Mataupu 3

“Piimau i Feagaiga”

Malaga Tele, Malagasii, ma le Nu’u ua Faato’a

I le aso 27 o Iuni, 1844, sa osofaia ai e se au faaauupegaina se tama’i falepuipui i Karefasi, Ilinoi, lea na faafalepuipuia ma le le amiotonu ai ia Iosefa Samita ma lona uso o Ailama, ma Elder Ioane Teila, ma Uiliata Risati. Ina ua o ese tagata faatupu faalavelave, sa maliliu Iosefa ma Ailama, ae sa manu’a ia Elder Teila.

O le maliliu ai faamaturo o Iosefa ma Ailama Samita, e le’i faamutaina ai le faatuatua ma le tuuto o le Au Paia. E lei muta ai foi le sauaina o tagata o le Ekalesia. Ona o le faifai pea o sauaga, sa i’u ina fautuaina e le taitai fou o le Ekalesia, o Peresitene Polika Iaga ia le Au Paia ina ia tuua Navu, Ilinoi, mo se nofoaga fou, lea sa latou faamoemoe e nonofo ai ma tapuai i le filemu. E toatele sa mulimuli ia Peresitene Iaga, ma amata ai la latou malaga tele ia Fepuari 1846.

E taunuu atu i le taimi faigata lea, ua le faaauauina le faalapotopotoga aloaia a le Sosaiete o le Aualofa a Tamaitai. Peitai, sa faaauau pea ona mumu saesae le manao o tamaitai e faaolatotoga i e mafatia, faamalolosia aiga, ma faamaoni ma pa’ia. Sa latou mulimuli i le poloaiga na tuu atu e le Alii i le peresitene o le Aualofa: “Piimau i feagaiga ua uma ona e osia.”¹

Malaga Tele: Tausia e Feagaiga

O uluai tuafafine o le Aualofa sa pei o tagata anamua o Amona, “ua faailogaina i latou ona o lo latou maelega i la le Atua” ma “ua tumau i latou i le faatuatua ia Keriso.”² Sa aoaoina i latou e le Perofeta o Iosefa Samita, ma sa faamanuiaina i latou e ala i le faatulagaina aloaia o i latou i le pule a le perisitua. O lea ua latou manaomia ia faamanuiaga o le malumalu.

E silia ma le 5,000 le Au Paia na lolofi atu i le Malumalu o Navu ina ua mae’a lona faapaiaga, ina ia mafai ai ona maua o latou faaeega paia ma sauniga o faamauga a o lei tuuvaa atu i la latou malaga i se lumanai e le mailoa. Sa latou o mai i le malumalu i le aso atoa ma le po. Sa tusia e Peresitene Iaga e faapea, sa latou matua naunau lava ia maua o latou sauniga ma o lea sa “ou tuuina atu ai a’u atoa e galue mo le Alii i le Malumalu i le ao ma le po, e le sili atu ma le fa ni itula e moe ai, i le evaresi i aso taitasi, ma na o le taitasi i le vaiaso ou te alu ai i le fale.”³

O le malosi, mana, ma faamanuiaga o feagaiga o le malumalu o le a tausia ai le Au Paia i le taimi o la latou faigamalaga, pe a latou pagatia i le malulu, vevela, fia aai, matitiva, mama’i, faalavelave, ma le maliu. Sa faamalolosia ma faamanaina i latou—ma ua saunia ai faaleagaga e tuua Navu mo la latou malaga fita i le vao.

E faapei o le toatele o tamaitai o le Aualofa, sa faamalosiauina Sara Rich e faamanuiaga o le malumalu ina ua feagai ma luitau o le malaga tele. A o lei tuua Navu, sa ia mauaina se valaauga mai ia Polika Iaga e faigaluega i le malumalu. Sa ia fai mai mulimuli ane:

“O le tele o faamanuiaga sa matou mauaina i le maota o le Alii, ia sa matou fiafia ai ma mafanafana i le lotolotoi o o matou faanoanoaga uma ma sa mafai ai ona matou maua le faatuatua i le Atua, i le iloa ai o le a Ia taialaina i matou ma tausia i matou i le malaga e le mailoa o loo lupe. A na le seanoa le faatuatua ma le iloa sa faaee mai i o matou luga i lena malumalu e ala i le uunaiga ma le fesoasoani a le Agaga o le Alii, semanu e faapei la matou malaga o se tasi e oso puna i le pogisa. O le amata ai … i le taumalulu e pei ona i ai ma lo matou tulaga matitiva na i ai, sa pei o le savavali atu i lo matou oti. Peitai sa matou faatuatua i lo matou Tama Faalelagi, ma tuu atu lo matou faatuatuaga ia te Ia ma le lagona o matou o Lona nuu filifilia ma ua matou opogi i Lana talalelei, ma ua le faanoanoa, o lea na matou lagona ai le olioli ua o’o mai le aso o le laveai.”⁴

E pei ona faatusa e Sister Rich, o le malaga tele e le o se “puna oso i le pogisa” mo tamaitai faatuatua o le Au Paia o Aso e Gata Ai. Sa tausia i latou e a latou feagaiga. E faapei o le fanauga a Isaraelu anamua, sa latou mulimuli i se perofeta i le vao ma le faamoemoe mo se laveaiga. A o sauniuni mo le malaga tele, sa tuuina atu e Peresitene Polika Iaga le tautinoga lenei i le Au Paia: “O le a avea lenei ma a tatou feagaiga—o le a tatou savavali i sauniga uma a le Alii.”⁵ Sa savavali le Au Paia o Aso e Gata Ai i le vao, ua noatia i le feagaiga ma le Atua, o o latou aiga, ma la latou aumalaga.

Malagasii: Faatuatua, Alofa Moni, ma le Felagolagoma’i

A o le’i tuua Navu, sa tusia e se vaega o le Au Paia o Aso e Gata ai le savali lenei i luga o le puipui o le apitaga o potopotoga i lo latou malumalu ua tuua: “Ua silafia e le Alii la tatou osigataulaga: mulimuli mai ia i matou.”⁶ O upu nei sa aotele ai lo latou tuuto ma taumafaiga tuufaatasi. Sa faia e le Au Paia le savaliga ma se agaga o le ositaulaga, faapaiaga, ma le faatuatua i le Atua. Latou te lei faia se faigamalaga faapei o ni tagata malaga taitoatasi ae o le “Tolauapiga a Isaraelu,” o se nuu ua faatulagaina lelei i ni vaega toalaiti, sa faaigoaina o vaega po o kamupani, mo le felagolagoma’i.

I se faaaliga na tuuina atu ia Polika Iaga “e faatatau i le Tolauapiga a Isaraelu i la latou faigamalaga i Sisifo,” sa poloaiina ai e le Alii ia paionia e “ia tuu atu i vaega taitasi e tauave se vaega tutusa, e tusa ma le vaevaeina o a latou meatotino, i le aveina o e matitiva, o fafine ua oti a latou tane, o ē ua leai ni tamā, ma aiga o i latou o e na o atu i le au fitafita.”⁷

E tele taimi o le malagasii, e maualalo ai le fuainumera o tamaloloa i fafine ma tamaiti. I le tautotogo o le 1847, ina ua mavae se taimi na faaalu e le toatele o le Au Paia i se nofoaga e ta’ua o Uinita Kuota, pe tusa ma le 520 tamaloloa, faatasi ai ma fafine e 35 ma tamaiti e 42, sa auai faatasi i le Autau a Mamona e tali atu ai i se valaau e tautua i le militeli a le Iunaite Setete. O le isi 143 o tamaloloa, fafine e toa 3, ma tamaiti e toa 2 sa taumafai atu ma le faigata i le vaega muamua o paionia, e saunia le ala mo isi. Sa toe ta’ua e se tamaitai e igoa ia Presendia Kimball: “Sa na o ni nai tamaloloa na totoe e totoina fatu ma fualaau faisupo, ma puipuia fafine ma tamaiti. … O lea sa tuua ai na o toeaiina ma olomatutua, o le au vaivai, ma fafine ma tamaiti.”⁸

Sa faamanuiaina le Au Paia i le mana o le perisitua e ala i le faaee atu o lima e le usoga o ē sa umia le perisitua. Sa lagolagoina foi i latou e le faatuatua o tamaitai i le Atua, alofa moni, malosi, ma tatalo.

O ma’i sa lē mataofiofia, sa tautua ia tamaitai o ni fomai ma tausimai i o latou lava aiga ma le tasi foi i le isi, e pei ona sa latou faia i Navu. Sa toe ta’ua e Drusilla Dorris Hendricks, “Sa tofu taavaletoso i le tolauapiga atoa ma ma’i, peitai sa matou taulimaina i le onosai a Iopu.”⁹ Sa maualuga le numera o tagata oti, aemaise lava i tamaiti laiti.¹⁰

Sa fanauina e Eliza Partridge Lyman se tama tama i le aso 14 Iulai, 1846, i se taavaletoso. E pei o le toatele o pepe a paionia, e lei ola le tamaitiiti. I se api o talaaga, sa faamatala ai e Eliza lona aafiaga:

Aso 14 o Iulai, 1846: “Ua matua lagonaina lava o a’u o se fafine ma’i. O le la mutigitigi sa lāina ai le taavaletoso i le aso ma le ea malulu i le po, sa toetoe ina a le maua ai se suiga e maloloina ai.”

15 o Oketopa, 1846: “Ua matou api i le aso i lo matou fale laau. O le fale muamua lea ua ulu i ai la’u pepe. Sa ou matua faafetai mo le avanoa e nofo ai i autafa o se afi i le mea ua le mafai ai ona agi mai le matagi i soo se itu, ma ua mafai ai ona ou faamafanafanaina le itu e tasi e aunoa ma le ‘aisā o le isi itu. O lo matou fale e leai se fola, ma le tele o isi mea mananaia ae sa puipuia i matou e ona puipui mai le matagi pe a le mafai e lona taualuga vaovao ona puipuia i matou mai le timu.”

6 Tesema, 1846: “Ua ma’i la’u pepe ma ua faasolo ina tigaina. Sa tagi i le aso atoa ae ou te le iloa po o le a le mea sa faaletonu.”

12 Tesema, 1846: “Ua oti le pepe ma sa ou faanoanoa ina ua oti o ia. Sa matou faia le mea sili sa matou iloa mo ia, ae sa leai se mea na aoga; sa faaauau pea lava ona faateteleina mai lava i le taimi na ma’i ai. Sa ma ala i po uma ma lo’u uso o Caroline ma taumafai e laveai o ia mai le oti, aua sa le mafai ona ma tatalia le toesea o ia, ae sa leai se mea ma te mafaia. …

“Sa i ai lava a’u uo e pele ia te au. Ana leai, semanu ua ou momoo ou te faatofa atu i lenei lalolagi, aua ua tumu i le le fiafia ma le faanoanoa. Peitai, ou te talitonu o loo i ai se mana o loo vaavaaia i matou ma faia sa’o mea uma.”¹¹

E pei ona fai mai Eliza, sa lagolagoina o ia e le faauo mai o tamaitai alolofa. Mulimuli ane, sa ia tuuina atu lena lava faauo e tasi ma le agaalofa, e fesoasoani ai isi tamaitai sa feagai ma faanoanoaga foi faapena. I le aso 1 Iuni, 1847, sa ia tusia ai: “Sa oti le pepe a Sister Elvira Holmes. Sa ou mauaina se valaaulia … ou te alu atu ma te mafuta ma ia i se aso, lea sa ou taliaina. Sa ma asiasi atu i le tuugamau o lana tama.”¹²

I na ituaiga tulaga faigata, sa faalagolago tamaitai i le mana o a latou feagaiga. Na ta’ua mulimuli ane e Bathsheba W. Smith, le peresitene aoao lona fa o le Aualofa, ia na aafiaga:

“O le a ou le taumafai lava e faamatala pe na faapefea ona matou malaga i afā kiona, matagi, ma timuga; pe na faapefea ona fai auala, fauina alalaupapa, ma fau ia lanisi; pe na faapefea ona toso atu nai a matou manu i lea aso ma lea aso i nai meaai utiuti; ma le pagatia o a matou tolauapiga i le mativa, o ma’i, ma le oti. Sa faamafanafanaina i matou … e ala i le faia o a matou sauniga faitele ma fonotaga patino i le filemu, tatalo ma usuina pese o Siona, ma olioli ua matou tuua i latou na sauaina i matou. Sa atili ona faamafanafanaina i matou i le vaaia o le mana o le Atua o faaalia e ala i le faaee mai o lima o toeaina, ma faamaloloina ai ē na mama’i, ma savavali ai ē na pipili. Sa matou mafuta ma le Alii ma sa faaalia lava lona mana i aso taitasi.”¹³

Sa maua foi e tamaitai le malosi faaleagaga i le alofa ma le agalelei o le tasi ma le isi. I le faigamalaga atoa, a o latou mafatia i tofotofoga o ma’i ma le oti, sa latou tatalo i le faatuatua mo le tasi ma le isi ma fefaamafanafanaa’i. “Sa tafe atu le alofa o le Atua mai lea loto i lea loto,” sa tusia ai e Helen Mar Whitney, “seia oo ina foliga mai ua leai se malosi o le amioleaga i ana taumafaiga ia tu i lo tatou va ma le Alii, ma o nisi taimi foi, ua leai se tiga o ana u fanafana mu.”¹⁴

O le manatuaina o faatonuga musuia mai le Perofeta o Iosefa Samita, sa i ai se vaaiga mamao a nei tamaitai paionia faatuatua, i lo latou mana ma le tulaga gafatia mo auaunaga. Sa latou fesoasoani e faatuina aiga ma nuu. O a latou galuega o le faatuatua ma le alofa moni, sa latou laveaiina ai agaga. O a latou taulaga sa i ai le aafiaga faapaia i o latou lava luga ma luga o i latou o e sa mauaina na taulaga.

Tusa lava foi pe leai ni sauniga aloaia a le Aualofa, sa mulimuli lava tamaitai paionia i aoaoga faaperofeta ma tausia a latou feagaiga o le malumalu, ma o le faia o lena mea sa latou saofaga atu ai i se isi itulau maoae o le talafaasolopito o le Ekalesia i Amerika i Sisifo. Sa tusia e tusitalafaasolopito logologoa e lē o se tasi o le–Au Paia o Aso e Gata Ai: “E le faapea ou te le taliaina lo latou faatuatuaga ona faapea lea ou te masalosalo i lo latou tuuto e le aunoa ma lo latou totoa i la latou auaunaga. Aemaise lava o o latou tamaitai. E matua maoae lava o latou tamaitai.”¹⁵

Nuu ua Faato’a: “E Saunia i Taimi Uma … e Faatino Galuega o le Alofa ma le Alofa Moni”

Ina ua taunuu uluai paionia i le Vanu o Sate Leki, sa latou totoina meaai ma fauina fale mo i latou lava e ola ai. Sa latou liliu atu foi e faafetaia’ia manaoga o isi. Sa fautuaina e Peresitene Polika Iaga ia le Au Paia ina ia fesoasoani ia i latou e manaomia le fesoasoani, i le faaleagaga ma le faaletino. O lana fautuaga sa pei o le manao o Amuleka i le Tusi a Mamona i tagata sa Sorama matitiva: “Afai tou te aauina fua atu o e matitiva, ma e le lavalava, a e le asiasi atu i e mama’i, ma e puapuagatia, pe foai atu ni a outou mea i e matitiva pe afai ua ia te outou—ou te fai atu ia te outou, afai tou te le faia nei mea, faauta, e fai fua a outou tatalo, e le aoga ai ia te outou i se mea e tasi; e tusa foi outou ma tagata pepelo, o e faafitia le faatuatua.”¹⁶

Sa faamatala e Sister Emmeline B. Wells, o lē na avea mulimuli ane ma peresitene aoao lona lima o le Aualofa, le lelei ma le auaunaga a tamaitai: “Ina ua tuua e le Au Paia ia Navu, ma i le taimi o la latou faigamalaga, sa tatau ai ona lē toe faaauauina ia fonotaga a le Aualofa, ae ui o lea sa le’i aveesea lava le vaaiga a tamaitai mai le faalapotopotoga, po o folafolaga na tuuina atu ia i latou e Peresitene Iosefa Samita, ae sa faaauau pea la latou galuega agalelei i soo se nofoaga ma soo se taimi sa maua ai se avanoa; sa latou saunia i taimi uma ma lima naunautai ma le tigaalofa agamalu e faatino galuega o le alofa ma le alofa moni, ma e toatele sa manaomia ia ituaiga galuega agalelei aua o aso na o le galue malosi, o aso o le mafatia, tau leai ni mea ma aso o le faigata¹⁷

I le 1854, sa lagona ai e Matilda Dudley le tele o manaoga o tagata Initia Amerika i le lotoifale. Na muamua ona faia ana lava taumafaiga ma o se taimi mulimuli ane i lalo o le faatonuga a Peresitene Polika Iaga, sa ia faatulagaina ai tamaitai i lalo o le taitaiga a lona epikopo, e faia ni lavalava mo fafine ma tamaiti o tagatanuu. Sa faavaeina isi vaega faapena i isi foi nofoaga sa faato’a, a o mulimuli ia tamaitai o le Au Paia o Aso e Gata Ai i lagona agaalofa o o latou loto, ma tuuina atu le auaunaga e faafetaia’ia ai manaoga o i latou sa siomia ai i latou.

Sa faaauau pea lea mamanu a o taunuu atu isi tagata o le Au Paia o Aso e Gata Ai i le Vanu o Sate Leki. Sa valaau atu taitai o le Ekalesia i tagata e faato’a ia pito tuaoi o le teritori, ia faalautele atu i vaega i matu ma saute o le Aai o Sate Leki. Sa manatua e tamaitai le talatuu ma mataupu faale-faavae o le Aualofa a Tamaitai o Navu, ma sa tele vaega na faavaeina i na nofoaga na faato’a e auauna ai i isi ma faaolatotoga ai i e matitiva.

Mo se faataitaiga, sa taitaia e Lucy Meserve Smith, se vaega o tamaitai o le Au Paia o Aso e Gata Ai i Provo, Iuta. Sa tali atu o ia ma isi tuafafine i valaau e fesoasoani i le Au Paia sa taunuu atu i Iuta. I le konafesi aoao ia Oketopa 1856, sa fofogaina mai ai e Peresitene Polika Iaga o loo i ai paionia o taavale tosolima o loo pa’ulia i le fiaselau maila le mamao. Sa ia tautino atu: “Ou te ta’u atu ia te outou, o lo outou faatuatuaga, tapuaiga, ma galuega faalelotu, o le a le mafai ona faasaoina ai se agaga se toatasi o outou i le malo selesitila o lo tatou Atua, sei iloga tou te faataunuuina ia mataupu faavae e pei ona ou aoao atu nei ia te outou.”¹⁸

Sa tusia e Sister Samita i lana talaaga patino e faapea, ina ua uma le saunoaga a Peresitene Iaga, sa galulue loa i latou sa i ai e tuuina atu le toomaga mo o latou tuagane ma uso. Sa “to ese e fafine o latou ofuloto [o laulavalava tetele o se vaega o sitaili i na ona po ma sa maua ai le mafanafana], o totini, ma mea uma lava sa mafai ona latou faaavanoaina, iina lava i le Tapeneko, ma faaputu i totonu o taavaletoso e auina atu i le Au Paia i atumauga.”

Sa faaauau pea ona latou faaputuputuina mea e momoe ai ma lavalava mo le Au Paia, o ē o le a taunuu mai ma ni nai meatotino i tamaitaavaletosolima. Sa tusia e Sister Samita: “Sa matou faia mea uma sa matou mafaia, faatasi ai ma le fesoasoani a tuagane ma uso lelei, e faamafanafana ai i latou sa manaomia le fesoasoani ina ua latou o mai i taavaletosolima i le tau faaiuiuga o le tautoulu. … Talu ai sa leai se tupe a le matou sosaiete i lena taimi, sa le tele se mea matou te mafaia, ae sa tau le mafai e epikopo e toafa ona la’u ia mea e momoe ai ma isi lavalava sa matou faaputuputuina i le taimi muamua sa matou fono ai. Sa le taofia ai a matou taumafaiga seia vagana ua mapu lelei tagata uma.” Fai mai Sister Samita, e taunuu mai taavaletosolima, ua tumu le fale i le taulaga “i mea sa saunia mo i latou.” Sa ia faaauau: “E leai se isi galuega sa ou faia i lo’u olaga sa sili ona faamalieina ai au, e tusa ma le autasi o lagona sa i ai. Sa na ona ou alu lava i se faleoloa ma faailoa atu i ai lo’u manao; afai o se ie, sa na ona fua lava ma ‘oti mai e aunoa ma se totogi. Sa [matou] tautevateva i le kiona seia oo ina ta’i futu le maualuga e susu ai o matou lavalava i le tau tuufaatasia o mea.”¹⁹

“O Le a Le Mea e Sosoo ai mo Lima Naunautai e Fai?”

Sa faaalia e nei tamaitai o le Aualofa le alofa moni, “le alofa mama o Keriso,”²⁰ a o latou foai maia o latou ofuloto ma fasiie lalaga e laveai ai le Au Paia ua maluluina i le aisa, fiaaai, o ē latou te lei feiloai lava i ai. Sa latou mauaina le olioli tele i lenei auaunaga. Ina ua mae’a uma mea sa mafai ona latou faia e fesoasoani ai i paionia o taavaletosolima, sa faaauau ai pea ona latou fesoasoani atu i isi. O upu a Lucy Meserve Smith na faaalia ai lagona o o latou loto: “O le a le isi mea e sosoo ai mo lima naunautai e fai?”²¹ O lenei fesili o le faatusa lea o le agalelei o tamaitai o le Aualofa—i lena taimi ma ona po nei.

E silia ma le 5,000 le Au Paia na maua o latou faamanuiaga o le malumalu i Navu, Ilinoi, a o lei tuuvaa atu i la latou faigamalaga i le Vanu o Sate Leki.

A o malaga atu le Au Paia i le Vanu o Sate Leki, sa fesoasoani fafine o le tasi i le isi e tausia o latou aiga.

E toatele fafine o le Au Paia o Aso e Gata Ai na fanauina fanau i le taimi o la latou faigamalaga i le Vanu o Sate Leki.

Sa “saunia i taimi uma ia tamaitai ma lima naunautai ma fetagofi atu ma le tigaalofa e faatino galuega o le alofa” (Emmeline B. Wells).

I le 1856, sa aoina ai e tamaitai o le Aualofa ia ie lalaga mo paionia mafatia o taavaletosolima.

Sa faaauau pea e tamaitai o le Aualofa ona auauna atu e faamalosiau ai e le tasi le isi ina ua latou taunuu i le Vanu o Sate Leki.