Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ʻa e Fāmilí
Fakataha Fika Tolú: Fakamālohia e Tuʻunga Tataú mo e Uouangatahá


Fakataha Fika Tolú

Fakamālohia e Tuʻunga Tataú mo e Uouangatahá

Ngaahi Taumuʻa ʻo e Fakatahá

Lolotonga e fakataha ko ʻení, tokoniʻi e faʻahinga ʻoku kau maí ke nau:

  • Maʻu ha mahino ʻoku totonu ke feʻofaʻaki mo fetauhiʻaki ʻa e husepānití mo e uaifí ko e ongo hoangāue tuʻunga tatau ʻi he nofo-malí.

  • Liʻaki e ngaahi tōʻonga mo e ngaahi ʻulungāanga ʻoku nau pusiakiʻi ʻa e ʻikai ke tuʻunga tataú mo e pule taʻe māʻoniʻoní.

  • Maʻu ha mahino ʻoku lava ke maʻu ʻa e fiefia lahi tahá ʻi he taimi ʻoku fetaiaki ai ʻenau ngaahi ngāué pea nau uouangataha ʻi he fehangahangai mo hono ikunaʻi e ngaahi faingataʻá.

Ko e Aʻu ki Hotau Tuʻunga Māʻolunga Tahá

Naʻe akonaki ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē ʻoku totonu ke “feʻofaʻaki mo fetauhiʻaki” mo “fetokoniʻaki” ʻa e hūsepānití mo e uaifí ko e kaungā-ngāue tuʻunga tatau.” 1

Naʻe fakamamafaʻi ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻa e fie maʻu ke uouangataha mo tuʻunga tatau ʻi he vahaʻa ʻo e husepāniti mo e uaifí: “ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha meʻa ko e māʻulalo pe māʻolunga ange ha taha ʻi he feohi he nofo-malí. ʻOku ʻikai ke muʻomuʻa ʻa e fefiné ʻi he tangatá, pe muʻomuʻa ʻa e tangatá ʻi he fefiné. ʻOkú na fononga fakataha ko e foha mo e ʻofefine ʻo e ʻOtuá ʻi ha fononga ʻoku taʻengatá.”

Naʻá ne ako ʻaki ʻo pehē ʻe tali fehuʻi ʻa e husepānití mo e uaifí ki he ʻEikí ʻi he founga ʻo ʻena fetauhiʻakí: “ʻOku ou tui ko e taimi ko ia te tau tuʻu ai ʻi he ʻao ʻo e fakamaauʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻe ʻikai ha lea lahi ʻo kau ki hono lahi ʻo e koloa kuo tau tānaki ʻi he moʻuí, pe ko e ngaahi fakalāngilangi kuo tau aʻusiá. Ka kuo pau ke fehuʻi fakaʻāuliliki mai ʻo kau ki heʻetau ngaahi fetuʻutaki ʻi he ʻapí. Pea ʻoku ou tui ko kinautolu pē kuo nau fononga atu ʻi he moʻuí mo ha ʻofa mo e fakaʻapaʻapa mo hano fakahoungaʻi honau hoá mo e fānaú, te nau fanongo ki hotau fakamaau taʻengatá ʻoku folofola mai, “Mālō, ko e tamaioʻeiki angalelei mo angatonu: …hū koe ki he fiefiaʻanga ʻo hoʻo ʻEikí’ (Mātiu 25:21).”2

Naʻe ʻoange ʻe Sīsū Kalaisi ha tatau ʻo e uouangatahá ʻi Heʻene lotu mōihū kimuʻa ʻi Hono Tutukí. Naʻá Ne lotua ʻa kinautolu ʻoku nau tui kiate Iá “ke taha pē ʻa kinautolu kotoa pē; ʻo hangē ʻokú ke ʻiate aú, ʻe Tamai, mo au ʻiate koé, koeʻuhí ke nau taha pē foki ʻiate kitaua” (Sione 17:21).

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Henelī B. ʻAealingi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ko e moʻoni ʻo e uouangataha ko ʻení ko ha fekau ia mo ha fie maʻu: “Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻui ʻo e māmaní, ʻa Sīsū Kalaisi, fekauʻaki mo kinautolu te nau kau ki Hono Siasí ʻo peheni, “Ke mou taha pē; pea kapau ʻoku ʻikai te mou taha, ʻoku ʻikai ʻaʻaku ʻa kimoutolu’(T&F 38:27). Pea ʻi he fakatupu ʻo e tangatá mo e fefiné, ko e uouangatahá kiate kinautolu ʻi he malí naʻe ʻikai ke foaki ange ia ko ha ʻamanaki lelei ʻanga; ko ha fekau ia! “Ko ia ʻe tukuange ai ʻe he tangatá ʻa ʻene tamaí mo ʻene faʻeé, kae pikitai ki hono [uaifí]: pea te na kakano taha pē” (Sēnesi 2:24).ʻOku finangalo ʻetau Tamai Hēvaní ke fakatahaʻi hotau lotó. ʻOku ʻikai ko ha foʻi fakakaukau pē ʻa e taha ko iá ʻi he ʻofa. Ko e meʻa ia ʻoku pau ke fai.”3

Lolotonga e ngāue ʻa Sisitā Seli Tiu ʻi he Kau Palesitenisī Lahi ʻo e Fineʻofá, naʻá ne akoʻi ʻoku mahuʻinga e uouangatahá ʻoku mahuʻinga ia ki he sīpinga ʻa e ʻEikí maʻá e ngaahi hoa-malí: “Naʻe ʻosi ʻafioʻi pē ʻe heʻetau Tamaí ʻa ʻEne ngāue naʻe faí ʻi Heʻene ngaohi kitautolú. Naʻá Ne ngaohi kitautolu ke tau faitatau ke tau feʻofaʻaki, pea ke tau kehekehe foki ke tau fakatahaʻi hotau ngaahi mālohí mo hotau ngaahi fatongia tauhí ke fakatupulaki ʻa e haohaoá. ʻOku ʻikai haohaoa pe kakato ʻa e tangatá pe fefiné, taʻe kau ai ʻa e tokotaha ko eé. Ko ia ai, he ʻikai lava ha nofo-mali …ʻo aʻusia hono tuʻunga māʻolunga tahá kae ʻoua leva kuo ngāue fakataha ʻa e husepānití mo e uaifí …ʻo taumuʻa pē ʻe taha, pea fefakaʻapaʻapaʻaki mo fefalalaʻaki ʻi hona ngaahi mālohingá.”4

Ko e Palopalema ʻo e ʻIkai ke Tuʻunga Tataú

ʻI hano saveaʻi ha ngaahi hoa-mali ʻe toko 20,000 tupu, naʻe ʻiloʻi ai ʻe Tēvita ʻOlosoni mo ʻEimi Olosoni ko e faingataʻa ko ia ke vahevahe tatau ʻa e tuʻunga fakatakí ko e fakatūkiaʻanga lahi taha ia ki he fefiemālieʻaki ʻa e nofo-malí. Ko hono fehangahangaí, naʻá na ʻiloʻi ko e tolu ʻo e ngaahi mālohinga tuʻukimuʻa ʻe hongofulu ʻo e ngaahi hoa-mali fiefiá naʻe fekauʻaki ia mo ʻenau malava ke vahevahe ʻa e tuʻunga fakatakí.

ʻI he savea ko ʻení, ko e peseti ʻe 93 ʻo e ngaahi hoa-mali ʻe 21,501 naʻa nau loto fiemālie ki he fakamatala ko ʻení, [“ʻOku mau palopalemaʻia ʻi hono vahevahe tatau e tuʻunga fakatakí.” Ko e tolu ʻo e ngaahi meʻa fakatūkiaʻanga kehe lahi taha ʻe hongofulu ki he nofo-mali fiefiá ʻoku fekauʻaki foki ia mo e ʻikai ke tuʻunga tataú mo e ʻikai ke uouangatahá: “ʻOku fuʻu kovi pe fakaanga hoku hoá” (peseti ʻe 83), “ʻOku faʻa iku pē ʻo hingaki mai kiate au ʻa e palopalemá” (peseti ʻe 81), pea “Hangē he ʻikai toe lava ʻo fakaleleiʻi homa faikehekehé” (peseti ʻe 78).

ʻI hono fakaʻaongaʻi ha meʻafua ki he nofo-mali fakafiemālié, naʻe fakakulupu ai ʻe he saveá ko e (ngaahi hoa-mali ʻe 5,153) naʻe fiefia pe ko e (ngaahi hoa-mali ʻe 5,127) ne ʻikai ke fiefia. Naʻe fakahaaʻi ʻe he saveá ko e tolu ʻo e ngaahi mālohinga lahi taha ʻe hongofulu ʻo e ngaahi hoa-mali fiefiá naʻe fekauʻaki ia mo hono vahevahe ʻo e tuʻunga fakatakí: [“ʻOkú ma mohu founga ʻi hono fakaleleiʻi homa ngaahi faikehekehé” (peseti ʻe 78), “ʻOku tātātaha ha fuʻu fie pule hoku hoá” (peseti ʻe 78), pea “ʻOkú ma felotoi ki heʻema fakamolé” (peseti ʻe 89).5

Meʻapango, ʻoku ʻi ai ha niʻihi fakafoʻituitui ʻoku nau ngāue hala ʻaki e mafaí mo feinga ke nau ngāue ʻaki hono puleʻi ʻa e malí mo e fānaú. Lolotonga e ʻi he Pilīsone Lipetií ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá naʻá ne tohi ʻeni, “Kuo tau ʻiloʻi ʻi he ngaahi meʻa pango kuo hoko kiate kitautolú, ko e anga mo e ʻulungāanga ʻo e kakai meimei kotoa pē, ʻo ka nau ka maʻu leva ha kiʻi mafai, ʻo hangē tokua ko ʻenau mahaló, ke nau kamata leva ke ngāue ʻaki ha pule taʻe-māʻoniʻoni” (T&F 121:39).

ʻI he lotolotonga ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí, ko e ngaahi founga angamaheni lahi ange ʻo e pule taʻe-māʻoniʻoní ʻoku kau ai e husepāniti pe uaifi ʻokú na feinga ke puleʻi ʻa e fili ʻoku faí, fakaleleiʻi ʻo e palopalemá, puleʻi ʻo e paʻangá, mo hono akoʻi mo fakatonutonu ʻo e fānaú ʻo ʻikai ke fakaʻatā ʻa e malí ke na kau fakataha. Ko e ngaahi founga pule taʻemāʻoniʻoni kovi tahá ʻoku kau ai ʻa e ngaohikovia ʻo e malí mo e fānaú.

Naʻe valokiʻi ʻe Palesiteni Hingikelī ʻa e ngaohikovia ʻo e malí mo e ngaahi ʻulungāanga fakamā pe fakamamahí, tautefito ki hono fakahoko ʻe kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeikí:

“Ko e meʻa fakamamahi mo palakū ke te mamata ki hono ngaohikoviʻi ʻo e uaifí. Ka ai ha tangata ʻi he Siasí ni ʻokú ne ngaohikoviʻi hono uaifí, pe ʻokú ne fakamaʻamaʻaʻi, pe tukuhifo ia, pea ʻokú ne pule taʻemāʻoniʻoni kiate ia ʻi ha founga pē, ʻoku ʻikai taau ia mo e lakanga fakataulaʻeikí. Neongo kuo fakanofo ia ka ʻe mahuʻi atu ʻa e ngaahi langí, pea ʻoku mamahi ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí, pea ko e ʻēmeni ia ki he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e tangata ko iá. …

“ʻE hoku ngaahi tokoua, kapau ʻoku ʻi ai ha taha ʻoku fanongo mai ki hoku leʻó ʻa ia ʻoku nau halaia ʻi he faʻahinga ʻulungāanga peheé, ʻoku ou pehē kiate kimoutolu ke mou fakatomala. Mou tūʻulutui ʻo kole ki he ʻEikí ke Ne fakamolemoleʻi kimoutolu. Lotu kiate Ia ke mou maʻu ha mālohi ke mou mapuleʻi homou ʻeleló mo homou nima mamafá. Kole fakamolemole ki homou uaifí mo hoʻomou fānaú.”6

Ko Hono Fakatupulaki e Tuʻunga Tataú

Ke maʻu e tuʻunga tataú ʻi he nofo-malí, ʻe ala fie maʻu ke liliu ʻe he husepānití mo e uaifí e ngaahi founga motuʻa ʻo e fakakaukaú mo e tōʻongá, mo hono manatuʻi ko e ngaahi fiefia ʻo e uouangatahá ʻoku mahulu atu ia ʻi he ngaahi mamahi ʻo e tuʻusi ʻo e ngaahi ʻulungāanga motuʻá. Naʻe akonaki ʻa e ʻAposetolo ko Paulá ko e tangata kotoa pē ʻoku totonu ke ne “ʻofa ki hono [uaifí] ʻo hangē pē ko iá” pea ko e uaifi kotoa pē ʻoku totonu ke ne “fakaʻapaʻapa foki ki hono [husepānití]” (ʻEfesō 5:33). Naʻe akonaki ʻa Sīsū ʻo pehē, “ ʻOku ou tuku ʻa e fekau foʻou kiate kimoutolu, Koeʻuhí ke mou feʻofaʻaki kiate kimoutolu; pea hangē ko ʻeku ʻofa kiate kimoutolú, ke mou feʻofaʻaki foki kiate kimoutolu” (Sione 13:34). Naʻá Ne toe fekau foki, “Ke mou taha pē; pea kapau ʻoku ʻikai te mou taha; ʻoku ʻikai ʻaʻaku ʻa kimoutolu” (T&F 38:27). ʻE tokoni ʻa e ngaahi fakahinohino ko ʻení ki he husepānití mo e uaifí ke maʻu e tuʻunga tatau mo e uouangataha ko ʻení ʻi heʻena nofo-malí.

Feʻofaʻaki mo Fefakaʻapaʻapaʻaki ko e Ongo Kaungā Ngāue Tuʻunga Tatau

Naʻe akonaki ʻaki ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻoku totonu ke “ʻaʻeva fakataha [ʻa e ngaahi hoa-malí] ʻi he fefakaʻapaʻapaʻaki, houngaʻia, mo e feʻofaʻaki. ʻOku ʻikai ha māʻulalo pe māʻolunga ʻi he vahaʻa ʻo e husepānití mo e uaifí ʻi he palani ʻa e ʻEikí.”7 Naʻe fakamatala ʻa Hauati W. Hanitā: “ʻOku tali ʻe he tangata ʻokú ne maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeikí, ʻa hono uaifí ko hono hoa ʻi he fatongia fakatakimuʻa ʻi he ʻapí mo e fāmilí, ʻo ne ʻiloʻi mo kau kakato ʻi he ngaahi tuʻutuʻuni kotoa pē (ko hono ʻuhinga ʻo e tokoní ko e tuʻunga tatau)–ʻa ia ko ha tuʻunga tatau ʻoku mahuʻinga ʻi he fengāueʻaki fakataha kakató.”8

Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Hingikelī ʻoku tokoni ʻa e maʻu e mahino ʻo e vā fetuʻutaki ʻo e ʻOtuá mo ʻEne fānaú ke anga totonu ai ʻa e fakafoʻituituí: “ʻI he taimi ʻoku ʻiloʻi ai ʻoku tuʻunga tatau ʻa e husepānití mo e uaifí pea ʻiloʻi ʻe he kiʻi tamasiʻi mo e kiʻi taʻahine kotoa pē ʻoku fāʻeleʻi mai ki he māmaní, ko e fānau ia ʻa e ʻOtuá, ʻe muimui leva ai ha tokanga makehe ange ki hotau fatongia ke fafangaʻi, tokoniʻi, mo ʻofaʻi ʻi he faʻa kātaki fuoloa ʻa kinautolu kuo tuku mai ke tau tauhí.”9

Naʻe fakamamafaʻi ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ʻa e mahuʻinga ʻo e taʻesiokitá: “ ʻOku mahino moʻoni ʻe hanga ʻe he taʻesiokita moʻoní ʻo fakahoko mo ha meʻa mahuʻinga ʻe taha ʻi he nofo-mali leleí. Kapau ʻe hanga ʻe he tokotaha ko eé ʻo tokangaʻi maʻu pē ʻa e meʻa ʻoku tokanga mo mahuʻingaʻia ai, fakafiemālie pea mo fiefia ai hono hoá, ʻe tupulekina ʻa e ʻofa ko ia naʻe maʻu ʻi heʻena kei kaumeʻá pea toe fakamālohia ʻi heʻena malí, ʻo aʻu ki ha tuʻunga mālohi fau. … Ko e meʻakai mahuʻinga taha ki he ʻofá ko e fakaʻatuʻí, angaʻofá, fakakaukau leleí, tokangá, fakahaaʻi ʻo e ongoʻi ʻofá, ngaahi fekita ʻo e loto houngaʻiá, fakaʻofoʻofaʻiá, laukau ʻakí, feohí, falalá, tuí, fetakinimá, ongoʻi tuʻunga tataú, pea mo ʻena fefalalaʻakí.”10

Pule ʻi he Māʻoniʻoni

ʻI he fakamatala ʻoku hā ʻi he peesi 30, naʻe valokiʻi mamafa ʻe Palesiteni Hingikelī ʻa e ngaohikovia ʻo e malí. Naʻá ne pehē ka ai ha taha “ʻokú ne pule taʻe māʻoniʻoni [ki hono uaifí] ʻi ha faʻahinga founga pē, ʻoku ʻikai taau ia mo e lakanga fakataulaʻeikí.” 11 Naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí ko e ngaahi vā fetuʻutakí ʻoku totonu ke fai ia ʻi he māʻoniʻoni, feifeingaʻi, faʻa kātaki fuoloa, angavaivai, angamalū, ʻofa mo e angaʻofa (vakai, T&F 121:41–42).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e fatongia ʻo e tamaí ʻi he ʻapí: “Tuʻunga ʻi ha palani fakalangi, ʻoku ʻa e ngaahi tamaí ai, ke nau puleʻi honau fāmilí ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni pea ko honau fatongiá ke tokonaki ʻa e ngaahi fie maʻu ʻo e moʻuí pea mo ha maluʻi maʻa honau ngaahi fāmilí.” 12 Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā L. Tomu Peuli ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ko e tuʻunga fakataki māʻoniʻoní ʻoku kau ai ʻa e uouangatahá mo e tuʻunga tatau ʻi he vahaʻa ʻo e ongomeʻa malí: “ʻE ngaahi tokoua, manatuʻi ʻoku hoko ho uaifí ko ho hoa ʻi ho fatongia ko e taki ki he fāmilí. … Talu mei he kamataʻangá mo hono fakahinohinoʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku totonu ke hanga ʻe he malí ʻo fakatahaʻi ha husepāniti mo ha uaifi ʻi he uouangataha (vakai, Sēnesi 2:24). Ko ia ai, ʻoku ʻikai ha meʻa ia he fāmilí ko e palesiteni mo ha tokoni palesiteni. ʻOku ngāue fakataha maʻu ai pē ʻa e ongomātuʻá ki he lelei ʻa hona fāmilí. ʻOkú na uouangataha ʻi he lea, ngāue mo e tōʻonga, ʻi heʻena taki, fakahinohinoʻi mo tataki hona fāmilí. Ko ha ongo hoa ngāue tuʻunga tatau pē ʻa kinaua. ʻOkú na palani mo fokotuʻutuʻu fakataha ʻa e ngaahi meʻa fakafāmilí peá na laka atu leva ki muʻa ʻi he loto taha.”13

ʻIloʻi mo Toe Fokotuʻutuʻu e ʻUlungāanga Fie Pulé

ʻOku lava ke hā ngali lelei hono tuʻutuʻuniʻi ʻo e niʻihi kehé, ka ʻokú ne faʻa fakatupu ʻa e ʻitá mo e fekeʻikeʻí, tautefito ʻi he lotolotonga ʻo e kau mēmipa ʻo e fāmilí. Kapau ʻoku fakahehema ʻa e husepānití mo e uaifí ke puleʻi e niʻihi kehé, te na lava ʻo toe fokotuʻutuʻu ia mo ako ke na mapuleʻi kinaua ʻaki hano mapuleʻi ʻa e meʻa ʻokú na fakakaukau ki aí, founga ʻena ngāué, mo e meʻa ʻokú na lea ʻakí. ʻI hono fakahoko e ngaahi ʻulungāanga ʻoku akoʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava121:41–42 ʻe tokoni ia kiate kinaua ke fakaleleiʻi e ngaahi fakahehema ko ʻení.

ʻOku ʻaonga ʻa e puleʻí ʻi he ngaahi fokotuʻutuʻu ʻe niʻihi, hangē ko ia ʻoku hoko he ngāueʻangá. Kuo pau ke fatongia ʻaki ʻe he kau faiakó, kōmiti pule fakafekauʻakí, tokotaha ngāue he taimi ʻahó, kau ʻōfisa polisí, mo e niʻihi kehé ke pukepuke e māú pe aʻusia ha ngaahi taumuʻa ngāue ʻoku fekauʻaki. Ka ko e fatongia ʻakí ʻoku ʻikai tatau ia mo e fie pule ki he niʻihi kehé. ʻOku fakatupu ha ngaahi palopalema ʻi he feinga ke fie pule ki he niʻihi kehé ʻa ia ʻe ala fie maʻu ai ha feinga lahi ange ke fakaleleiʻi ʻi he fie maʻu ko ia ke fakatupu ha ngaahi vā fetuʻutaki ʻoku leleí ʻi he ʻuluaki taimí pē. Ko e kāingalotu ʻo e Siasí–ʻa ia kuo nau fuakava ke muimui ʻia Sīsū Kalaisí–ʻoku ʻi ai honau fatongia ke fai ʻa e meʻa naʻá Ne faí. Ne akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e niʻihi kehé. Naʻá Ne fakalotoa mo faʻa kātaki, kae ʻikai ke anga kākā pe fie pule.

ʻIloʻi pea Fakatonutonu e Ngaahi Fakakaukau mo e Tui Kau ki he Fie Pulé

ʻOku fakatupu ʻe he ngaahi fakakaukaú ʻa e meimei kotoa ʻo e ngaahi ongó mo e ʻulungāangá. ʻE ala fakakaukau moʻoni pe ʻikai moʻoni ha husepāniti ʻoku fie pule, “ʻOku ʻikai totonu ke fai ʻe hoku uaifí ha meʻa taʻe te u fakangofua, pea ʻoku kau ai mo e fakamole fakapaʻangá. ʻOku ʻikai ke fuʻu poto hono fakatuhotuha e paʻangá.” ʻE ala fakakaukau ha uaifi ʻoku fie pule, “Kapau ʻoku totonu ke lelei ʻa e ngaahi meʻa kotoa, ʻoku totonu ke u pule. ʻOku ʻikai ke u falala ʻe fai leleiʻi ia ʻe ha taha kehe.”

ʻI he taimi ʻoku fakatukupaaʻi mo fakatonutonu ai ʻa e faʻahinga fakakaukau peheé, ʻe ala muimui mai ange ai ʻa e ʻulungāanga ʻoku totonú. Ko e founga ʻe taha ʻoku fakatokangaʻi ai ʻe he fakafoʻituituí ʻa e ngaahi fakakaukau ʻoku tupukoso hake peé ko ʻenau fehuʻi pē kiate kinautolu “ko e hā e ʻuhingá.” Hangē ko ʻení, ʻe lava ʻe ha uaifi ke fai ʻa e fehuʻí ni, “Ko e hā e ʻuhinga ʻoku ʻikai ai te u fie maʻu hoku husepānití ke tokoni hono fakapalanisi e tohi sieké?” ʻE ala tupukoso hake ha fakakaukau ʻi hono ʻatamaí: “Kapau te ne sio ki he sieke ʻoku ou tohí, te ne fakaangaʻi au ʻi he founga ʻoku ou fakamoleki ai ʻa e paʻangá.” Pe te ne [uaifi] fakakaukau, “ʻOkú ne [husepānití] faʻa fehālaaki maʻu pē, pea he ʻikai ke ma lava ʻo totongi ha fehālaaki ʻi heʻema ngaahi meʻa fakapaʻangá.” ʻI he ngaahi meʻa ʻe niʻihi, ʻe ala tonu e ngaahi fakakaukau peheé, ka he ʻikai tonu ia ʻi he ngaahi meʻa lahi. Kapau ʻe talanoa e uaifí ki hono husepānití kau ki heʻene manavasiʻí, te ne ʻilo ʻoku ngali lahi ʻene manavasiʻí pea ʻe lava hono husepānití ʻo tokoni lahi ʻi hono levaʻi ʻena paʻangá.

Fevahevaheʻaki e Fai ʻo e Filí

ʻI he nofo-mali fiefiá, ʻoku fakahoko tauʻatāina ʻe he husepānití mo e uaifí ha ngaahi fili peá na fakahoko fakataha ha ngaahi fili ʻe niʻihi. ʻOku totonu ke na fakahoko fakataha ʻa e ngaahi filí ʻi he taimi ʻoku uesia fakatouʻosi ai kinaua ʻe he ola ʻo e filí pe ko e taimi ʻoku uesia ai ʻa e niʻihi kehe ʻi he fāmilí. ʻOku ʻi ai e husepāniti mo e uaifi ʻe niʻihi ʻokú na fakahoko e filí ʻi he ʻuhinga ko e ikuna pe foʻi. Te na lava ʻo fakahoko e fili ʻa ia ʻoku kaunga lelei fakatouʻosi kiate kinauá peá na fiefia lōua ai ʻi hano fai pē ha kiʻi ngāue siʻisiʻi mo e loto fiemālie ke talanoá.

ʻOku faʻa fie maʻu ki he husepānití mo e uaifí ke liliu mei hono fakakaukauʻi pē ʻena ngaahi fie maʻu fakafoʻituituí kae fakakaukauʻi e ngaahi fie maʻu ʻa e malí mo e fānaú. Ko e ngaahi fili ʻoku fai ʻe he hoa-mali takitaha ʻoku faʻa meimei ke ne uesia ʻa e fāmilí kotoa. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Kimipolo:

“Kimuʻa ʻi he malí, ʻoku tauʻatāina ʻa e tokotaha kotoa pē ʻo fakatatau mo hono lotó, ke ne fokotuʻutuʻu mo palani ʻene moʻuí ʻo fakatatau mo e meʻa ʻoku hā ngali lelei tahá, ke ne fakatefito ʻiate ia pē ʻa ʻene ngaahi fili kotoa ʻoku faí. ʻOku totonu ke ʻiloʻi ʻe he ongomeʻa mali feʻofaʻaki ko ʻení kimuʻa peá na toki fakahoko ʻa e fuakavá, kuo pau ke na fakatou tali moʻoni mo kakato, ko e lelei ʻa e kiʻi fāmili foʻoú kuo pau ke mahuʻinga ange ia ʻi he lelei ʻa ha tokotaha fakafoʻituitui ʻiate kinaua. Kuo pau ke na takitaha siʻaki ʻa e foʻi lea ko e ‘ko aú’ mo e ʻʻaʻakú’ pea fetongi ʻaki ia ʻa e “ko kitauá” mo e meʻa “ʻatauá.” Ko e fili kotoa pē kuo pau ke manatuʻi ai te ne uesia ha toko ua pe tokolahi ange. Ko e taimi ʻe fehangahangai ai heni ʻa e uaifí mo ha fili faingataʻá, kuo pau ke ne manatuʻi pe te ne uesia fēfē kinaua mātuʻá, ʻa e fānaú, honau ʻapí, pea mo ʻenau moʻui fakalaumālié. Ko e fili ʻa e husepānití ʻi heʻene ngāue maʻuʻanga moʻuí, ʻi heʻene moʻui fakasōsialé, ʻa hono ngaahi kaungāmeʻá, pea mo e meʻa kotoa pē ʻoku manako aí, kuo pau ke ne manatuʻi ko ha konga pē ia ʻo e fāmilí, ka kuo pau ke fakakaukauʻi fakalūkufua mai ki ai mo e toenga ʻo e fāmilí.” 14

ʻOku ako ʻa e ongo meʻa malí ke na taha pē ʻi heʻena muimui ki he ʻEikí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā ʻAealingi ʻoku fai ʻe he Laumālié hono fakatahaʻí: “ʻOku tau ʻamanaki ʻe ʻi ai ha uouangataha ʻi he feituʻu ko ia ʻoku maʻu ai ʻe he kakaí ʻa e Laumālié [ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní]. ʻOku ʻomi ʻe he Laumālié ki hotau lotó ha fakamoʻoni ki hono moʻoní, ʻo ne fakatahaʻi ai ʻa kinautolu ʻoku nau ʻinasi ʻi he fakamoʻoni ko iá.ʻOku ʻikai hanga ʻe he Laumālie ʻo e ʻOtuá ʻo fakatupu ha fakakikihi (vakai, 3 Nīfai 11:29).”15 ʻI he taimi ʻoku fengāueʻaki ai ʻa e husepānití mo e uaifí ʻi he faʻa kātaki, angavaivai, angamalū, ʻofa, manavaʻofa, mo e ʻiló, te na maʻu ʻa e takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻa ia te ne fakatahaʻi kinaua mo ngaohi kinaua ke na taha ʻi he taumuʻa mo e ngāue. ʻE tokoniʻi kinaua ʻe he ivi tākiekina ko ʻení ke na fakahoko ha ngaahi fili fakapotopoto mo totonu.

ʻIkai ngata aí, ka ʻi he fakahoko fakataha ʻe he husepānití mo e uaifí ʻa e ngaahi filí, ʻokú na maʻu ai ʻa e loto falala koeʻuhí ko e taimi ʻe hoko ai ha ngaahi meʻa kuo pau ke fakahoko toko taha ʻe he tokotaha ʻa e filí, ʻe hanga leva ʻe he fili ko iá ʻo fakafofongaʻi ʻa e ngaahi fakakaukau ʻa e malí pea pehē ki he fakakaukau ʻa e fakafoʻituituí.

Ke Vilitaki

ʻOku faʻa faingataʻa ke liliu ʻa e ngaahi founga fakakaukau mo e tōʻonga kuo ʻosi fokotuʻú. ʻOku faingataʻa ke motuhi ʻa e ngaahi ʻulungāanga motuʻá, ka ʻe lava pē ke liliu kinautolu ʻaki e vilitakí.

ʻOku ngalingali ke hoko ha liliu ʻi he taimi ʻoku tukupā ai ʻa e husepānití mo e uaifí ke maʻu ha vā fetuʻutaki ʻoku lelei angé. ʻOku ʻikai ke faʻa tolonga ʻa e taumuʻa leleí kae ʻoua leva kuo fakapapauʻi ʻe he ongomeʻa malí ke hokohoko atu ʻa e founga foʻou ʻo e fakafekauʻakí. ʻOku kau ʻi he ngaahi moʻoniʻi meʻa kehe ke tokoni ke fakahoko e liliú ʻa e:

  • Ko hono fakatokangaʻi ʻa e fie maʻu ki he liliú.

  • Lea ʻo fakahaaʻi ki he malí pe niʻihi kehé ʻa e holi ke liliú.

  • Fai ha tukupā ki he malí mo e niʻihi kehé ʻo kau ki he liliu ʻe faí.

  • Fokotuʻutuʻu ha palani pau, mo ha ngaahi sitepu mo e ngaahi taumuʻa lelei pē ke fakahoko ʻaki ha liliu ʻoku leleí ʻi he moʻui fakaʻahó.

  • Fokotuʻu ha ngaahi fehokotakiʻanga ke poupou (niʻihi kehe ʻoku nau poupouʻi ʻa e tokotahá ʻi heʻene ngaahi feinga ke liliú).

  • ʻEkea meiate kita ʻa e meʻa ʻokú te fai pe taʻe faí, hangē ko e lipooti ki he malí, pīsopé, pe ngaahi kaungāmeʻá kau ki he fakalakalaka ʻo e liliú.

ʻI he taimi ʻoku tuku ai ʻe he husepānití mo e uaifí ha taimi mo e ivi ki hono fakamālohia e uouangatahá mo e tuʻunga tataú, te na fakalakalaka fakafoʻituitui pea ʻi heʻena hoko ko e ongomeʻa malí, te na ʻomi ha moʻui foʻou ki heʻena nofo-malí. Te na maʻu foki ha feʻofaʻaki mo ha fefakaʻapaʻapaʻaki ʻoku lahi angé.

Ngāue mo Fiefia ʻi he Tahá

ʻI he taimi ʻoku ngāue fakataha ai ʻa e uaifí mo e husepānití ʻi he ʻofa mo e uouangataha ko e ongo kaungā-ngāue tuʻunga tataú, ʻoku lelei ange ʻa e ngaahi olá–ʻoku lahi ange ʻena feinga fakatahá ʻi he fakatahaʻi kotoa ʻo e ngaahi tokoni ʻa e fakafoʻituituí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻa e mālohi ʻoku maʻu ʻi he taimi ʻoku uouangataha ai ʻa e ngaahi lavameʻa ʻa e husepānití mo e uaifí ʻo hangē ko e taumuʻa ʻa e ʻEikí: “ʻOku fie maʻu ha husepāniti mo ha uaifi kae lava ʻo maʻu ʻa e fiefia lahi tahá mo fakahoko ʻa e meʻa māʻolunga tahá. ʻOku fengāueʻaki lelei ʻena ngaahi feingá ʻo na fepoupouʻaki. … Kapau ʻe ngāue ʻaki ia ʻo fakatatau ki he finangalo ʻo e ʻEikí, ʻe hanga leva ʻe he ngaahi ʻulungāanga ko iá ʻo tokoniʻi ha ongomeʻa mali ke na fakakaukau, ngāue, pea mo fiefia fakataha, ʻo na fehangahangai fakataha mo e ngaahi palopalemá, peá na ikunaʻi fakataha ia– ke tupulaki ʻi he ʻofa mo e femahinoʻaki, tuʻunga ʻi he ngaahi ouau fakatemipale ʻe fakamaʻu ai ke na taha ʻo taʻengatá. Ko e palaní ia.”17

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni ʻa e mahuʻinga ʻo e ngāue ki he fiefia ʻi he nofo-malí pea mo e tupulaki fakatāutahá: [“Ko e fakapulipuli ʻo e nofo-mali fiefiá ko e tauhi ki he ʻOtuá mo e fetauhiʻaki. Ko e taumuʻa ʻo e malí ko e uouangataha mo e taha, ʻo kau ai ʻa e fakalakalaka fakaekitá. Ko hono fakalea ʻe tahá, ko e lahi ange ʻetau fetauhiʻakí, ko e lahi ange ia ʻetau tupulaki fakalaumālie mo fakaelotó.”]18

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, ʻOkatopa 2004, 49.

  2. ʻI he Conference Report, Apr. 2002, 64–65; pe Liahona, Siulai 2002, 60.

  3. ʻI he Conference Report, Apr. 1998, 85; pe Tūhulu, Siulai 1998, 81.

  4. ʻI he Conference Report, Oct. 2001, 12; pe Liahona, Sān. 2002, 13.

  5. David H. Olson and Amy K. Olson, Empowering Couples: Building on Your Strengths (Minneapolis: Life Innovations, Inc., 2000), 6–9. ʻOku lava ke maʻu atu ha toe fakamatala lahi ange ʻi he www.prepare-enrich.com. ʻOku ʻikai ke fengāueʻaki ʻa e Uepi saití ni mo e Siasí, pea ʻoku ʻikai ʻuhinga ʻene kau mai hení ke fakangofua ke ngāue ʻaki.

  6. ʻI he Conference Report, apr. 2002, 64.

  7. Teachings of Gordon B. Hinckley (Salt Lake City: Deseret Book, 1997), 322.

  8. ʻI he Conference Report, Oct. 1994, 68; pe Tūhulu Sān. 1995, 62.

  9. ʻI he Conference Report, Oct. 1998, 93; pe Ensign, Nov. 1998, 72.

  10. “Taha ʻi he Mali,” Liahona, ʻOkatopa 2002, 39.

  11. ʻI he Conference Report, Siulai 2002, 58.

  12. “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo,” Liahona, ʻOkatopa 2004, 39.

  13. ʻI he Conference Report, Apr. 2004, 72; pe Liahona, Mē 2004, 71.

  14. “Taha ʻi he Mali,” Liahona, ʻOkatopa 2002, 39.

  15. ʻI he Conference Report, Apr. 1998, 86.

  16. Toʻo meia Brent Barlow, Twelve Traps in Today’s Marriage and How to Avoid Them (Salt Lake City: Deseret Book, 1986), 99–100, pea meia Richard B. Stuart, Helping Couples Change: A Social Learning Approach to Marital Therapy (New York: Guilford Press, 1980), 266–67.

  17. ʻI he Conference Report, Oct. 1996, 101; pe Tūhulu, Sān. 1997, 90.

  18. ʻI he Conference Report, Oct. 1982, 86; pe Ensign, Nov. 1982, 60.

“ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha māʻulalo pe māʻolunga ʻi he vahaʻa ʻo e husepānití mo e uaifí ʻi he palani ʻa e ʻEikí.”

Palesiteni Gordon B. Hinckley

Tuʻunga Tatau ʻi he Vā Fetuʻutaki ʻo e Nofo-malí

Fakafuofuaʻi koe mo e anga hoʻo tui ki hano fakafuofuaʻi koe ʻe ho malí ʻi he ngaahi vā fetuʻutaki takitaha ʻi laló, ʻo ngāue ʻaki ʻa e meʻafua ko ʻení: 1–ʻIkai ʻAupito 2–Tātātaha 3–Taimi ʻe Niʻihi 4–Toutou Hoko 5–Maʻu pē

Ko ʻEku Fakafuofuaʻi Aú

Ngaahi Meʻa ki he Ngaahi Vā Fetuʻutakí

Ko e Anga ʻEku Tui ki Hono Fakafuofuaʻi Au ʻe Hoku Malí ʻi he Meʻa Ko ʻEní

ʻIkai ʻAupito

Maʻu pē

ʻIkai ʻAupito

Maʻu pē

1

2

3

4

5

ʻOku ou taki ʻi homau fāmilí ʻo fakatatau ki he ngaahi fakahinohino fakafolofolá.

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

ʻOku ou ʻofa ki hoku malí mo e fānaú, pea ʻoku nau ongoʻi ʻeku ʻofa ʻiate kinautolú.

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

ʻOku ou fakaʻapaʻapaʻi e kau mēmipa hoku fāmilí pea ʻoku ʻikai ke u ʻita pe fakamamahi.

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

Ko e meʻa ʻoku ou fakamuʻomuʻa lahi taha ʻi heʻeku nofo-malí ko hono tauhi leleiʻi hoku malí ʻaki ʻa e ʻofá mo e manavaʻofá.

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

ʻOku ou moʻui ʻi ha founga ʻe fie maʻu ai ʻe hoku malí ke ma nofo fakataha ʻi he taʻengatá.

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

ʻOku ou tauhi hoku malí ko ha hoangāue tuʻunga tatau.

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

ʻOku ou moʻui ʻi ha founga te ne fakaafeʻi mai ʻa e Laumālié ki homau ʻapí.

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

ʻOku ou feinga ke fakaleleiʻi e ngaahi palopalemá ʻaki ʻema fealeaʻaki fakataha.

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

ʻOku ou feinga ke mahino kiate au peá u fakaʻapaʻapaʻi e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo ʻa hoku malí.

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

ʻOku ou fakaʻapaʻapaʻi e ngaahi fie maʻu ʻa hoku malí ke kiʻi tauʻatāina mo ʻi ai hano kiʻi taimi ke toko taha ai pē.

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

ʻI heʻema hoko ko e ongo hoangāue tuʻunga tataú ʻokú ma fakapapauʻi ʻa e founga ke fakamole ki ai ʻema paʻangá.

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

ʻOkú ma vahevahe e ngaahi fatongia ʻi ʻapí ʻi he taimi ʻokú ma ʻi ʻapi aí.

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

ʻOku ou feinga ke tokoniʻi hoku malí ke ne maʻu ha taimi mo ha ngaahi maʻuʻanga tokoni ke fakatupulaki ai hono ngaahi talēnití pea muimuiʻi e ngaahi meʻa ʻoku manako aí.

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

ʻOku tatau ʻema ngaahi taumuʻa fakalaumālié pea mo e tukupā ke moʻui ʻaki ʻa e ongoongoleleí.

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

ʻOkú ma fakatou kau ʻi hono akonekina e fānaú.

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

ʻOkú ma fakatou ongoʻi fiemālie kau ki he fatongia pule ʻo e husepānití.

1

2

3

4

5

Paaki