Fuakava Motuʻá 2022
Ngaahi Fakakaukau ke Manatuʻí: Kau Palōfitá mo e Kikité


“Ngaahi Fakakaukau ke Manatuʻí: Kau Palōfitá mo e Kikité,” Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí: Fuakava Motuʻa 2022 (2021)

“Ngaahi Fakakaukau ke Manatuʻí: Kau Palōfitá mo e Kikité,” Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí: 2022

ʻĪmisi
faka‘ilonga ʻo e ngaahi fakakaukaú

Ngaahi Fakakaukau ke Manatuʻí

Kau Palōfitá mo e Kikité

ʻI he vahevahe faka-Kalisitiane angamaheni ʻo e Fuakava Motuʻá, ʻoku ui e konga fakaʻosí (ʻĪsaia kia Malakai) “ko e Kau Palōfitá.”1 Ko e konga ko ʻení, fakafuofua ki he vahe fā ʻe taha ʻo e Fuakava Motuʻá, ʻoku ʻi ai e ngaahi lea ʻa e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá kuo fakamafaiʻí, ʻa ia ne nau fefolofolai mo e ʻEikí pea lea leva Maʻana, ʻo vahevahe ʻEne pōpoakí mo e kakaí fakafuofua ki he vahaʻa ʻo e 900 mo e 500BC.2

ʻOku ʻi ai ha fatongia mahuʻinga ʻo e kau palōfitá mo e kikité ʻi he kotoa ʻo e Fuakava Motuʻá. Na‘e mamata e kau pēteliake ko ʻĒpalahame, ʻAisake, mo Sēkopé ki ha ngaahi mata meʻa-hā-mai mo talanoa mo e kau talafekau fakalangi. Naʻe fefolofolai mata ki he mata ʻa Mōsese mo e ʻOtuá pea fakahā Hono finangaló ki he fānau ʻo ʻIsilelí. ʻOku fakamatala e tohi ʻUluaki mo e Ua Ngaahi Tuʻí ki he ngaahi ngāue fakangalongataʻa mo e ngaahi pōpoaki ʻa e palōfita ko ʻIlaisiā mo ʻIlaisá. ʻOku fakamatala foki e Fuakava Motuʻá ki he kau palōfita fefine hangē ko Meliame (vakai, ʻEkesōtosi 15:20) mo Tēpola (vakai, Fakamaau 4), fakataha mo ha kau fafine kehe ne faitāpuekina ʻaki e laumālie ʻo e kikité, ʻo hangē ko Lepeka (vakai, Sēnesi 25:21–23) mo ʻAna (vakai, 1 Samuela 1:20–2:10). Pea neongo naʻe ʻikai hiki e tohi Sāmé ʻe ha kau palōfita, ka ʻoku fonu foki ia ʻi he laumālie ʻo e kikité, tautautefito ʻi heʻenau nofo ʻamanaki ki he hāʻele mai ʻa e Mīsaiá.

ʻOku ʻikai fakaʻohovale ʻeni ki he Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻaho kimui ní. Ko hono mo‘oní, ʻoku akoʻi mai ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí ko e kau palōfitá ʻoku ʻikai ko ha konga mālie pē ʻo e hisitōliá, ka ko ha konga mahuʻinga kinautolu ʻo e palani ʻa e ʻOtuá. Neongo ʻe vakai ha niʻihi ko e kau palōfitá naʻe makehe pē ia ʻi he kuonga ʻo e Fuakava Motuʻá, ka ʻoku tau vakai kiate kinautolu ko ha meʻa ʻoku tau faitatau ai mo e ngaahi kuonga ʻo e Fuakava Motuʻá.

Ka ʻi hono lau ko ia ha vahe meia ʻĪsaia pe ko ʻIsikelí, ʻe hangē ʻe kehe ia mei hono lau ha pōpoaki konifelenisi lahi mei he Palesiteni lolotonga ʻo e Siasí. ʻE lava ke faingataʻa he taimi ʻe niʻihi ke vakai ʻoku ʻi ai ha lea ʻa e kau palōfita he kuongamuʻá kiate kitautolu. He ʻoku kehe ʻaupito e māmani ʻoku tau moʻui ai he ʻaho ní mei he meʻa naʻa nau malanga mo kikite aí. Pea ko e foʻi moʻoni ko ia ʻoku tau maʻu ha palōfita moʻuí, ʻe lava ke fehuʻia ai: ko e hā ʻoku toe ʻaonga ai—pea ko ha ngāue lahi—ke lau e ngaahi lea ʻa e kau palōfita he kuongamuʻá?

‘Oku ʻi ai ʻenau lea mai kiate kitautolu

Ko e lahi tahá, ko e kakai he ʻaho ní ʻoku ʻikai fakataumuʻa tefito ki ai e kau palōfita ʻo e Fuakava Motuʻá. Na‘e ʻi ai ha ngaahi meʻa ne hohaʻa ki ai e kau palōfita ko iá naʻa nau lau ki ai ʻi honau kuongá mo e feituʻú—ʻo hangē pē ko e tokanga hotau kau palōfita he ʻaho kimui ní ki he ngaahi meʻa ʻoku tau hohaʻa ki ai he ʻaho ní.

‘I he taimi tatau, ʻe lava foki ke ope atu e vakai ʻa e kau palōfitá mei he ngaahi meʻa tonu ʻoku nau hohaʻa ki aí. Ko e meʻa ʻe taha, ʻoku nau akoʻi ha ngaahi moʻoni taʻengata ʻoku felāveʻi ki ha faʻahinga kuonga pē. Pea ʻi hono faitāpuekina kinautolu ʻaki e fakahaá, ʻoku nau vakai ki he meʻa fakalūkufuá, ki he tafaʻaki fakakātoa ʻo e ngāue ʻa e ʻOtuá. Hangē ko ʻení, naʻe ʻikai ngata pē ʻi he lava ʻe ʻĪsaia ʻo fakatokanga ki he kakai ʻi hono kuongá fekauʻaki mo ʻenau ngaahi angahalá—ka naʻá ne lava foki ʻo tohi fekauʻaki mo hono fakahaofi e kakai ʻIsileli ne moʻui he taʻu ʻe 200 ʻi he kahaʻú mo akoʻi e fakahaofi ʻoku fekumi ki ai e kakai kotoa ʻo e ʻOtuá. ʻIkai ngata aí, naʻá ne lava ʻo tohi ha ngaahi kikite, ʻa ia ʻoku aʻu ki he ʻahó ni, ʻoku kei tatali ke fakahoko—hangē ko e ngaahi kikite ʻo ha “fonua foʻou” (ʻĪsaia 65:17) ʻa ia ʻoku “fonu … ʻi he ʻiloʻi ʻo [e ʻEikí]” (ʻĪsaia 11:9), ʻa ia kuo tānaki fakataha ki ai e faʻahinga ʻo ʻIsileli naʻe molé pea ko e “ngaahi puleʻangá” ʻoku ʻikai ke nau “toe ako ki he taú” (ʻĪsaia 2:4). Ko e konga ʻo e fiefia mo e tākiekina fakalaumālie ʻoku maʻu mei hono lau e ngaahi lea ʻo e kau palōfita he Fuakava Motuʻá hangē ko ʻĪsaiá, ko hono ʻiloʻi ko ia ʻoku ʻi ai hotau fatongia ʻi he ʻaho nāunauʻia ne nau tomuʻa mamata ki aí.3

Ko ia ‘i hoʻo lau e ngaahi kikite he kuongamuʻá, ʻoku tokoni ke ako kau ki he tūkunga ne tohi ai kinautolú. Ka ʻoku totonu foki ke ke fakakaukau ʻokú ke ʻi ai, pe “fakatatauʻi ia kiate [koe],” ʻo hangē ko hono fakalea ʻe Nīfaí (vakai, 1 Nīfai 19:23–24). Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻuhinga ia ko hono ʻiloʻi ko Pāpiloné ko ha fakaʻilonga ia ʻo e anga fakaemāmaní mo e hīkisiá, kae ʻikai ko ha kolo fakakuongamuʻa pē. ʻOku lava foki ke ʻuhinga ia ʻoku mahino ko ʻIsilelí ko e kakai ʻa e ʻOtuá ʻi ha kuonga pē pea mahino ko Saioné ko e ngāue ia he ʻaho kimui ní ʻoku tali ʻe he kakai ʻa e ʻOtuá, kae ʻikai ko ha toe foʻi lea pē ʻe taha ki Selusalema.

Te tau lava ʻo fakatatau ʻa e ngaahi folofolá koeʻuhí ʻoku mahino kiate kitautolu ʻe lava ʻo fakahoko ha kikite ʻi ha ngaahi founga lahi.4 Ko ha sīpinga lelei ʻo e meʻá ni ko e kikite ʻi he ʻĪsaia 40:3: “Ko e leʻo ʻo ia ʻoku kalanga ʻi he toafá, Teuteu ʻa e hala ʻo [e ʻEikí].” Mahalo ʻe ʻuhinga ʻeni ki he kau Siu ne nofo pōpula ʻi Pāpiloné, ko hono tofa ʻe he ʻEikí ha hala ke nau hao mei he nofo pōpulá pea foki ki Selusalemá. Kia Mātiu, Maʻake, mo Luké, naʻe fakahoko e kikité ni ʻia Sione Papitaiso, ʻa ia naʻá ne teuteu ʻa e hala ki he ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí ʻi he matelié.5 Pea naʻe maʻu ʻe Siosefa Sāmita ha fakahā ʻoku kei fakahoko pē ʻa e kikité ni ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ko e teuteu ki he ngāue ʻa Kalaisi ʻi he nofotuʻí.6 ʻI ha ngaahi founga ʻoku tau kei feinga ke mahino kiate kitautolu, naʻe lea mai ʻa e kau palōfita he kuongamuʻá kiate kitautolu. Pea na‘a nau akoʻi mai ha ngaahi moʻoni taʻengata lahi mahuʻinga, ʻa ia ʻoku ʻaonga pē kiate kitautolu ʻo hangē ko ia ki ʻIsileli he kuongamuʻá.

ʻĪmisi
tohi ʻa e palōfita he kuongamuʻá

Ko e Kakato ʻo e Ngaahi Kuongá, tā ʻe Greg K. Olsen

Naʻa nau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi

Mahalo ʻoku toe mahuʻinga ange ʻi hoʻo fakakaukau ʻokú ke ʻi he ngaahi kikite ʻo e Fuakava Motuʻá, ko hoʻo vakai kia Sīsū Kalaisi ʻi aí. Kapau te ke kumi kiate Ia, te ke maʻu Ia, neongo kapau ʻoku ʻikai hā ai Hono huafá. ʻE ala tokoni ke manatuʻi ko e ʻOtua ʻo e Fuakava Motuʻá, ʻa e ʻEiki ko Sihová, ko Sīsū Kalaisi. Ko e taimi kotoa pē ʻoku fakamatalaʻi ai ʻe he kau palōfitá ʻa e meʻa ʻoku fakahoko ʻe he ʻEikí pe te Ne fakahokó, ʻoku nau ʻuhinga ki he Fakamoʻuí.

Te ke maʻu foki ha ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ki he Tokotaha kuo Paní (vakai, ʻĪsaia 61:1), ko ha Huhuʻi (vakai, Hōsea 13:14), mo ha Tuʻi he kahaʻú mei he hako ʻo Tēvitá (vakai, ʻĪsaia 9:6–7; Sākalaia 9:9). Ko e ngaahi kikite kotoa ʻeni kau kia Sīsū Kalaisi. Ko e fakalūkufuá, te ke lau fekauʻaki mo e fakahaofí, fakamolemolé, huhuʻí, mo e fakafoki maí. ʻI he tuku ho fakakaukaú mo e lotó ki he Fakamoʻuí, ʻe fakanatula pē hono tataki koe ʻe he ngaahi kikité ni ki he ʻAlo ʻo e ʻOtuá. Ko hono fakakātoá, ko e founga lelei taha ke mahino ai e kikité ko e maʻu e “laumālie … ʻo e kikité,” ʻa ia ʻoku talamai ʻe Sione ko e “fakamoʻoni [ia] kia Sīsuú” (Fakahā 19:10).

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻOku faʻa ui ʻa ʻĪsaia, Selemaia, ʻIsikeli, mo Taniela ko e Kau Palōfita Lalahí koeʻuhí ko e lōloa ʻo ʻenau ngaahi tohí. ʻOku ui e kau palōfita kehé (Hōsea, Sioeli, ʻĀmosi, ʻOpataia, Siona, Maika, Nēhumi, Hapakuki, Sēfanaia, Hakeai, Sākalaia, mo Malakai) ko e Kau Palōfita Iiki koeʻuhí ʻoku nounou ange ʻenau ngaahi tohí. ‘Oku lau e tohi ʻo e Ngaahi Tangilāulaú ko e konga ʻo e Ngaahi Tohí, kae ʻikai ko e Kau Palōfitá.

  2. ʻOku ʻikai ke tau ʻiloʻi e founga ne fakatahatahaʻi ai e ngaahi tohi fakaepalōfitá. ʻI he ngaahi taimi ʻe niʻihi, mahalo ne tokangaʻi ʻe ha palōfita ʻa hono fakatahatahaʻi ʻene ngaahi tohí mo e kikité. ‘I he ngaahi tūkunga kehé, mahalo ne lekooti mo fakatahatahaʻi ia hili ʻene pekiá.

  3. “Fakakaukau ki he fiefia mo e vēkeveke hono kotoa ʻo iá: kuo mamata ʻa e kau palōfita kotoa ki hotau kuongá ʻo kamata meia ʻĀtama. Pea kuo talanoa e palōfita kotoa pē fekauʻaki mo hotau kuongá, ʻi he taimi ʻe tānaki fakataha ai ʻa ʻIsilelí pea ʻe teuteuʻi ʻa e māmaní ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí. Fakakaukau ki ai! Ko e kotoa ʻo e kakai kuo nau moʻui ʻi he funga ʻo e māmaní, ko kitautolu ʻa e niʻihi ʻe kau ʻi he tānaki kāfakafa fakaʻosi ko ʻení. Hono ʻikai ke fakafiefia moʻoni ia!” (Russell M. Nelson, “ʻAmanakiʻanga ʻo ʻIsilelí” [fakataha lotu fakaemāmani lahi ʻa e toʻu tupú, 3 Sune 2018], fakalahi ki he New Era mo e Ensign,8, ChurchofJesusChrist.org). Vakai foki, Ronald A. Rasband, “Ko Hono Fakakakato ʻo e Kikité,” Ensign pe Liahona, Mē 2020, 75–78.

  4. Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí fekauʻaki mo ʻĪsaia ʻo pehē, “Ko e ngaahi meʻa kotoa pē naʻá ne leaʻakí kuo hoko pe ʻe hoko, ʻo hangē ko e ngaahi lea naʻá ne leaʻakí” (3 Nīfai 23:3; tānaki atu hono fakamamafaʻí).

  5. Vakai, Mātiu 3:1–3; Maʻake 1:2–4; Luke 3:2–6.

  6. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 33:10; 65:3; 88:66.

Paaki