Fuakava Foʻoú 2023
4–10 Tīsema. Fakahā 1–5: “Ki he Lamí ʻa e … Ongoongolelei mo e Mafimafi … ʻo Taʻengata”


“4–10 Tīsema. Fakahā 1–5: ‘Ki he Lamí ʻa e … Ongoongolelei, mo e Māfimafi ʻo Taʻengata’” Haʻu ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí: Fuakava Foʻoú 2023 (2022)

“4–10 Tīsema. Fakahā 1–5,” Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí: 2023

ʻĪmisi
lami ʻoku tangutu ʻi he musié

4–10 Tīsema

Fakahā 1–5

“Ki he Lamí ʻa e … Ongoongolelei, mo e Māfimafi ʻo Taʻengata”

Fakakaukau ke hiki hoʻo ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e meʻa naʻá ke lau ʻi he tohi Fakahā. Te ke lava leva ʻo fekumi ki he ngaahi tali ki hoʻo fehuʻí pe aleaʻi ia mo ha mēmipa ʻo e fāmilí pe ʻi he ngaahi kalasi ʻa e Siasí.

Lekooti e Ngaahi Ongo ʻOkú ke Maʻú

Kuó ke fāifeinga nai ke fakahaaʻi ki he niʻihi kehé ʻa e meʻa naʻá ke ongoʻi lolotonga haʻo aʻusia fakalaumālié? ʻE lava ke taʻefeʻunga ʻa e ngaahi leá ke fakamatalaʻi ʻa e ngaahi ongó mo e ueʻi fakalaumālié. Mahalo ko e ʻuhinga ia ne fakaʻaongaʻi ai ʻe Sione ha ngaahi fakataipe mo e fakatātā mahino ke fakamatalaʻi ʻaki ʻene fakahā fakaʻeiʻeikí. Naʻá ne mei fakamatala pē ʻo pehē naʻá ne mamata kia Sīsū Kalaisi, ka ke tokoni ke mahino kiate kitautolu ʻa e meʻa naʻá ne aʻusiá, naʻá ne fakamatalaʻi ai ʻa e Fakamoʻuí ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi lea hangē ko ʻení: “naʻe tatau hono fofongá mo e ulo ʻo e afí,” “naʻe ʻalu atu ʻi hono ngutú ʻa e heletā māsila ʻo fakatoumata,” pea “naʻe tatau hono fofongá mo e laʻaá ʻi heʻene ulo ʻi hono mālohí” (Fakahā 1:14–16). ʻI hoʻo lau e tohi Fakahaá, feinga ke ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi pōpoaki naʻe fie maʻu ʻe Sione ke ke ako mo ongoʻí, ʻo tatau ai pē kapau ʻoku ʻikai ke mahino kiate koe ʻa e ʻuhinga totonu ʻo e fakataipe kotoa pē. Ko e hā naʻá ne fakatatau ai ʻa e haʻofanga lotu ʻo e Siasí ki he tuʻunga māmá, Sētane ki ha ngata, mo Sīsū Kalaisi ki ha lami? Ko hono aofangatukú, ʻoku ʻikai fie maʻu ia ke mahino ʻa e fakataipe kotoa pē ʻi he tohi Fakahaá ke mahino kiate koe ʻa hono ngaahi kaveinga mahuʻingá, ʻo kau ai ʻa hono kaveinga taupotu tahá: ʻE ikunaʻi ʻe Sīsū Kalaisi mo ʻEne kau muimuí ʻa e ngaahi puleʻanga ʻo e tangatá pea mo Sētané.

ʻĪmisi
fakaʻilonga ʻo e ako fakataautahá

Ngaahi Fakakaukau ki Hono Ako Fakataautaha ʻo e Folofolá

ʻOku akoʻi ʻe he mata meʻa-hā-mai ʻa Sioné fekauʻaki mo e palani ʻa e Tamai Hēvaní ke fakahaofi ʻEne fānaú.

ʻE lava ke faingataʻa ke mahino ʻa e tohi Fakahaá kae ʻoua naʻá ke loto-foʻi. ʻE lava ke ueʻi fakalaumālie koe ʻe he talaʻofa ʻa Sioné ke ke kei feinga pē: “Monūʻia ʻa kinautolu ʻoku nau laú, mo kinautolu ʻoku fanongo pea ʻiloʻi ʻa e ngaahi folofola ʻo e kikité ni, pea tauhi ʻa e ngaahi meʻa ko ia ʻoku tohi ʻi aí, he ʻoku ofi ʻa e taimi ʻo e hāʻele mai ʻa e ʻEikí” (Liliu ʻe Siosefa Sāmita, Fakahā 1:3 [ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá], toki tānaki atu e fakamamafá).

Ko e founga ʻe taha ke ako ai ʻa e tohi Fakahaá ke fekumi ki ha ngaahi fehokotaki ki he palani ʻo e fakamoʻuí. ʻE ala tokoni atu ʻa e vakai fakalūkufua ko ʻení kiate koe:

  • ʻOku fakamatalaʻi ʻe he vahe 5 mo e 12 ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he maama fakalaumālié.

  • ʻOku fakamatalaʻi ʻi he vahe 6–11, 13–14, 16–19ʻa e moʻui fakamatelié mo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní.

  • ʻOku fakamatalaʻi ʻi he vahe 2–3 , 15, 20–22 ʻa e Fakamaau Fakaʻosí mo e nāunau ʻoku tatali ki he kau faivelengá.

Fehuʻi loto pē kiate koe ʻi hoʻo laú, “Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he meʻá ni fekauʻaki mo e palani ʻa e ʻOtuá? Ko e hā kuo fai ʻe he ʻOtuá ke tokoniʻi au ke u ikunaʻi ʻa e koví pea foki kiate Iá? Ko e hā ʻEne ngaahi talaʻofa ki he kau faivelengá?”

ʻE ala tokoni foki ke ʻiloʻi ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77 ha niʻihi ʻo e ngaahi fakataipe naʻe fakaʻaongaʻi ʻi he tohi Fakahā. ʻIkai ngata aí, ʻoku fakamahino ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ha ngaahi potufolofola ʻi he Fakahā, ko ia vakaiʻi maʻu pē ʻa e Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá.

Vakai foki e Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Sione, Foha ʻo Sēpetí,” “Fakahā kia Sioné.”

Fakahā 1

Ko Sīsū Kalaisí ʻa e ʻAlo Moʻui ʻo e ʻOtua Moʻuí.

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he vahe ʻuluaki ʻo e tohi Fakahaá ʻa e hā ʻa Sīsū Kalaisi kia Sione ʻi ha mata meʻa-hā-mai. Mahalo te ke lava ʻo hiki ha lisi ʻo e meʻa kotoa pē ʻoku fakamatala ki ai e vahe ko ʻení fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí, kau ai pe ko hai Ia, meʻa ʻokú Ne fai maʻatautolú, pea mo Hono ʻulungāngá.

ʻE ʻi ai ha ngaahi meʻa ʻokú ke ako ʻe maʻu mei he ngaahi fakataipé. Fakalaulauloto ki he meʻa ʻe ala feinga ʻa e ʻEikí ke akoʻi atu fekauʻaki mo Iá ʻo fakafou ʻi he ngaahi fakataipe ko ʻení. Hangē ko ʻení, fakatokangaʻi ange ʻoku ui ʻe he Fakamoʻuí Ia “ko e kamataʻanga mo e ngataʻanga” mo e “ʻuluakí mo e kimuí.” ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku mahuʻinga ai e ngaahi huafa ko ʻení? Ko e hā ʻoku akoʻi atu ʻe he huafa takitaha fekauʻaki mo e Fakamoʻuí?

Fakahā 2–3

ʻOku ʻafioʻi fakataautaha au ʻe Sīsū Kalaisi pea te Ne tokoniʻi au ke u ikunaʻi ʻeku ngaahi faingataʻaʻiá.

ʻOku fakahā ʻe he folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Fakahā 2–3 naʻe mahino kiate Ia ʻa e ngaahi lavameʻa mo e faingataʻa naʻe makehe ki he kolo kotoa pē ʻo e Siasí ʻi he kuonga ʻo Sioné. Naʻá Ne fakahīkihikiʻi e ngaahi ngāue ʻa e Kāingalotú mo fakatokanga foki kiate kinautolu fekauʻaki mo e ngaahi meʻa naʻe fie maʻu ke nau liliú. Ko e hā ʻokú ke ako mei he fakahīkihiki mo e ngaahi fakatokanga ʻa e Fakamoʻuí?

ʻOku mahino foki ki he Fakamoʻuí hoʻo ngaahi lavameʻá mo e faingataʻaʻiá, pea ʻokú Ne finangalo ke tokoniʻi koe. Fakatokangaʻi ange ʻa e ngaahi talaʻofa ʻokú Ne toutou fakahoko kiate kinautolu ʻoku nau ikuná. Ko e hā ʻokú ke mahuʻingaʻia ai fekauʻaki mo e ngaahi talaʻofa ko ʻení? Ko e hā nai ʻe finangalo ʻa e ʻEikí ke ke ikunaʻí? Ko e hā te ke lava ʻo fai ke maʻu ai ʻa ʻEne tokoní?

Fakahā 4–5

Ko Sīsū Kalaisi pē te Ne lava ʻo fakahoko ʻa e palani ʻa e Tamai Hēvaní.

Ko e hā ʻokú ke ako fekauʻaki mo e Tamai Hēvaní mei he Fakahā 4 pea mo Sīsū Kalaisi mei he Fakahā 5? Fakakaukau pe naʻe fēfē ʻi heʻetau ʻiloʻi kotoa ʻe malava ʻe Sīsū Kalaisi (ko e “Lamí”) ʻo fakahoko e palani ʻa e Tamai Hēvaní (ʻe lava ʻe he Fakamoʻuí ʻo “toʻo ʻa e tohí, pea … vete ʻa hono meʻa fakamaʻu ʻe fitú” [Fakahā 5:5]). Ko e hā naʻe malava ai pē ʻe Sīsū Kalaisi toko taha ke Ne fai ʻení? Te ke fakahaaʻi fēfē hoʻo tui kiate Ia ko ho Fakamoʻuí?

Vakai foki Siope 38:4–7; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77:1–7.

ʻĪmisi
fakaʻilonga ʻo e ako fakafāmilí

Ngaahi Fakakaukau ki Hono Ako Fakafāmili ʻo e Folofolá mo e Efiafi ʻi ʻApí

Fakahā 1:20.Ko e hā naʻe fakafehoanaki ai ʻe Sīsū Hono Siasí ki he tuʻunga māmá? (vakai Mātiu 5:14–16). Hivaʻi ha foʻi hiva fekauʻaki mo e founga te tau lava ai ʻo hangē ko ha maama ʻi he tuʻunga māmá, hangē ko e “Ulo Atu” (Tohi Hiva ʻa e Fānaú, 96).

Fakahā 2–3.ʻai pē ke pehē naʻe kole kia Sione ke ne fai ha pōpoaki ki homou fāmilí ʻo hangē ko ia naʻá ne fai ki he ngaahi potu siasi ʻi hono kuongá. Ko e hā ha meʻa te ne pehē ʻoku ngāue lelei? Te ke fakalakalaka fēfē ai?

Fakahā 3:15–16.Hili hono lau e ngaahi veesi ko ʻení, ʻe lava ke inu ʻe homou fāmilí ha meʻa māmāfana ʻoku ifo ange ʻi heʻene velá pe momokó. ʻOku ʻuhinga nai ki he hā ke māmāfana fakalaumālié?

Fakahā 3:20.Fakaʻaliʻali e fakatātā ʻo e tukituki ʻa e Fakamoʻuí ʻi he matapaá (vakai ki he ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu ko ʻení) lolotonga hono lau ʻe homou fāmilí ʻa e Fakahā 3:20. Ko e hā ʻoku tukituki ai ʻa Sīsū kae ʻikai ke hū mai pē ki lotó? ʻE lava ke taufetongi e kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻi hono tukituki ʻi ha matapā. Pea ʻe lava leva ʻe ha taha kehe ʻi he fāmilí ʻo fokotuʻu mai ha founga te tau lava ai ʻo “fakaava ʻa e matapaá” ki he Fakamoʻuí pea tuku ke hū mai ʻa e mēmipa ʻo e fāmilí. ʻE ongo fēfē nai ke ʻi hotau ʻapí ʻa e Fakamoʻuí?

Fakahā 4:10–11.ʻOku ʻuhinga nai ki he hā ke moihū ki he Tamai Hēvaní? Ko e hā ʻoku tau ʻilo fekauʻaki mo Ia ʻokú ne ʻai ke tau fie moihū ai kiate Iá?

Fakahā 5:6, 12–13.Ko e hā ʻoku ui ai ʻa Sīsū Kalaisi ko e “Lamí”? Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he huafá ni fekauʻaki mo Iá?

Ke maʻu ha ngaahi fakakaukau lahi ange ki hono akoʻi ʻo e fānaú, vakai ki he fokotuʻutuʻu ki he uike ní ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Palaimelí.

Himi ʻoku fokotuʻu atú: “Sīsū ē Ne ʻAloʻi,” Ngaahi Himí, fika 107.

Ko Hono Fakatupulaki ʻo ʻEtau Founga Akoʻí

Poupouʻi ʻa e ʻeke fehuʻí. ʻOku hoko ʻa e ngaahi fehuʻí ko ha fakaʻilonga ia ʻoku mateuteu ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí ke ako mo vahevahe ha fakakaukau ki he meʻa kuo akoʻi kiate kinautolú. Akoʻi ki ho fāmilí ʻa e founga ke fekumi ai ki he ngaahi talí ʻi he folofolá. (Vakai Ko e Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, 25–26.)

ʻĪmisi
Ko e tukituki ʻa Kalaisi ʻi ha matapā

Tuku Ke Ne Hū Mai, tā ʻa Greg K. Olsen

Paaki