiya sa MIA ug sa pasundayag nga malampuson, nadawat niya ang usa ka tawag sa telepono gikan ni apostol Marion G. Romney. “Ruth,” miingon siya, “amo kang gitawag sa pagserbisyo diha sa Komitiba sa Pagpakigtakdo [Correlation Committee].”

Naguol kaayo si Ruth. “Unsa ba kaha kining pagpakigtakdo?” nangutana siya.

Nahibaloan niya wala madugay diha sa miting sa pagsinati [orientation meeting] uban ni Elder Harold B. Lee. Ang komitiba labaw nga responsable sa pagtul-id nga maghiusa ang tanang kurikulum sa Simbahan ngadto sa sukaranang mga baroganan sa ebanghelyo. Apan uban sa Simbahan nga nagkaylap og kusog sa tibuok kalibotan, ang programa nagbutang usab og bag-ong patigbabaw sa pagkapari, panimalay, ug pamilya isip mahinungdanon ngadto sa gipahiuli nga ebanghelyo ni Jesukristo.

Gilarawan ni Elder Lee ang mga komitiba nga magdumala sa mga programa alang sa mga hamtong, kabatan-onan, ug kabataan. Sa iyang kahibulong, gitawag si Ruth ngadto sa komitiba sa mga hamtong bisan pa sa iyang mga tuig nga kasinatian sa pagtrabaho uban sa kabatan-onan. Sama kaniya, ang ubang mga sakop sa komitiba—tulo ka hamtong nga babaye, lima ka lalaki—nangadto-ngari sa ilang mga trabaho ug mga responsibilidad sa pamilya. Ang labing bata nga sakop treynta y kwatro ka tuig ang panuigon nga si Thomas S. Monson, kinsa bag-ohay pa lamang nahuman sa pagserbisyo isip presidente sa Canadian Mission uban sa iyang asawa, si Frances.

Samtang nanglabay ang mga bulan, ug ang komitiba misugod sa pagsiksik sa nanglabay nga mga plano sa leksiyon sa Simbahan, ang tanan nadasig sa pagpahayag sa ilang mga opinyon sa gawasnong paagi samtang ilang gihisgotan ang umaabot nga kurikulum sa Simbahan. Ang komitiba dihay mga tuig sa pagtuon ug sa pagtrabaho og una niini, apan si Ruth naghinam-hinam sa pagbuhat bisan unsa ang iyang mahimo nga makatabang sa Simbahan sa pagpadayon sa pag-uswag.


Sa ubang dapit sa mga punoan nga buhatan sa Simbahan, si Henry D. Moyle—usa ka apostol, negosyante, ug kanhi pangulo sa Programa sa Simbahan sa Welfare—nagserbisyo isip bag-ong gitawag nga unang magtatambag ni Presidente McKay.

Ang propeta unang mitawag kaniya sa pagserbisyo diha sa kapangulohan uban sa unang magtatambag nga si J. Reuben Clark human sa pagkamatay ni Stephen L. Richards sa Mayo 1959. Duha ka tuig ang milabay, ang panglawas ni Presidente Clark misugod sa pagkunhod, busa gitudlo ni Presidente McKay ang apostol nga si Hugh B. Brown sa pag-apil kanila isip ang ikatulo nga magtatambag diha sa kapangulohan. Sa dihang namatay si Presidente Clark sa Oktubre 1961, gitudlo dayon ni Presidente McKay si Presidente Moyle ug Presidente Brown nga mahimo niyang una ug ikaduhang mga magtatambag.

Isip unang magtatambag diha sa Unang Kapangulohan, si Presidente Moyle naapil sa tanang bahin sa misyonaryong programa sa Simbahan, usa ka katungdanan nga iyang gikalipay. Sa tibuok kalibotan, daghang mga tawo nagpakita og dakong interes sa Kristiyanismo, ug si Presidente Moyle mao ang responsable sa paghimo nga sigurado nga ang tanang misyon makakab-ot kanila sa epektibo nga paagi. Ubos sa iyang pagdumala, ang bunyag mitubo og labaw sa 300 porsiyento sa tibuok kalibotan, ug ang kasagaran sa misyonaryo mitrabaho og 221 ka oras matag bulan—44 porsiyento nga labaw kay sa 1960.

Uban sa iyang kaagi sa negosyo, makasabot og dagkong numero ug solidong mga porsiyento si Presidente Moyle. Sa misyonaryong buhat, hinoon, mga numero lamang nagpasabot og gamay kon ang mga pagkakabig dili molungtad. Gusto ni Presidente Moyle nga sigurohon nga ang mga tawo mihimo og malungtarong mga kausaban sa ilang mga kinabuhi.

Sama ni Presidente McKay, siya mituo diha sa “Matag Miyembro usa ka Misyonaryo” nga paagi sa pagpakigbahin sa ebanghelyo. Apan siya nasamok sa daghang problema nga miabot gikan sa batan-ong mga tawo nga nag-apil sa Simbahan tungod lamang sa pagdula sa mga team sa baseball sa misyonaryo. Ug siya nadismaya sa dihang ang mga misyon mihatag og gibug-aton sa mga kota [quota] kay sa tinuod nga pagkakabig. Samtang siya nakighimamat sa mga misyonaryo, miawhag siya kanila sa pagtudlo og mga pamilya ug sa pagtabang sa mga kinabig nga mobati nga giabiabi diha sa Simbahan. Iyang gibalik pagsulti nga gikinahanglan sa kabatan-onan ang permiso gikan sa ilang mga ginikanan nga magpabunyag.

Wala madugay human naorganisar ang Komitiba sa Pagpakigtakdo, si Presidente Moyle mitambong og usa ka miting diha diin si Elder Harold B. Lee misugyot sa pagpadako sa programa sa pagpakigtakdo sa pag-apil sa misyonaryo nga buhat. Ang ideya milibog ni Presidente Moyle. Nakaserbisyo siya og daghang tuig uban ni Elder Lee diha sa Programa sa Simbahan sa Welfare ug sa Korum sa Napulog Duha ka Apostoles, ug iyang giangkon siya nga usa ka suod nga higala. Bisan tuod og siya miaprobar sa ubang bahin sa pagpakigtakdo, bisan pa niana, siya wala mouyon kaniya dinhi niini nga punto.

Kutob bisan kinsa ang makahinumdom, ang misyonaryo nga buhat gidumala sa Unang Kapangulohan. Sila ang mi-isyu og mga tawag sa misyon, mitudlo og mga presidente sa misyon, ug direkta nga nakigsulti sa mga opisina sa misyon. Ubos sa sugyot ni Elder Lee, hinoon, usa ka sakop sa Korum sa Napulog Duha ka Apostoles, imbis usa ka magtatambag sa Unang Kapangulohan, mangulo sa komitiba sa misyonaryo sa Simbahan. Ang kapangulohan modawat og sinulat nga mga report gikan sa apostoles kinsa mibisita sa mga misyon ingon man report pinaagi sa pagsulti gikan sa mopauliay nga mga presidente sa misyon, apan sila pagakuhaan sa kadaghanang direkta nga pagdumala sa mga misyon.

Sa Septiyembre 18, mihisgot si Presidente Moyle sa plano ni Elder Lee sa pagpadako sa pagpakigtakdo ngadto ni Presidente McKay. Ang bag-ong sistema maayo ang dagan, nangatarongan siya. “Kon kining bag-o nga plano gamiton,” miingon siya, “kini magkuha sa misyonaryo nga buhat gikan sa mga kamot sa Unang Kapangulohan sa kinatibuk-an.”

“Kini diha na sa atong mga kamot sukad sa pag-organisar sa Simbahan,” giangkon ni Presidente McKay. Apan sa kusog kaayo nga pagtubo sa Simbahan, ang Unang Kapangulohan sa dili madugay kinahanglan nga motugyan pa og dugang sa mga reponsibilidad niini. Adunay saysenta y kwatro ka misyon ug labaw sa napulo ka libo ka misyonaryo nga atimanon—ug kini nga gidaghanon motubo pa gyod. Gani si Presidente Moyle ug duha ka luyoluyo migahin og daghang oras matag semana sa tawag lamang sa misyon. Sila usab ang nagtrabaho sa ingon og walay kataposang pakigsulti ngadto sa mga presidente sa misyon mahitungod sa administratibong mga butang sama sa pagpalit og yuta alang sa mga meetinghouse.

Gusto ni Presidente McKay sa Unang Kapangulohan nga ipadayon ang pagtawag sa bag-ong mga presidente sa misyon, sama lamang sa ilang kanunay nga gibuhat kaniadto. Apan siya bukas ngadto sa kausaban sa sugyot ni Elder Lee. Gusto siyang maminaw pa og dugang mahitungod niini.


Pila ka bulan ang milabay, sa Enero 11, 1963, ang Deseret News mipadagan og wala damha nga ulohan: “Simbahan Moabli og Misyonaryong Buhat sa Nigeria.”

Ang pahibalo miabot mga adlaw lamang human si apostol N. Eldon Tanner ug ang iyang asawa, si Sara, mibalik gikan sa Kasadpang Africa. Sulod sa duha ka semana nga biyahe, si Elder Tanner nakigsulti uban sa daghang opisyal nga Nigerian, nakighimamat uban sa gatosan ka umaabot nga mga Santos, ug mipahinungod sa yuta alang sa pagsangyaw sa gipahiuli nga ebanghelyo. Diha sa pagbalik ni Tanner sa Utah, gitawag ni Presidente McKay si LaMar Williams ug pipila sa uban sa pagserbisyo isip mga misyonaryo sa Nigeria diha dayon sa ilang pagkakuha og mga visa sa pagbiyahe.

Si Charles Agu, ang lider sa grupo sa umaabot nga mga Santos sa Aba, Nigeria, nalipay sa balita. Ang iyang kongregasyon adunay sobra sa 150 ka tawo, ug kini nagtubo og kusog. Sa dihang si LaMar mibisita sa nasod sa 1961, si Charles nakighigala kaniya ug mikuyog kaniya sa ubang bahin sa iyang paglibot. Siya ug ang iyang kongregasyon nakasabot og maayo sa ebanghelyo ug may makanunayong hugot nga pagtuo diha sa Pagpahiuli. Sa wala pa mobalik si LaMar ngadto sa Estados Unidos, si Charles mirekord og usa ka mensahe alang kang Presidente McKay. “Kami nagtuo nga kini nga Simbahan aduna sa tanan nga pagpadayag ug panagna nga gikinahanglan sa Dios sa paggiya sa Iyang mga tawo sa katarong,” siya mipamatuod. “Kami busa dili mobalibad niini nga Simbahan tungod kay ang pagkapari gilimod kanamo.”

Sukad niana, si Charles ug si LaMar nagkabinayloay og daghang sulat, ug si Charles hapit dili makapaabot ni LaMar nga mobalik ug sa opisyal nga paagi itukod ang Simbahan sa Kasadpang Africa. “Kanatong tanan dinhi, kini ang higayon sa dako nga pagpaabot,” siya misulat ni LaMar sa Pebrero 1963.

Tungod kay siya dili makahupot sa pagkapari, si Charles nakasabot nga siya dili makahimo sa pagserbisyo isip usa ka presidente sa branch sa higayon nga ang Simbahan matukod sa Nigeria. Sa panahon sa pagbisita ni Elder Tanner, hinoon, ang apostol nakapasabot nga si Charles ug ang uban nga mga lider nga Nigerian mopadayon sa paggiya sa ilang mga kongregasyon isip wala ma-orden nga mga lider sa district o grupo. Ang mga Santos nga Nigerian mopuno usab sa tanang mga calling nga wala magkinahanglan og pag-orden sa pagkapari.

Uban sa matag milabay nga semana, si Charles nagpaabot nga makadungog nga si LaMar nagpadulong na siya sa Nigeria. Apan hapit sa matag sulat nga iyang gipadala, mireport si LaMar nga siya nagpaabot alang sa gobyerno sa Nigeria sa pagtugot sa iyang visa sa pagbiyahe. Walay usa nga makapasabot sa pagkalangan.

Dayon, sa pagka-Marso, si Charles nakabasa og artikulo mahitungod sa Simbahan diha sa usa ka pamantalaan nga gitawag og ang Nigerian Outlook. Kini nag-istorya kabahin sa usa ka estudyante nga Nigerian kinsa nakaadto og usa ka miting sa Santos sa Ulahing Adlaw didto sa California. Diha sa miting, ang lalaki nakurat sa pagkahibalo mahitungod sa pagdili sa pagkapari ug ang mga katarongan nga gigamit sa pagpasabot niini.

“Ako dili motuo sa usa ka Dios kansang mga dumadapig nagsangyaw sa pagkahawod sa usa ka kaliwatan labaw sa uban,” gisulat sa tawo diha sa iyang artikulo. Mituo siya nga kini makadaot sa dungog sa Nigeria sa pagtugot sa Simbahan nga matukod diha sa nasod.

Pila ka tuig pa lamang ang milabay sukad ang Nigeria nakaangkon sa independensiya niini gikan sa Great Britain, ug ang artikulo midan-ag sa nagkaylap nga pagduda sa impluwensiya sa gawas diha sa nasod. Nagtuo nga ang artikulo adunay kahimoan sa nalangan nga visa, si Charles mipadala niini ngadto ni LaMar. Nagtuo siya nga ang presensya sa usa ka opisyal nga representante gikan sa punoang buhatan sa Simbahan mahimong makatabang sa pagsukol sa kadaot nga nahimo sa artikulo.

Si LaMar wala miuyon. Ang mga lider sa Simbahan nakasugyot og usa ka misyon sa Nigeria tungod kay liboan ka mga Nigerian mapailubon ug makanunayon nga naningkamot sa gipahiuli nga ebanghelyo. Kon adunay usa ka tawo nga mosulti og pagdapig sa Simbahan sa Nigeria, nagtuo si LaMar, kini kinahanglan usa ka Nigerian nga tumutuo. “Ako sigurado nga pinaagi sa inyong mga pag-ampo ug inspirasyon nga inyong buhaton ug isulti kadtong mga butang nga mokumbinser sa mga lider sa gobyerno sa among pagkasinsero,” siya misulat.

Nakigkita si Charles ni Dick Obot, lain nga umaabot nga Santos nga Nigerian, ug nag-uban mibutang sila og pahibalo mahitungod sa Simbahan diha sa Nigerian Outlook. Diha niini, sila mipamatuod sa Pagpahiuli sa ebanghelyo ni Jesukristo pinaagi ni propeta Joseph Smith, ang tahas sa bag-ong adlaw nga pagpadayag sa pagtukod sa doktrina, ug ang kabalaka sa Simbahan alang sa espirituwal ug temporal nga kaayohan sa tanang mga tawo.

Milaom si Charles nga ang pahibalo motabang sa pag-usab sa mga hunahuna ug mga pagbati mahitungod sa mga Santos. Sa wala pa niya makaplagi ang Simbahan, siya manabako, moinom og alak, ug nagkinabuhi nga walay disiplina nga kinabuhi. Karon siya lahi.

“Nakakaplag ako og hingpit nga kalipay sa akong kinabuhi, pag-uswag sa akong trabaho, ug mga panalangin bisan asa,” misulti siya ni LaMar.


Sa Marso 1963, upat ka bulan human sa iyang bunyag, ang trese anyos ang panuigon nga si Delia Rochon gusto nga mobayad sa iyang ikapulo. Siya usa ka miyembro sa usa ka branch nga mga baynte ka tawo sa Colonia Suiza, usa ka siyudad sa habagatang Uruguay. Nahibalo siya nga ang ikapulo usa ka sugo, ug siya andam sa pagbuhat sa tanan nga ang Ginoo misugo kaniya. Ang problema lamang niya mao nga siya walay kita.

Miadto siya sa iyang inahan, kinsa dili miyembro sa Simbahan, alang sa pagpatambag. Ang iyang inahan misugyot nga mangita siya og paagi nga makakwarta.

Usa ka tigulang nga silingan miuyon sa pagbayad ni Delia sa pagdala kaniya og presko nga tubig. Matag adlaw, si Delia magdala og sudlanan nga bildo ngadto sa usa ka atabay duol sa ilang balay, pun-on kini og usa ka galon nga tubig, ug pas-anon kini ngadto sa iyang [tigulang nga silingan] balay. Human sa pila ka semana sa pagtigom sa iyang kita, mihatod siya og piso ngadto ni Victor Solari, iyang presidente sa branch, alang sa ikapulo.

“Pilay kwarta imong nakita?” ang presidente nangutana.

“Tres pesos,” mitubag si Delia.

“Maayo,” miingon si Presidente Solari, “Ang ikapulo 10 porsiyento.” Ang usa ka peso—ikatulo sa iyang nakita—dako ra kaayo.

“Apan ako gusto nga mohatag sa kwarta,” miingon si Delia.

Gihunahuna kini ni Presidente Solari. “Maayo,” miingon siya, “paghimo og halad sa puasa.” Mipasabot siya kon unsa ang mga halad sa puasa ug mitabang ni Delia sa pagsulat sa iyang unang papel sa donasyon.

Wala magdugay, si Presidente Solari mihangyo sa pakigkita ni Delia. Wala siya sukad matawag ngadto sa iyang opisina kaniadto, busa siya gikuyawan. Kini usa ka gamay nga kwarto nga may metal nga lamesa ug pipila ka estante sa libro nga gibutangan og mga manwal sa Simbahan. Sa dihang siya milingkod sa usa ka lingkoranan duol sa lamesa, ang iyang mga tiil wala kaayo modapat sa sawog.

Si Presidente Solari midiretso sa iyang tuyo. Ang presidente sa Primary sa branch bag-o lamang nga mibalhin tungod sa trabaho sa pagtudlo sa lain nga lugar, ug siya gusto nga si Delia mopuli sa iyang dapit.

Sa miaging panahon, ang mga misyonaryo sa kasagaran mangulo sa pagkapangulo sa branch. Apan si Thomas Fyans, ang presidente sa Uruguayan Mission, usa ka lig-on nga tumutuo sa pagpuli sa mga misyonaryo sa Amihanang America gikan sa mga posisyon sa pagkapangulo ug sa pagtawag hinoon og lokal nga mga Santos. Ang pagbuhat sa mao nahimong usa ka prayoridad alang sa mga misyon sa Habagatang America sukad sa paglibot ni Elder Kimball sa kontinente sa 1959. Ang paghatag og mas daghan pa nga mga oportunidad ngadto sa lokal nga mga Santos—bisan mga Santos kinsa trese anyos lamang ang panuigon—nakita nga usa ka importanting lakang ngadto sa pagtukod og mga stake sa Habagatang America.

Si Delia wala sukad makaadto sa Primary isip usa ka bata. Wala gyod siya mahibalo kon unsa ang buhaton sa usa ka presidente sa Primary. Sa gihapon, gidawat niya ang calling, ug kini gibati nga maayo.

Apan siya naguol mahitungod sa unsay reaksiyon sa iyang mga ginikanan ngadto sa balita. Sila nagdiborsyo, ug ni usa kanila miyembro sa Simbahan. Ang pamilya sa iyang amahan deboto nga Protestante ug wala mouyon sa iyang pagkamiyembro sa Simbahan. Ang iyang Katoliko nga inahan mas madawaton pa sa iyang mga pagtuo, apan siya mabalaka mahitungod sa calling nga mosamok sa iyang mga responsibilidad sa panimalay ug sa iyang eskwelahan.

“Makigsulti ako sa imong inahan,” miingon si Presidente Solari.

Kini mihimo og pipila ka pagkumbinsir, apan ang presidente sa branch ug si Delia nagkasinabot uban sa iyang inahan: Buhaton ni Delia ang iyang mga trabaho sa balay sayo sa Sabado, ang adlaw nga ang Primary gihimo sa iyang branch, ug dayon pagatugotan sa pagbuhat bisan unsa nga kinahanglan niya nga tumanon sa iyang mga katungdanan sa Simbahan.

Human ma-set apart, si Delia mitrabaho sa iyang bag-ong calling. Tungod kay ang iyang branch gamay kaayo, siya lamang ang responsable sa paggiya ug sa pagtudlo sa mga bata sa Primary. Alang sa pagbansay, si Presidente Solari mihatag kaniya og baga nga manwal sa Primary ug duha ka gimakinilya nga mga panid sa mga panudlo.

“Kon ikaw adunay mga pangutana,” miingon siya, “pag-ampo!”

Sa wala pa siya mag-andam sa iyang unang leksiyon, si Delia mibasa sa mga panudlo. Dayon siya miabli sa manwal sa Primary, mipahimutang sa iyang mga kamot diha sa mga pahina, ug miduko sa iyang ulo.

“Langitnong Amahan,” siya miingon, “kinahanglan akong motudlo niini nga leksiyon ngadto sa mga bata, ug ako wala makahibalo kon unsaon. Palihog, tabangi ko.”


Mga ingon niini nga panahon, ang desiotso anyos ang panuigon nga si Suzie Towse misakay og tren paingon sa London. Kini hapit duha ka tuig sukad sa iyang bunyag diha sa Beverly Branch, ug karon siya nagpadulong ngadto sa pagserbisyo og usa ka misyon isip usa ka sekretarya sa opisina sa Departamento sa Simbahan sa Pagtukod diha sa United Kingdom.

Ang iyang mga ginikanan wala mahimuot nga siya mibiya sa panimalay. Sa pagkatinuod, ang iyang inahan, kinsa mipasakop sa Simbahan dili dugay human ni Suzie, adunay kasuko batok sa Simbahan human nga usa ka misyonaryo nakapasilo kaniya. Apan kana wala mipugong ni Suzie. Ang pagserbisyo og misyon nahimo niyang tumong sukad sa pagpasakop sa Simbahan.

Si Geoff Dunning, usa ka batan-ong lalaki gikan sa iyang branch, mipagikan kaniya diha sa estasyon. Mipasakop siya sa Simbahan mga usa ka tuig og una, ug nagkahigala sila samtang nagserbisyo og dungan diha sa komitiba sa fellowship sa branch. Ang lig-on nga pagpamatuod ni Geof ug ang pamatasan sa pagtrabaho nakakuha sa pagtagad sa lokal nga mga lider sa Simbahan, ug nakaserbisyo na usab siya sa lainlaing mga calling.

Samtang siya mibiyahe sa habagatan, si Suzie naglantaw nga magserbisyo diha sa Departamento sa Pagtukod. Ang Simbahan misugod sa programa sa misyonaryo nga pagtrabaho sa Europe sa Hulyo 1960. Mga presidente sa misyon sa wala madugay misugod sa pagtawag og gatosan ka lokal nga mga Santos, lakip ang pipila ka batan-ong mga lalaki kinsa mipabilin nga aktibo human nagpasakop sa Simbahan pinaagi sa mga team sa baseball sa misyon, sa pagserbisyo isip “mga misyonaryong trabahador.” Karon ang mga Santos nga British makalantaw sa unahan nga magmiting sa usa ka luag nga bag-ong mga chapel imbis sa pig-ot inabangan nga mga balay tigumanan. Sa tinuod, si Suzie ug Geof nakagahin na og daghang gabii ug mga Sabado sa pagtabang sa mga misyonaryong trabahador sa pagtrabaho sa usa ka chapel sa Beverly.

Nadawat ni Suzie ang iyang call sa pagserbisyo gikan ni Grant Thorn, ang presidente sa bag-ong natukod nga Northeast British Mission. Ang kinaubsan nga edad alang sa batan-ong mga babaye nga gitawag sa mga misyon nga proselyting baynte uno, apan ang misyonaryong mga trabahador matawag sa mas batan-on nga edad. Tungod kay si Suzie nakatrabaho isip usa ka sekretarya diha sa usa ka accounting nga opisina, kahibalo siya kon unsaon sa paghuman ang nagkalainlaing mga buluhaton sa opisina. Sa dihang ang Departamento sa Pagtukod mi-interbiyo kaniya mahitungod sa iyang kasinatian sa trabaho sa pagka-sekretarya, nakapasar siya “sa labing madali.”

Sa London, si Suzie mibalhin og apartment kauban ang duha ka misyonaryo nga mga sister. Misugod sila kada buntag diha sa opisina og usa ka pag-ampo, himno, ug kasulatan. Ang nahibilin sa ilang oras gigahin sa pagmakinilya og mga sulat, pagkuha og mga gihisgotan sa mga miting, pagsulat ngadto sa mga pulong sa mga simbolo nga gigamit sa pagrekord ug sa pagtambong ug pagtipig sa mga rekord sa mga pagpahinungod og chapel.

Diha sa mga chapel nga gitukod mao ang usa ka meetinghouse diha sa Merthyr Tydfil, Wales, ang yutang natawhan sa inahan ni Presidente McKay. Ang groundbreaking niini nahitabo sa Marso 1961, ug ang proyekto nakasugod sa Enero 1963, sa dihang ang propeta mihukom sa pagpahinungod sa gambalay sa personal nga paagi. Sa sunod nga walo ka bulan, mga misyonaryo ug mga Santos mipahinungod og labaw pa kay sa katloan ka libo ka oras sa pagtukod sa chapel, naghuman niini sa Agosto 23.

Duha ka adlaw ang milabay, si Suzie ug napulog tulo ka gatos nga ubang tawo mianha sa bag-ong meetinghouse alang sa pagpahinungod. Sa dihang iyang nakita dayon si Presidente McKay, usa ka pagbati sa kalinaw ug gugma mipuno sa iyang kalag. Nahibalo siya diha dayon nga siya anaa sa atubangan sa propeta sa Dios.

Pila ka bulan human ang pagpahinungod, nadawat ni Suzie ang usa ka emosyonal nga sulat gikan sa iyang inahan. “Kon ikaw dili mopauli karon,” misulat ang iyang inahan, “dili na gayod kinahanglan nga ikaw mopauli.”

Dili gusto ni Suzie nga masuko ang iyang mga ginikanan, apan dili usab siya gusto nga mobiya sa iyang misyon. “Usahay kini malisod ang pagkahibalo kon unsay buhaton kon ang imong ginikanan nagtambag kanimo og usa ka butang ug ang Simbahan nagtudlo ug lain,” siya misekreto ngadto ni Geoff diha sa usa ka sulat. “Ako naglibog kaayo ug naguol.”

Sa wala madugay, gisultihan niya si Presidente Thorn mahitungod sa iyang kalibog. “Puyo ug tiwasa ang imong misyon,”siya mitambag. “Ang Ginoo moandam og paagi.”

Gidawat ni Suzie sa kinasingkasing ang iyang tambag. “Ang akong ginikanan mosabot pila ka adlaw,” gisultihan niya si Geoff. “Ako nahibalo nga dili ako mapalayo gikan sa panimalay kon dili pa sa buhat sa Ginoo.”


Sa dihang si Elder Harold B. Lee ug ang iyang komitiba mipresentar sa ilang kataposang plano alang sa pakigtakdo sa pagkapari ngadto sa Unang Kapangulohan ug sa Korum sa Napulog Duha ka Apostoles sayo sa 1963, dali dayon nga gipirmahan ni President McKay. “Ang tibuok butang mahimayaon,” miingon siya.

Ang plano milukop sa tibuok programa sa Simbahan, usa ka mahinungdanong pagpadako sa orihinal nga sugo sa komitiba sa pagtakdo sa kurikulum. Ang mga organisasyon sa Simbahan dili na magmantala og mga leksiyon o mag-isyu og mga palisiya nga walay paggiya gikan sa kinatibuk-ang kadagkoan. Ang bag-ong sistema mibahin sa pagdumala sa Simbahan ngadto sa upat ka area—welfare, kasaysayan sa kagikanan [genealogy] ug templo, home teaching, ug misyonaryo. Matag usa niini nga area pagadumalaon sa usa ka komitiba sa mga baynte-singko ka mga sakop, pinangulohan sa usa ka apostol o tigdumalang bishop.

Sa dihang si Elder Lee nakapamulong mahitungod sa programa sa pagpakigtakdo diha sa kinatibuk-ang komperensiya sa Abril, mipasabot siya nga ang panimalay mao ang sukaranan sa usa ka matarong nga kinabuhi ug nga ang mga organisasyon sa Simbahan anaa ubos sa awtoridad sa pagkapari sa pagtabang ug pagsuporta niini. “Kini anaa niini nga mga sukaranan,” siya miingon, “nga kita nagiyahan sa atong mga pagtuon sa pagpakigtakdo sa kurikula ug mga kalihokan sa tanang pagkapari ug sa auxiliary nga mga organisasyon.”

Si Presidente Moyle ug Presidente Brown adunay pagtuo diha sa calling ni Presidente McKay isip propeta sa Dios. Apan, bisan pa sa iyang pagtugot sa programa, sila adunay mga pagpanagana mahitungod sa pipila niini nga mga bahin. Human sa pagpakitambag uban ni Elder Lee, giwagtang ni Presidente Brown ang iyang mga kabalaka, ug gidawat ni Presidente Moyle ang kadaghanan sa plano. Apan mipadayon siya sa pagpangutana kon sila kinahanglan bang mobalhin sa pagtan-aw sa Korum sa Napulog Duha ka Apostoles nga mao na ang magdumala sa misyon kay sa Unang Kapangulohan.

Si Elder Lee ug si Presidente Moyle suod nga kauban sulod sa mga katuigan. Sa dihang si Presidente Moyle gitawag ngadto sa Unang Kapangulohan, si Elder Lee dili hapit makapugong sa iyang kalipay. “Kini ingon ngari kanako og sobra sa ka maayo nga mahimong tinuod,” nakasulat siya sa iyang journal. Wala madugay, sa dihang ang asawa ni Elder Lee, si Fern, namatay, si Presidente Moyle mihupay kaniya ug namulong diha sa iyang lubong. Karon, si Elder Lee nangandoy sa tibuok kasingkasing sa suporta sa iyang mga higala alang sa pagpakigtakdo.

Samtang ang Simbahan nangandam sa pagpaila sa bag-ong programa, misugod si Elder Lee sa pagpangulitawo ni Joan Jensen, usa ka magtutudlo kinsa mga kaedad kaniya ug wala sukad maminyo. Human makahukom sa pagminyo, sila mihangyo ni Presidente McKay kon mopahigayon ba siya sa seremonya, ug ang propeta malipayong mitando.

Sa adlaw sa wala pa ang kasal, mihangyo si Elder Lee ni Marion G. Romney, kinsa suod usab nga higala ni Presidente Moyle, sa pagbarog isip usa sa mga saksi. Samtang ang duha ka lalaki nag-istoryahanay, si Presidente Moyle miduol ug nangutana kon makatambong ba usab siya sa seremonya. Sa usa ka gutlo, ang distansya tali sa duha ka lalaki nawagtang, ug ang ilang kalainan kabahin sa pagpakigtakdo wala nay hinungdan.

“Gusto ka bang mahimo nga usa ka saksi?” Si Elder Lee nangutana.

Nahimong emosyonal si Presidente Moyle. “Tugotan mo ba ako?”

“Kon si Presidente McKay mopahigayon sa among kasal ug kamong duha mahimong mga saksi, miingon si Elder Lee, “kini mahimong hingpit.”

Sa sunod nga buntag, si Presidente McKay miselyo ni Harold ug Joan isip bana ug asawa diha sa Salt Lake Temple. Si Elder Romney ug Presidente Moyle mibarog isip mga saksi sa sagradong ordinansa.

Pila ka bulan ang milabay, sa Septiyembre, milupad si Presidente Moyle ngadto sa Florida, sa habagatang silangan sa Estados Unidos, sa pag-inspeksiyon sa usa ka 300,000 ka acre nga rantso sa baka nga gipanag-iya sa Simbahan ug gipadagan sa pagtabang og gasto sa programa niini sa pag-amuma alang sa mga kabos.

Si Elder Lee, sa laing bahin, didto sa Hawaii nagdumala sa usa ka komperensiya sa stake. Sayo usa ka buntag, usa ka tawag gikan sa Utah nakapapugwat kaniya sa pagmata. Si Presidente Brown kadto kinsa nagtawag sa pagpahibalo kaniya nga si Presidente Moyle namatay sa iyang pagkatulog diha sa rantso sa Florida. Nakurat, misakay og eroplano si Elder Lee pauli wala madugay niana nga buntag.

Tulo ka adlaw ang milabay, diha sa lubong ni Presidente Moyle, mibarog si Elder Lee sa pulpito sa Salt Lake Tabernacle ug namulong mahitungod sa panaghigalaay nga siya ug si Marion G. Romney nakigbahin uban ni Henry D. Moyle.

“Kami lig-on og buot, gahi og ulo nga mga lalaki, ang tulo kanamo,” miingon siya. “Apan nagtuo ako nga walay tulo ka lalaki sukad nga adunay mas dako nga respeto alang sa usag usa kay kanamo alang sa usag usa.”

  1. Funk, Oral History Interview, 126–27, 129; Peterson and Gaunt, Keepers of the Flame, 106–9; Mga Santos, volume 3, kapitulo 4; “General Boards Guide Mutual Aides through Days of Play, Study, Work,” Church News, Hunyo 23, 1962, 3–4.

  2. Funk, Oral History Interview, 126–27; “Outlines Assist Parents to Teach Gospel,” Church News, Ene. 13, 1962, 14.

  3. Funk, Oral History Interview, 126–27; Spencer W. Kimball, sa One Hundred Thirty-First Semi-annual Conference, 33; Mintz and Kellogg, Domestic Revolutions, 179, 194–205; Holt, Cold War Kids, kapitulo 3; Patterson, Grand Expectations, 369–71; Relief Society, General Board Minutes, volume 34, Peb. 21, 1962, 39–40.

  4. Funk, Oral History Interview, 127; Funk, “Ruth, Come Walk with Me,” 119–20; “General Boards Guide Mutual Aides through Days of Play, Study, Work,” Church News, Hunyo 23, 1962, 3. Mga Hilisgotan: Pagtubo sa Simbahan [Church Growth]; Pagpakigtakdo [Correlation]; Harold B. Lee

  5. Curriculum Department, Priesthood Correlation Executive Committee Minutes, Hunyo 12, 1962, 40; Funk, “Ruth, Come Walk with Me,” 119–20; “Pres. Monson Reports Canada Mission Labors,” Church News, Peb. 3, 1962, 6. Hilisgotan: Thomas S. Monson

  6. Curriculum Department, Priesthood Correlation Executive Committee Minutes, Nob. 1, 1962, 58; Funk, “Ruth, Come Walk with Me,” 120–21; Pulsipher, Ruth Hardy Funk, 113–15; Norman R. Bowen, “Announcement Made of First Application of Church Correlation Program,” Church News, Dis. 29, 1962, 14.

  7. Poll, Working the Divine Miracle, mga kapitulo 9 ug 10; Anderson, Prophets I Have Known, 146–53; McKay, Diary, Mayo 19, 1959; Hunyo 12, 14, ug 18, 1959; Hunyo 21–22, 1961; Okt. 6 ug 12, 1961; Romney, Journal, Okt. 27, 1960; Nob. 3, 1960; Dis. 7, 1960; Brown, Abundant Life, 131–32. Hilisgotan: Unang Kapangulohan

  8. McKay, Diary, Hunyo 12 ug 26, 1959; Poll, Working the Divine Miracle, 199–205; Anderson, Prophets I Have Known, 147–48; First Presidency, Minutes, Sept. 18, 1962, First Presidency, General Administration Files, 1923, 1932, 1937–67, CHL; Mullin, Short World History of Christianity, 275, 280, 290. Hilisgotan: Pag-uswag sa Misyonaryo nga Buhat [Growth of Missionary Work]

  9. Henry D. Moyle, Address, Berlin Mission Missionary Conference, Okt. 18, 1961, 185–87, Henry D. Moyle Papers, CHL; First Presidency to Mission Presidents, Nob. 30, 1962, David O. McKay Papers, CHL; Henry D. Moyle, Address, Mission Presidents’ Seminar, Hunyo 26, 1961, 7–8, Missionary Department, Seminar for Mission Leaders, CHL; Tanner, Journal, Hulyo 17, 1961; Hunyo 6, 1962; Hulyo 17, 1962.

  10. Poll, Working the Divine Miracle, 211; Quorum of the Twelve Apostles, Missionary Committee Minutes, Nob. 20, 1962; Henry D. Moyle, Address, French East Mission Supervising Elders’ Conference, Peb. 12, 1963, 131, Henry D. Moyle Papers, CHL; Marion D. Hanks to First Presidency, Abr. 17, 1962; First Presidency to Marion D. Hanks, Mayo 11, 1962; Mark E. Petersen to First Presidency, Peb. 8, 1961, First Presidency, Mission Correspondence, 1964–2010, CHL.

  11. Quorum of the Twelve Apostles, Missionary Committee Minutes, Nob. 20, 1962; First Presidency to Mission Presidents, Nob. 30, 1962, David O. McKay Papers, CHL; Henry D. Moyle, “Jurisdictions and Procedures for Missions,” Mar. 18, 1961, 13–14, 16, Henry D. Moyle Papers, CHL; Tanner, Journal, Peb. 2 ug Hunyo 6, 1962; British Mission, Manuscript History and Historical Reports, Hulyo 11, 1962.

  12. Council Minutes, Ago. 30, 1962, First Presidency, General Administration Files, 1923, 1932, 1937–67, CHL; Romney, Journal, Ago. 30, 1962, ug Peb. 1, 1963; First Presidency, Minutes, Sept. 18, 1962, First Presidency, General Administration Files, 1923, 1932, 1937–67, CHL; Anderson, Prophets I Have Known, 148–49; Henry D. Moyle, Address, New England Mission Missionary Conference, Mayo 21, 1962, Henry D. Moyle Papers, CHL; Poll, Working the Divine Miracle, 85, 183–84.

  13. First Presidency, Minutes, Sept. 18, 1962, First Presidency, General Administration Files, 1923, 1932, 1937–67, CHL; tan-awa usab sa Tanner, Journal, Hulyo 28, 1962; “Church Officials Visit 21 Missions in Europe,” Church News, Ago. 11, 1962, 3; and McKay, Diary, Ago. 9, 1962.

  14. First Presidency, Minutes, Sept. 18, 1962, First Presidency, General Administration Files, 1923, 1932, 1937–67, CHL; Quorum of the Twelve Apostles, Missionary Committee Minutes, Okt. 4, 1960, ug Ene. 7, 1964; Spencer W. Kimball, Journal, Nob. 21, 1963; tan-awa usab, sama pananglit, sa Spencer W. Kimball to First Presidency, Mayo 29, 1964; ug J. Vernon Sharp and Fawn Hansen Sharp, Andes Mission Report, Okt. 30, 1963, First Presidency, Mission Correspondence, 1964–2010, CHL. Mga Hilisgotan: First Presidency [Unang Kapangulohan]; Quorum of the Twelve [Korum sa Napulog Duha]

  15. First Presidency, Minutes, Sept. 18, 1962, First Presidency, General Administration Files, 1923, 1932, 1937–67, CHL; “Spirit of Conversion Places 75,500 on Mission Records,” Church News, Dis. 30, 1961, 4.

  16. “Church to Open Missionary Work in Nigeria,” Deseret News and Salt Lake Telegram, Ene. 11, 1963, B1; “Elder Tanner Arrives Home after Two-Year Assignment in Europe,” Church News, Ene. 12, 1963, 3; Tanner, Journal, Dis. 24 ug 28–30, 1962; Ene. 2, 1963; McKay, Diary, Ene. 10, 1963; tan-awa usab sa “Envoys to Go to Nigeria LDS Mission,” Salt Lake Tribune, Ene. 12, 1963, B9.

  17. First Presidency, Minutes, Okt. 11, 1962; Missionary Setting Apart Blessing for LaMar Williams, Nob. 21, 1962, First Presidency, Mission Correspondence, 1964–2010, CHL; David O. McKay to N. Eldon Tanner, Sept. 4, 1962, David O. McKay Papers, CHL; McKay, Diary, Ene. 10, 1963; LaMar Williams, Memorandum, Ene. 16, 1963, David O. McKay Papers, CHL; “Five Missionaries Sent to Nigeria,” Church News, Ene. 19, 1963, 7. Hilisgotan: Nigeria

  18. McKay, Diary, Ene. 10, 1963; Charles Agu to LaMar Williams, Peb. 14, 1963; Peb.18, 1963, Missionary Department, Africa and India Correspondence, CHL; Williams, Journal, Okt. 23 ug 28–31, 1961; Nob. 1–2, 5, ug 12, 1961, [24]–[26], [29]–[30], [32]; Charles Agu and LaMar Williams to David O. McKay, Nob. 3, 1961, LaMar S. Williams Papers, CHL; LaMar Williams to Charles Agu, Dis. 20, 1961; Hunyo 5, 1962; Dis. 17, 1962, Missionary Department, Africa and India Correspondence, CHL. Hilisgotan: Pagdili sa Pagkapari ug sa Templo [Priesthood and Temple Restriction]

  19. Tan-awa, sama pananglit, sa LaMar Williams to Charles Agu, Ene. 17, 1963; Mar. 12, 1963, Missionary Department, Africa and India Correspondence, CHL.

  20. Charles Agu to LaMar Williams, Mar. 16, 1963, Missionary Department, Africa and India Correspondence, CHL; “Evil Saints,” ug Ambrose Chukwu, “They’re Importing Ungodliness,” Nigerian Outlook (Enugu), Mar. 5, 1963, 3, sa Williams, Journal, Mar. 5, 1963, [55]–[63]; “Race and the Priesthood,” Gospel Topics Essays, ChurchofJesusChrist.org/study/manual/gospel-topics-essays.

  21. Allen, “West Africa before the 1978 Priesthood Revelation,” 210–11; Charles Agu to LaMar Williams, Mar. 16, 1963; Abr. 30, 1963, Missionary Department, Africa and India Correspondence, CHL; tan-awa usab sa LaMar Williams to Charles Agu, Abr. 17, 1963, Missionary Department, Africa and India Correspondence, CHL; and Stevenson, “Latter-day Saint Experience in West Africa,” 591.

  22. LaMar Williams to Charles Agu, Mayo 28, 1963, Missionary Department, Africa and India Correspondence, CHL.

  23. Charles Agu to LaMar Williams, Hunyo 8, 1963, Missionary Department, Africa and India Correspondence, CHL; Charles Agu and Dick Obot, “What You Ought to Know about The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints,” Nigerian Outlook (Enugu), Hunyo 26, 1963, 5, in Williams, Journal, [79].

  24. Charles Agu to LaMar Williams, Hunyo 8, 1963, Missionary Department, Africa and India Correspondence, CHL; tan-awa usab sa Charles Agu to LaMar Williams, Hulyo 11, 1963, Missionary Department, Africa and India Correspondence, CHL.

  25. Rochon, Interview, 1–2, 12–13, 47–49; Colonia Suiza Branch, Minutes, Nob. 18, 1962, ug Peb. 24, 1963, 231, 247; Delia Rochon to James Perry, Email, Dis. 2, 2021, Delia Rochon Interviews, CHL; Solari, Oral History Interview, [3]; Rochon, Come and See, 1–2, 12.

  26. Rochon, Interview, 12–13, 47–49; Delia Rochon, Tithing Slip, Abr. 14, 1963, Delia Rochon Interviews, CHL. Gi-edit ang kinutlo alang sa katin-awan; orihinal nga tinubdan, sa kadugayan gi-korihian sa gi-interbiyo, adunay “tres dolyares.” Hilisgotan: Ikapulo

  27. Rochon, Come and See, 8–9; Rochon, Interview, 21–22; Colonia Suiza Branch, Minutes, Abr. 28, 1963, 256; A.Theodore Tuttle to First Presidency, Mar. 27, 1962, First Presidency, Mission Correspondence, 1964–2010, CHL; Grover, Land of Promise and Prophecy, 162–66. Mga Hilisgotan: Mga Calling sa Simbahan [Church Callings]; Uruguay

  28. Rochon, Come and See, 8–9; Rochon, Interview, 2, 6, 16–18, 21–22; Delia Rochon to James Perry, Email, Ene. 4, 2022, Delia Rochon Interviews, CHL.

  29. Colonia Suiza Branch, Minutes, Abr. 28, 1963, 256; Rochon, Interview, 21–22; Rochon, Come and See, 9–11. Hilisgotan: Primary

  30. Dunning, “My Life and Legacy,” 4–6, 13; Dunning and Dunning, “Conversion Story at Beverley,” [2], [3]; Dunning and Dunning, Email Interview [Sept. 12, 2021]; Beverley Branch, Manuscript History and Historical Reports, Mar. 3, 1963; Suzette Dunning and Geoff Dunning to James Perry, Email, Mar. 17, 2022, Suzette Towse Dunning and Geoffrey Dunning Papers, CHL.

  31. McKay, Diary, Hulyo 6, 1960; “Labor-Missionary Program Adopted for European Chapels,” Church News, Hulyo 9, 1960, 7–8; European Mission, Historical Report, Dis. 31, 1960, 312–17; “237 Attend British Labor Mission Conference,” Church News, Mar. 10, 1962, 14; “The Building Programme,” Millennial Star, Hulyo 1960, 283; Wendell Mendenhall, “Buildings for Britain,” Millennial Star, Hulyo 1960, 284–92; Fletcher, Oral History Interview, 8.

  32. Dunning and Dunning, “Conversion Story at Beverley,” [3], [6]–[9]; Dunning and Dunning, Email Interview [Sept. 12, 2021]. Hilisgotan: Programa sa Pagtukod [Building Program]

  33. Dunning, “My Life and Legacy,” 6–8; N. Eldon Tanner, “Elder Tanner Notes Progress in West European Mission Area,” Church News, Dis. 29, 1962, 7; Quorum of the Twelve Apostles, Missionary Committee Minutes, Peb. 6, 1962; Boyd K. Packer to Donald Fry, Hulyo 26, 1962, Missionary Department, Executive Secretary General Files, CHL; Perry, Brown, and Blease, “If the Walls Had Ears,” 125, 136, 139, 183.

  34. McKay, Diary, Ago. 25, 1963; Mahoney, “Merthyr Tydfil Chapel.” Hilisgotan: Wales

  35. McKay, Diary, Ago. 25, 1963; George L. Scott, “Merthyr Tydfil: New Church Era in Wales,” Church News, Sept. 7, 1963, [6]–[7]; Dunning, Oral History Interview, 5–6; Dunning, “My Life and Legacy,” 8–9; Dunning, Email Interview [Hulyo 21, 2021].

  36. Dunning, Oral History Interview, 5–6; Dunning, “My Life and Legacy,” 16.

  37. Suzette Towse to Geoffrey Dunning, Abr. 1, 1964, in Dunning, “My Life and Legacy,” 17; Dunning, “My Life and Legacy,” 16–17; Suzette Towse to Geoffrey Dunning, Mar. 30, 1964, sa Dunning, Excerpts gikan sa mga Sulat ug mga Journal, [6]. Gi-edit ang kinutlo alang sa katin-awan; orihinal nga tinubdan adunay “Gibati ko ang pagkawalay siguro mahitungod sa mga butang ug gibati nga nalibog kaayo ug naguol.”

  38. Council Minutes, Peb. 7, 1963, First Presidency, General Administration Files, 1923, 1932, 1937–67, CHL; Romney, Journal, Peb. 7, 1963; Hunter, Journal, Peb. 7, 1963; Harold B. Lee, sa One Hundred Thirty-Third Annual Conference, 88; Lee, Diary, Ago. 30, 1962, ug circa Peb. 7–9, 1963.

  39. Council Minutes, Peb. 7, 1963, First Presidency, General Administration Files, 1923, 1932, 1937–67, CHL; Harold B. Lee, sa One Hundred Thirty-Third Annual Conference, 82, 85–86; “Chairmen Announced for Four Priesthood-Centered Committees,” Church News, Abr. 13, 1963, 9.

  40. Lee, Diary, Peb. 2 ug 22, 1963; Abr. 2–4 11, 1963; Tanner, Journal, Abr. 1–8, 1963; Romney, Journal, Peb. 1 ug Abr. 2, 1963; Hugh B. Brown, sa One Hundred Thirty-Seventh Semi-annual Conference, 113–14; McKay, Diary, Abr. 3, 1963.

  41. Poll, Working the Divine Miracle, 183–84, 213–14; Lee, Diary, Hunyo 12, 1959; Henry D. Moyle, Funeral Remarks for Fern Tanner Lee, Sept. 26, 1962, 438–41, Henry D. Moyle Papers, CHL.

  42. Goates, Harold B. Lee, 358; Lee, Diary, Ene. 11 ug Hunyo 16, 1963; Romney, Journal, Hunyo 16–17, 1963; McKay, Diary, Hunyo 17, 1963. Gi-edit ang mga kinutlo alang sa katin-awan; orihinal nga tinubdan adunay “ako nangutana kon siya gusto ba nga mahimong saksi” ug “silang duha mahimong mga saksi.”

  43. “He Invests Mormons’ Money,” Fortune, Dis. 1957, 65; Poll, Working the Divine Miracle, kapitulo 12.

  44. Lee, Diary, Sept. 6–19, 1963; Harold B. Lee, Funeral Remarks for Henry D. Moyle, Sept. 21, 1963, 5, First Presidency, General Administration Files, 1923, 1932, 1937–67, CHL.