Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ʻa e Fāmilí
Fakataha Fika Uá: Fetuʻutaki ʻi he ʻOfa


Fakataha Fika Uá

Fetuʻutaki ʻi he ʻOfa

Ngaahi Taumuʻa ʻo e Fakatahá

Lolotonga e fakataha ko ʻení, tokoni ki he faʻahinga ʻoku kau maí:

  • Ke mahino ko e taimi ʻoku nau hoko ai ʻo hangē ange ko Kalaisí mo aʻusia ha liliu ʻo e lotó, ʻe tupulaki ʻenau holi mo ʻenau malava ke fetuʻutaki lelei mo totonú.

  • Ke nau ako e ngaahi taukei ʻi he fetuʻutakí ʻa ia te ne fakatupulaki e mahino ʻoku nau maʻú mo vahevahe e ngaahi ongo ʻoku fakamamahí.

  • Ke nau maʻu ha mahino ʻoku fakamālohia e nofo-malí ʻe he ʻulungāanga faka-Kalaisí mo e fetuʻutaki leleí.

ʻOfa mo e Fetuʻutaki Leleí

Kuo akoʻi mai ʻe he kau palōfita mo e kau ʻaposetolo ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní ʻoku totonu ke feʻofaʻaki ʻa e mātuʻá mo ʻenau fānaú: “ʻOku ʻi ai ha fatongia toputapu ʻo e husepānití mo e uaifí ke na feʻofaʻaki mo fetauhiʻaki.”1

ʻOku kau he fetuʻutaki ʻi he nofo-malí ʻa e fakakaukau, ongo, ngāue, pe holi kotoa pē ʻoku fevahevaheʻaki ʻi hono lea ʻaki pe ʻikai ke lea ʻaki ʻi he vahaʻa ʻo e husepānití mo e uaifí. Ko e fetuʻutaki leleí ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e ʻofá. ʻOku fakatupulaki ʻe he fetuʻutaki leleí ʻa e femahinoʻakí mo e fefakaʻapaʻapaʻakí, fakasiʻisiʻi e fepakipakí, mo fakatupulaki e ʻofá, mo hono fakaava e ngaahi matapā ki he ngaahi tuʻunga māʻolunga taha ʻo e ongoʻi vāofi ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku lava ke ako ʻe he hoa-mali kotoa pē ke poto he fetuʻutakí.

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ʻa e mahuʻinga ʻo e fetuʻutaki leleí:

[“ʻOku ʻi ai ha mana ʻi he ngaahi lea ʻoku ngāue totonu ʻakí. ʻOku ngāue totonu ʻaki ia ʻe he kakai ʻe niʻihi kae ʻikai pehē ʻa e niʻihi.

“Ko e ngāue ʻaki ʻo e leá ko e ngaahi founga ia ʻo e fetuʻutakí, pea ʻoku ʻomi ʻe he ngaahi lea taʻefeʻungá ʻa e ngaahi ongo ʻoku hala. Ko hono olá pē ko e moveuveu mo e fetaʻemahinoʻakí. ʻOku fakafōtunga ʻe he leá ʻetau moʻuí kotoa pea ko e ngaahi meʻangāue ki heʻetau pisinisí, ki hono fakahaaʻi ʻo ʻetau ngaahi ongó, mo e ngaahi lekooti ʻo ʻetau fakalakalaká. ʻOku fakatupu ʻe he ngaahi leá ʻa e mahuhuhuhu ʻo e lotó pea tō e loʻimatá ʻi he kaungāmamahí. ʻOku lava pē ke moʻoni e leá pe fakangalingali. ʻOku masiva lea hotau tokolahi pea ko ia ai, ʻoku tuʻu maumau ʻetau leá.”]2

Ko Hono Lahi ʻo e Ngaahi Palopalema ʻi he Fetuʻutakí

ʻI hano saveaʻi ha ngaahi hoa-mali ʻe toko 21,501, naʻe ʻilo ai ʻe ha mataotao ki he ʻatamaí ko Tēvita H. ʻOlosoni ʻo e ʻUnivēsiti ʻo Minesotá mo hono kaungā ngāue ko ʻEimi K. Olosoní ko e fetuʻutaki naʻe ʻikai leleí naʻe kau ia ʻi he ngaahi meʻa māʻolunga taha ʻe 10 naʻá ne fakafeʻātungiaʻi ʻa e nofo-mali leleí. Naʻe fakaʻamu e peseti ʻe valungofulu mā ua ʻo e ngaahi hoa-malí ʻe lava ʻe honau ngaahi malí ʻo faʻa vahevahe ange ʻenau ngaahi ongó. Naʻe fekauʻaki e ngaahi tali ʻa e niʻihi mo e fetuʻutakí, neongo naʻe ʻikai kau ʻi he meʻa ʻe 10 māʻolunga tahá, ka naʻe tuʻunga māʻolunga foki: naʻe faingataʻaʻia ʻa e peseti ʻe 75 ke ʻeke ange ki honau malí ʻa e meʻa naʻa nau fie maʻú, naʻe ʻikai ongoʻi ʻe he peseti ʻe 72 naʻa nau maʻu ha mahino, naʻe pehē ʻe he peseti ʻe 71 naʻe ʻikai fie aleaʻi ʻe honau malí ha ngaahi meʻa pe palopalema mo kinautolu, pea pehē leva ʻe he peseti ʻe 67 naʻe fai ʻe honau ngaahi malí ha ngaahi lea ke tuku hifoʻi kinautolu.3 Naʻe fakahaaʻi foki ʻe he saveá ʻa e “fetuʻutaki ʻoku fakafiemālié” ko e vavalo māʻolunga taha ia ki he nofo-mali fiefiá.4

Ko Hono Fakavaivaiʻi ʻo e Lotó

ʻOku fakahoko ʻe he ngaahi hoa-malí ʻa e fakalakalaka lahi tahá ʻi heʻenau fakatupulaki ʻenau ngaahi taukei ʻi he fetuʻutakí ʻi he taimi ʻoku nau maʻu ai ha loto mafesifesí mo ha loto fiemālie ke fakamolemoleʻi mo kole fakamolemolé. ʻOku lava ʻe he fakafoʻituituí ke fakavaivai ʻi honau lotó ʻo tatau ai pē pe ko e hā e meʻa ʻoku fili ʻe honau malí ke fakahokó.

Naʻe fakatokangaʻi ʻeni ʻe ha mataotao ki he ʻatamaí ko Vikitā Kalaine pea ko ha mēmipa ia ʻo e Siasí: [“Kuó u ʻilo ʻi he taʻu ʻe tolungofulu ʻa e faleʻi ki he nofo-malí ʻa e ako e ngaahi founga foʻou ki he fetuʻutakí, ʻalu ki he ngaahi seminā kau ki he ngaahi taukei ʻi he vā fetuʻutakí, pe lau kotoa e ngaahi tohi lelei taha kau ki he kaveingá, he ʻikai tokoni ia ki hono fakaakeake ha ngaahi lavea ʻi he nofo-malí kae ʻoua kuo kau ʻa e fakafoʻituituí ʻi hono fakatupulaki ha laumālie mafesifesi pe ongoʻi hono fakavaivaiʻi ʻo e lotó. ʻOku angamaheni ʻaki hono fie maʻu ke fakahoko fakatouʻosi ʻe he ongomeʻa malí ʻa hono fakavaivaiʻi ko ʻeni ʻo e lotó, neongo kapau ko e toko taha ʻiate kinaua naʻe tupunga ai ʻa e ngaahi palopalemá. Neongo he ʻikai te ke lava ʻo fakamālohiʻi ho malí ke liliu, ka te ke lava koe ʻo liliu. Te ke lava ʻo fili ke ke ʻofa mo fakamolemoleʻi ʻo tatau ai pē pe ko e toe hā ha meʻa ʻe hoko. Ko hono olá ʻe faʻa liliu maʻu pē ʻa e tōʻonga mo e ʻulungāanga ho malí.”5

ʻOku fokotuʻu mai ʻe he folofolá ko e founga fetuʻutaki ko ia ʻa e kakaí ʻoku fakatatau pē ia ki honau ʻulungāangá. Naʻe akonaki ʻa Sīsū, “Ka ko e ngaahi meʻa ko ia ʻoku ʻalu atu ʻi he ngutú, ʻoku haʻu mei he lotó” (Mātiu 15:18). Naʻe fakahā ʻe Sēmisi ʻi heʻene tohí, “Kapau ʻe ʻikai tūkia ha taha ʻi he leá, ko e tangata haohaoa ia, pea ʻoku faʻa fai ʻe ia ke taʻofi ki he sinó kotoa” (Sēmisi 3:2). ʻE ala fie maʻu ʻi hono fakalakalaka e fetuʻutakí ha ngaahi liliu tefito ʻi he tefitoʻi ʻulungāangá, ʻi he founga fakakaukau, ongo mo e tōʻonga ʻa ha tokotaha. ʻI heʻetau hoko ko e kau muimui ʻo Kalaisí, ʻoku tau fekumi ke tau hoko ʻo hangē ko Iá, ʻo hangē ko ʻEne fekaú ʻi hono akoʻi ʻo e kau ākonga Nīfaí: “Ko e hā ʻa e anga ʻoku taau mo kimoutolú? Ko e moʻoni ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ke mou hangē pē ko aú” (3 Nīfai 27:27).

Ko Hono Fakalakalaka ʻo e Fetuʻutakí

ʻE tokoni ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻení ki he ngaahi hoa-malí ke fakalakalaka ʻenau fetuʻutaki ʻi heʻenau nofo-malí.

Liʻaki ʻa e Ngaahi Founga Fakatupu ʻAuha ʻo e Fetalanoaʻakí

ʻI he hili ha taʻu ʻe 20 tupu ʻo e ako ʻa Sione Kotimeni ko e mataotao ki he ʻatamaí ki he ngaahi fengāueʻaki ʻi he vahaʻa ʻo ha ngaahi hoa-mali, naʻá ne fakamahinoʻi ha sīpinga ʻe fā ʻo e fetuʻutakí ʻa ia ʻokú ne faʻa fakaʻauha ʻa e ngaahi nofo-malí:

  • Fakaangá: “Fakafepakiʻi ha natula pe ʻulungāanga ʻo ha taha … ʻo angamaheni ʻaki hono tukuakiʻí.”

  • Tāufehiʻa: Fakasiʻisiʻi pe tuku hifo ʻo e malí; ʻi hono fakahaaʻi ʻaki e ngaahi lea pe ngaahi ngāue ʻoku tui ha taha ʻoku “vale, palakū, ʻikai ke poto, ko ha fakasesele hono malí.”

  • Tulitonuhiá: Tali tulitonuhia ki he ngaahi lāungá, fakaangá, pe tāufehiʻá ʻaki hono fai ha kumi ʻuhinga, fakafisinga, fakafekiki, lāunga, pe tukuakiʻi e hoá kae ʻikai feinga ke fakaleleiʻi ʻa e palopalemá.

  • Loto fefeka: Holomui fakatuʻasino mo fakaeloto mei he vā fetuʻutakí ʻi he taimi ʻoku hoko ai ha taʻefelotoí, ʻo hangē ha ʻā maká.6

ʻOku faʻa lea taʻefakakaukau e husepāniti mo e uaifi ʻe niʻihi pea fai ha ngaahi meʻa ʻokú ne fakafeʻātungiaʻi ʻa e fevahevaheʻakí mo e fakafanongó. ʻOku hoko ʻa e ngaahi ʻulungāanga koví ʻo tō kakano ʻi he ngaahi taʻu lahi ʻi hono toutou fakahokó mo hono poupouʻí. Ko e angamahení ʻoku lahi ange ʻa e ngaahi palopalemá ʻi he kau ai ʻa e ngaahi hoa-mali ʻoku nau fakataumuʻa ke fakafeʻātungiaʻi ʻa e fetuʻutakí koeʻuhí ko e ʻitá, fakakaukau koví, taʻefiemālie fakatāutahá, anga fītaʻá, pe taʻemahuʻingaʻiá. ʻE ala fie maʻu ʻe he ngaahi hoa-mali ko ʻení ha tokoni fakalotu mo fakapalofesinale ke fakaleleiʻi ʻenau ngaahi palopalemá. Kapau ʻoku ʻi ai ha ngaahi meʻa ke ne fakafeʻātungiaʻi ʻa e fetuʻutakí ʻi heʻenau nofo-malí, ʻoku totonu ke nau vakaiʻi ʻa e founga ʻoku nau fetalanoaʻaki aí mo e ʻuhinga ʻoku nau talanoa pehē aí, ke fakaleleiʻi ha ngaahi palopalema tefito.

ʻOku ʻikai ngata pē ʻi hono liʻaki e ngaahi founga fetuʻutaki ʻoku fakatupu ʻauhá, ka ʻoku totonu ke fakatupulaki ʻe he ngaahi hoa-malí ha fetuʻutaki ʻoku leleí. Naʻe pehē ʻe Kotimeni, “[Ko e] fika fehangahangai (ratio) fakaofó ʻeni ko e 5 ki he 1,.” ʻI he taimi ne hoko ai e ngaahi ongo naʻe leleí pea faʻa hoko tuʻo lahi ange he tuʻo nimá e ngaahi fengāueʻaki leleí ʻo laka ange ia ʻi he ngaahi fengāueʻaki mo e ngaahi ongo naʻe ʻikai leleí, “naʻe hangē leva ʻe tuʻu fakamakatuʻu e nofo-malí.”7

Naʻe ʻilo ʻe Kotimeni ʻi heʻene akó, ko e ngaahi hoa-mali naʻe fiemālie mo fiefiá naʻa nau fepoupouʻaki. Naʻe ngāue fakataha mo fepoupouʻaki ʻa e niʻihi fakafoʻituitui ko ʻení ʻaki ʻenau:

  • Fakahaaʻi ʻoku nau tokanga ki he meʻa naʻe lea ʻaki ʻe honau malí.

  • Anga fakakaumeʻa ʻi he ngaahi tōʻonga ʻofá, fepikinimá, mo fakahaaʻi e ʻofá.

  • Fakahaaʻi naʻa nau tokanga ʻo fakafou ʻi he fanga kiʻi ngāue iiki naʻe fakakaukauʻi lelei, foaki e ngaahi meʻaʻofa he taimi ʻe niʻihi, mo e ngaahi fetuʻutaki telefoní.

  • Fakahaaʻi e loto houngaʻiá ʻaki e lea fakamālō, vīkivikiʻi, mo fakahaaʻi ʻenau laukau ʻaki honau malí.

  • Fakahaaʻi ʻenau hohaʻa ʻi he taimi naʻe faingataʻaʻia ai honau malí.

  • Kaungā ongoʻi, fakahaaʻi naʻa nau maʻu ha mahino mo ongoʻi e meʻa naʻe ongoʻi ʻe honau malí.

  • Tali, ʻai ke ʻilo ʻe honau malí kuo nau tali mo fakaʻapaʻapaʻi ʻa e meʻa naʻá ne lea ʻakí, naʻa mo e taimi naʻe ʻikai ke nau tui ai ki he meʻa ko iá.

  • Fakakata mo fiefia fakataha kae ʻoua ʻe fakalotomamahi.

  • Vahevahe e fiefiá ʻi he taimi loto-māfaná pe fiefiá.8

Neongo ko e taumuʻa taupotu tahá ke liʻaki fakataha ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke leleí, ʻoku totonu ke feinga e ngaahi hoa-malí ʻi he taimi lolotongá ke fakatupulaki ʻenau ngaahi fengāueʻaki leleí pea fakasiʻisiʻi ʻenau ngaahi fengāueʻaki ʻoku ʻikai leleí.

Fakatokangaʻi pea Tali ʻe Ngaahi Faikehekehé

ʻOku hā mei he tōʻonga ʻa e kakai ʻe niʻihi ʻo hangē ʻoku nau tui ʻoku totonu ke fakakaukau mo ngāue honau malí ʻo hangē pē ko kinautolú. ʻI he taimi ʻoku fakatokangaʻi ai ʻe he ngaahi hoa-malí, tali, mo houngaʻia ʻi honau ngaahi faikehekehé, ʻe toe lahi ange ai ʻenau femahinoʻakí mo e fetokangaʻiʻaki e ngaahi fie maʻú mo e ngaahi founga hono fai ha meʻá.

Kuo hiki ha ngaahi tohi manakoa mo fakaako lahi mo e ngaahi fakamatala kau ki he ngaahi faikehekehe ʻi he vahaʻa ʻo e kakai tangatá mo e kakai fefiné, tautautefito ki he ngaahi founga mo e ʻulungāanga ʻo e fetuʻutakí. Ko hono moʻoní, ʻe ala faikehekehe ha toko ua ʻi he ngaahi founga mahuʻinga. ʻOku tui ʻa e kau faʻu tohi mo e kau faiako ʻe niʻihi ʻoku fakamahuʻingaʻi lahi ange ʻe he kakai fefiné ʻa e fefalalaʻakí, fetuʻutaki mo e niʻihi kehé, mo e ngāue fakatahá pea ʻoku nau fakahā e ngaahi palopalemá ʻo fakafou ʻi he felotoi, fakafanongo, fai ha ngaahi fehuʻi, fakahā e ngaahi ongó, mo vahevahe ʻenau ngaahi palopalemá. ʻOku pehē foki ʻe he kakai ko ʻení ʻoku angamaheni ʻaki hono fakamahuʻingaʻi lahi ange ʻe he kakai tangatá ʻa e puleʻi pē ʻe ia iá, tauʻatāiná, hono tuʻungá, mo e mafaí, pea ʻoku nau fakaleleiʻi e ngaahi palopalemá ʻaki ʻenau ngāue ki ai, fai ha akonaki, fakahā e meʻa ke fakafiemālieʻi ai e loto ʻo e niʻihi kehé, mo kumi ha ngaahi founga ke fakaleleiʻi ʻaki.

Neongo ko e angamahení ʻoku fakamānako mo manakoa ʻa e ngaahi tohi mo e ngaahi fakamatala ko ʻení, ka ko e ngaahi faikehekehe naʻe fakamatalaʻí ʻoku kehekehe mei he tokotaha ki he tokotaha pea mei he ʻulungāanga fakafonua ki he ʻulungāanga fakafonua. ʻOku tākiekina ʻe he ngaahi fakalakalaka ʻo e tukui koló, ohi fakafāmilí, mo e tulifua fakangāué ʻa e anga e fakakaukau ʻa e niʻihi fakafoʻituituí mo e founga ʻo ʻenau fetuʻutakí mo e fakafekauʻakí. ʻOku totonu ke mahino ki he ngaahi husepānití mo e ngaahi uaifí ko honau ngaahi malí ko e kakai fakafoʻituitui ʻa kinautolu ʻoku kehekehe ʻenau ngaahi founga fetuʻutakí. ʻOku ʻikai fie maʻu ke hoko e ngaahi faikehekehe ko ʻení ko ha makatūkiaʻanga; ko ha faikehekehe ʻi he fetuʻutakí pe ko ha founga kehe ʻo hono tali ki ha faʻahinga tūkunga pau ʻe lava ke hoko ia ko ha mālohinga ʻi he vā fetuʻutaki ʻo e nofo-malí.

Vakaiʻi e Ngaahi Sīpinga Fakakaukau ʻOku Fakatupu ʻAuhá

ʻOku faingataʻaʻia ʻa e fakafoʻituituí ke fetuʻutaki ʻi he founga ʻoku leleí kapau ʻoku ʻikai ke lelei ʻenau ngaahi fakakaukau kau ki honau husepānití pe uaifí. ʻOku faʻa taʻe mahino ʻa e ngaahi fakakaukau ʻoku ʻikai ke leleí–ʻe ala fakatupulaki ʻe he fakafoʻituituí hono mālohinga fakatāutahá lolotonga e tukutaha ʻene tokangá ʻi he ngaahi vaivai hono malí. ʻOku lava ke kamata fakatonutonu ʻe he faʻahinga ʻoku nau kau he kalasí ha ngaahi fakakaukau taʻe mahino ʻoku nau maʻu ʻaki hano vakaiʻi ʻenau ngaahi fakakaukaú–fekumi ki ha fakamoʻoni naʻa nau hala, fakakaukau ki he ʻulungāanga fakafepakí ʻi ha faʻahinga maama kehe, mo fakakaukauʻi mahalo ʻoku ʻi ai ha ngaahi ʻuhinga lelei ʻa e malí ki hono ʻulungāangá. Te nau lava foki ʻo lotua ke tokoniʻi kinautolu ʻe he ʻEikí ke nau lava ʻo ʻilo honau malí ʻo hangē ko ʻEne ʻafioʻi ʻa e tokotaha ko iá. Taimi ʻe niʻihi kapau ʻe lea lelei ʻa e malí ki hono hoá, te na fakatou fakatupulaki ha ngaahi fakakaukau mo ha ngaahi ongo ʻoku leleí.

Naʻe ʻilo ʻe Kotimeni ko e ngaahi fakakaukau ʻoku fakatupu ʻauhá ʻoku faʻa kau ai ʻa e ngaahi ongo ʻa e tokotaha mamahi ʻoku tonuhiá pe ko ʻete ongoʻi ʻita ʻiate kita pē; ʻoku lava ke hoko mavahevahe pe fakataha ʻa e ngaahi fakakaukau ko ʻení.9 Ko e niʻihi taʻe halaia ʻoku nau kau aí ʻoku nau faʻa ilifia maʻu pē ki honau ngaahi malí; ʻoku nau ongoʻi ʻoku tukuakiʻi taʻe totonu kinautolu, ngaohikovia, pe taʻe fakahoungaʻi. ʻOku aʻu pē ʻo fuʻu ilifia ha niʻihi pea ʻikai ke nau toʻa ke maluʻi kinautolu. ʻOku nau ongoʻi kuo tali ke nau hoko ko e kakai ʻoku moʻua ai, pea ʻoku nau fakaʻaongaʻi ʻenau moʻua aí ko ha tuli tonuhia ia ke nau fakaʻehiʻehi ai mei he fatongia ke maluʻi ʻenau nofo-malí.10

ʻOku ongoʻi “fakafili mo tāufehiʻa” ʻa e kau mamahí ki honau malí koeʻuhí ko hono fakamamahiʻi kinautolú. ʻOku nau ongoʻi ʻoku totonu ʻenau ʻitá pea ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku nau fie maʻu ke sāuni. ʻOku ʻikai faʻa fie maʻu ʻe he niʻihi fakafoʻituitui ʻoku mamahí ke fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi taukei ki he fetuʻutaki leleí. ʻOku ʻikai ke nau tokanga ke fanongo pe feinga ke mahino. 11

Neongo ʻoku sai pē ki he niʻihi fakafoʻituituí ke fakakaukau ki heʻenau ngaahi fie maʻu ʻi he nofo-malí, ʻoku ʻi ai e husepāniti mo e uaifi ʻe niʻihi ʻoku nau tokanga taha pē kiate kinautolu pea tukutaha ʻenau fakakaukau ʻi he ngaahi meʻa ʻoku fakahōhōlotó. Te nau ala tukuakiʻi e niʻihi kehé kae ʻikai ke tali ʻa e fatongia ki he ngaahi palopalemá, pe te nau ala loi pe fakaʻikaiʻi e ngaahi meʻa ʻoku nau faí. Mahalo te nau fakafisingaʻi pe tukuhifo honau malí ko e ʻikai ke feau ʻenau ngaahi fie maʻu siokitá.

Taimi ʻe niʻihi ʻoku ongoʻi lōmekina e fakafoʻituituí ʻi he ngaahi tōʻonga taʻe taau hono malí pea tupu ai ʻene fakafilí, tulitonuhiá, pe ʻikai toe fie kau ʻi ha meʻa pea kamata ke ne loto fefeka. Pea hangē leva he ʻikai lava ke fai ha fetuʻutaki ʻoku fakatupulakí.

Fakaʻaongaʻi e Ngaahi Taukei ʻo e Fetuʻutaki Leleí

ʻOku lava ke fakahoko mo fakamālohia ʻe he uaifí mo e husepānití ʻa e ngaahi taukei te ne tokoniʻi kinaua ke na fetuʻutaki lelei ange aí. ʻI heʻena fetongi ʻa e ngaahi founga fetuʻutaki motuʻa ʻoku fakatupu ʻauhá ʻaki e ngaahi founga foʻou mo lelei ange ʻo e fakafekauʻakí, ʻokú na fakatupu ha ʻātakai lelei ange te ne lava ʻo tākiekina ki he liliu ʻo e lotó ʻa ē naʻe fakamatalaʻi atu kimuʻa ʻi he fakataha ko ʻení. Ka ʻoku kau ʻi he fetuʻutaki ʻoku fakapotopotó ʻa hono tali e faingataʻá. ʻI he taimi ʻoku fakaʻatā ai ʻe he husepānití mo e uaifí ʻa e ngaahi halanga ki he fetuʻutakí, ʻoku kamata ke na ongoʻi malu ange ʻi hono fevahevaheʻaki ʻena ngaahi ongo pelepelengesi naʻá na manavasiʻi ke fai ha talanoa ki ai kimuʻá. ʻE ala eʻa ʻa e ngaahi faikehekehé; ala hoko mo e fepakipakí. Neongo ia, ko hono ola fakamamahí, ʻoku angamaheni ʻaki ke fakataimi pē. ʻOku kamata ke moʻui e ngaahi lavea ʻo e vā fetuʻutakí ʻi he taimi ʻoku lava ai ke femahinoʻaki mo fefiemālieʻaki e ongomeʻa malí ki heʻena ngaahi ongó. ʻOku lava ke fakaleleiʻi e ngaahi palopalemá ʻi he taimi ʻoku lava ai e ngaahi hoa-malí ʻo aleaʻi ʻa e ngaahi meʻa tefitó ʻi he fakapotopoto mo e ongoʻingofua.

ʻE tokoni e ngaahi taukei ko ʻení ki he ongomeʻa malí ke fakalakalaka ʻena fetuʻutakí.

ʻAi ke ke saiʻia mo tokanga ʻi he taimi ʻoku talanoa ai ho malí. ʻOku lava ke fakahaaʻi fakalongolongo pē ʻe he niʻihi fakafoʻituituí ʻenau saiʻiá ʻaki honau matá kae ʻikai moʻusioa pea tukutaha ki ai ʻenau tokangá kae ʻikai ko e hangē ʻoku ʻikai ke ʻi aí pe lotomoʻuá.

ʻI he taimi ʻoku faingataʻaʻia ai ʻa e malí pe fie talanoá, ʻoku fie maʻu ke tuku ʻe he husepānití pe uaifí ʻene meʻa fakatāutaha ʻoku manako aí kae fanongo. Kapau ʻoku ʻikai malava ke fanongo koeʻuhí ko e ngaahi fatongia kehé, ʻoku totonu ke fokotuʻu ʻe he ongomeʻa malí ke hoko atu ʻena fetalanoaʻakí ʻi he vave tahá. ʻI heʻena fefanongoʻakí, ʻoku totonu ke na tokanga ki he ngaahi lea ʻoku fakatātaaʻi ʻaki ha konga hona sinó pea ʻoku totonu ke na fakahaaʻi ʻokú na fanongo ʻaki e kamokamo hona ʻulú mo pehē, “Ko ia,” “ʻIo,” ʻo fai pehē pē. Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá: [“ʻOku mahuʻinga ke ʻi ai ha taimi ke fai ai ha talanoa ke ʻoua naʻa motu e ngaahi laine fetuʻutakí. Kapau ko e nofo-malí ko e vā fetuʻutaki mahuʻinga ia ʻi he moʻuí, ʻoku totonu ke ʻi ai hono taimi mahuʻinga!”12

Fai ha ngaahi fehuʻi. ʻE lava ke fakaafeʻi ʻe ha taha hono malí ke talanoa ʻaki ʻene fai ha ngaahi fehuʻi hangē ko e “Hangē ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻokú ke faingataʻaʻia aí. ʻOkú ke fie talanoa nai ki ai?

ʻOku fakaʻehiʻehi e husepāniti mo e uaifi ʻe niʻihi mei he fepakipakí peá na fakatuotuai ke fakahā ʻa e meʻa ʻokú na fakakaukau ki ai mo ongoʻí, ʻo na manavasiʻi ke fakatupu ha taʻefelotoi. ʻI he ʻuhinga ko iá, ʻe ʻikai ke na fevahevaheʻaki ai ha ngaahi meʻa ʻoku pelepelengesi. Neongo ia, ʻoku ʻikai faʻa malava ke liliu ʻa e ngaahi ongó kae ʻoua kuo fai hano aleaʻi. ʻOku lava ke tokoniʻi ʻe he fakafoʻituituí hono malí ʻi hano aleaʻi e ngaahi meʻa pelepelengesí ni ʻaki hano fehuʻi ange kau ki heʻene fakakaukaú mo ʻene ongó ʻi ha holi moʻoni ke fai ha femahinoʻaki. ʻI he taimi pē kuó na femahinoʻaki aí, te na kamata ngāue leva ki hono fakaleleiʻí.

Fanongo tokanga. ʻOku tātātaha hano toe fakalea ʻe kinautolu ʻoku fakafanongo leleí ʻa e meʻa ʻoku nau fanongo ki aí. ʻI he taimi ʻoku nau toe fakalea aí, ʻoku nau fakahaaʻi ʻenau saiʻia mo e holi ke mahino ʻa e pōpoaki ʻa e tokotaha ʻoku leá. Kapau naʻe ʻikai ke tonu ʻenau fanongó, ʻe lava ʻe he tokotaha leá ke fakamahinoʻi ia.

ʻOku lava ke pehē ʻe he husepānití mo e uaifí, “Tuku ke u toe fakamatalaʻi atu ʻa e meʻa ʻoku ou fakakaukau naʻá ke lea ʻakí ke fakapapauʻi ʻoku tonu ʻa e meʻa ʻoku mahino kiate aú.” (Hangē ko ʻení: “ʻOkú ke lotomamahi he naʻe ʻikai ke u talanoa atu kiate koe kimuʻa pea toki fakatau mai ʻa e sea sofá. Naʻá ke ongoʻi naʻe ʻikai ke u fakakau mai koe pea ʻokú ke ongoʻi tuenoa. Ko ia?” pe “ʻOkú ke ongoʻi nai hangē ne u maumauʻi ha aleapau kau ki he ngaahi fili te ta fakahoko fakatahá ʻi heʻeku fakatau mai ʻa e sea sofa ko ʻená, ʻokú ke loto mamahi ai. Ko ia?”) ʻOku lava ke toutou fakahoko ʻe he fakafoʻituituí ʻa e meʻa ʻoku mahino kiate ia kau ki he pōpoakí kae ʻoua kuo fiemālie ʻa e tokotaha ko eé he kuo mahino ki he tokotaha fanongó. ʻOku totonu ke ʻoua naʻa fakahū mai ʻe he kau fanongó ʻenau filifilimānakó ke fokotuʻu ʻaki ha ʻuhinga. ʻOku totonu ke nau tali ʻa e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo ʻa e tokotaha ko eé pea ʻoua naʻa fakaangaʻi pe fakamāuʻi kinautolu.

Vahevahe e ngaahi taumuʻá. ʻI he taimi ʻoku aʻu ai ʻa e niʻihi fakafoʻituituí ki ha kaveinga faingataʻa, ʻe lava ʻo ʻuluaki vahevahe ʻenau ngaahi taumuʻá–ʻa e meʻa ʻoku nau fie maʻu ki he vā fetuʻutakí, ki honau malí, pea mo e meʻa maʻanautolú. Kapau ʻoku lelei ʻenau ngaahi taumuʻá, ʻe mahino ki honau malí ʻoku nau fie maʻu ke fakaleleiʻi ʻa e meʻa ko iá, kae ʻikai ko e fakaanga pe lāunga.

ʻI he taimi ʻoku hoko ai ha ngaahi palopalema ʻi he nofo-malí, taimi ʻe niʻihi ʻoku fakahaaʻi pē ʻe he tokotaha ʻoku lotomamahí ha ngaahi ʻongo ʻoku ʻikai ke lelei pe ko ʻene fai ha ngaahi founga fetuʻutaki ʻoku fakatupu ʻauhá hangē ko e fakaangá, taʻe fakaʻapaʻapá, tuli tonuhiá, pe loto fefeká. ʻI he taimi ʻoku hoko ai e ʻulungāanga ko ʻení, ʻoku angamaheni ʻaki ʻene maumauʻi e vā fetuʻutakí, fakatupu ha ongoʻi liʻekina ʻe he malí, ʻikai ke tali ia, fakamā, lotomamahi, ongoʻi taʻe fiemālie, ongoʻi taʻeʻaonga, pe ʻita. Ko ha founga lelei angé ke aleaʻi ʻe he husepānití mo e uaifí ha palopalema mo e fakakaukau te na fakaleleiʻi ia, kae ʻikai ko e lāunga. Ko ia ai, te na lava ʻo kamata ʻaki hano fevahevaheʻaki ʻena taumuʻá ke fakaleleiʻi ʻaki e palopalemá. Hangē ko ʻení: “ʻOku ou fie maʻu ke ke ʻiloʻi ʻoku ou ʻofa ʻiate koe pea ʻoku ou mahuʻingaʻia ʻi hota vā fetuʻutakí. ʻOku ʻi ai ha palopalema ʻoku fie maʻu ke ta aleaʻi. ʻOku ou fie maʻu ke ta fakaleleiʻi ʻa e palopalemá ke hokohoko atu ʻeta ongoʻi ʻokú ta vāofí mo e ongoʻi leleiʻia ʻiate kitauá.”

Fakaʻaongaʻi ʻo e lea “ʻOku ou.” ʻOku totonu ke fakaʻaongaʻi ʻe he fakafoʻituituí ʻa e lea “ʻOku ou” ʻi he taimi ʻokú ne lotomamahi aí, kae ʻoua ʻe pehē “ʻokú ke.”

ʻOku vahevahe ʻe he lea “ʻOku oú” ʻa e ngaahi ongo fakatāutahá mo ʻoatu ha ngaahi ʻuhinga kiate kinautolu (hangē ko ʻení, “ʻOku ou ongoʻi taʻe fiemālie ʻi he taimi ʻoku ʻikai totongi ai e ngaahi moʻuá ʻi he taimi totonú pea ʻikai lekooti e ngaahi sieké ʻi he tohi lesisita ʻo e ngaahi sieké”) kae ʻikai ke tukuakiʻi pē ho malí. ʻOku fakahaaʻi foki ʻe he lea “ʻOku oú” ʻa e fatongia fakatāutaha ki he ngaahi ongó (hangē ko ʻení, “ʻOku ou ongoʻi ʻita” kae ʻikai ko e “ʻokú ke fakaʻitaʻi au”).

ʻOku fakahaaʻi ʻe he ngaahi pōpoaki ʻo e “ʻOkú ke” ʻa e loto fakamāú, taʻe fie tokoní, pea mo e fakapoʻulí kau ki he malí (hangē ko ʻení, “ʻokú ke fakapikopiko” pe “ʻoku ʻikai ke ke ngāue fakamaau”). ʻOku fakaafeʻi ʻe he lea “ʻOkú ke” ʻa e tāufehiʻá, tulitohuhiá, mo e sāuní.

Lea taʻe tulitonuhia pea tui ki he moʻoní. ʻOku totonu ke tui e fakafoʻituituí ki he moʻoní ʻi he taimi ʻoku fakaangaʻi mo tukuakiʻi ai kinautolú. ʻI he taimi ʻoku nau haʻisia ai ki heʻenau ngaahi fehālākí, te nau lava ke fakaleleiʻi e fekihiakí mo fakatupulaki honau anga falalaʻangá. Kapau te nau fakafisingaʻi ʻa e moʻoní, ʻoku nau faʻa fakatupulaki e ngaahi palopalemá pea nau hā vaivai mo halaia.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Kotimeni ʻa e tulitonuhiá ko e taha ia ʻo e ngaahi founga fakatuʻutāmaki taha ʻo e fetuʻutaki ʻoku fakatupu ʻauhá. Naʻá ne pehē ʻe “lava ke tākiekina ki he ʻulungāanga ʻoku ʻikai ke leleí ʻo ʻikai hano ngataʻanga.” ʻOku kau ʻi he tulitonuhiá ʻa e fakafisingaʻi ʻo e fatongiá, kumi ʻuhingá, fakafekikí, fakaangá, houtamaki, fakaʻaluma pe manukí, mo e lāungá.

Ko hono faikehekehé he ʻoku kau ʻa e ongoʻi ko hoto fatongiá ʻa e ʻikai ke tulitonuhiá, fakahā e ngaahi fehālākí, feinga ke fakaleleiʻi e ngaahi palopalemá, loto moʻoni ke fai ha ngaahi liliu, pea tali ʻi he loto fakaʻapaʻapa ʻa e ngaahi ongo ʻa e malí. Naʻe fakatokangaʻi ʻe Kotimeni ko e ngaahi hoa-mali kuo nau ako ke ʻoua ʻe tulitonuhiá kuo pau ke fakalakalaka ʻenau nofo-malí: “Ko e founga mahuʻinga taha ʻo e fetuʻutaki ʻoku taʻofi ai e tulitonuhiá ko e fili ke fakapapauʻi hoʻo fakakaukau lelei kau ki ho malí pea toe fakahoko ʻa e fakamāloó mo e fakaʻapaʻapá ʻi homo vā fetuʻutakí.” 13

ʻI he tui ʻa e niʻihi fakafoʻituituí ki he moʻoní pea ako ke lea taʻetulitonuhiá, te na lava ʻo manatuʻi ʻa e ola lelei ʻo e pehē, “ʻOku ou fakamolemole atu.” ʻOku fakaleleiʻi ʻe he kole fakamolemole fakamātoató ʻa e fepakipakí peá ne fakanonga ʻa e ngaahi ongoʻi ʻitá mo e fakakikihí.

Fai hano fakalāngilangiʻi moʻoni. ʻOku fakatupulaki ʻe he fakalāngilangiʻi moʻoní ʻa e fetuʻutakí mo ne tokoniʻi e fakafoʻituituí ke ne ongoʻi lelei. Hangē ko hono fokotuʻu mai ʻe Kotimení, “Ko hono fakamanatu ki ho hoá (mo koe!) ʻokú ke saiʻia moʻoni ʻiate ia pea ʻe hangē ʻe ola lelei mo mālohi ʻa e toenga hoʻomo fetalanoaʻakí.” 14 ʻOku fakamālohia ʻe he fakalāngilangi peheé ʻa e ngaahi vā fetuʻutakí.

Fakamahinoʻi lelei ʻa e meʻa ʻokú ke fakamuʻomuʻá. Naʻe fakatokangaʻi ʻe ha tokotaha faʻu tohi ko Sūsana Peesi kuo laui taʻu ha nofo ha ngaahi hoa-mali ʻe niʻihi kae ʻikai pē ke nau fevahevaheʻaki ʻe ngaahi meʻa ʻoku nau fakamuʻomuʻá pe ʻamanekiná.15 ʻOku faingofua ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻoku ʻi ai e ʻamanaki ʻe fakahokó, hangē ko ha kole ke ʻave ʻa e vevé pe ʻave ʻa e peletí ki he meʻa fufulu ʻanga ipú hili e kai efiafí; ko e niʻihi leva ia ʻoku ʻikai ke fuʻu manakoa. Naʻe fokotuʻu mai ʻe Peesi ʻoku lava ʻe he ngaahi fakaʻamu ʻoku ʻikai fai ha feʻilongaki ki aí ʻo fakafeʻātungiaʻi e vā fetuʻutakí ʻi ha ngaahi taʻu lahi. ʻI he taimi ʻoku ʻikai ke hoko ai e ngaahi ʻamanakí, ʻoku faʻa loto mamahi e fakafoʻituituí, loto foʻi, pe ʻita, ʻo tatau ai pē kapau kuo teʻeki ke nau fakahaaʻi ʻenau ngaahi holí pe meʻa ʻoku nau ʻamanaki ki aí. ʻE faifai pē pea te nau iku fakaʻataʻatā honau lotó mei honau vā fetuʻutakí.

ʻOku kau ʻi he ngaahi ʻuhinga angamaheni ki he ʻikai ke vahevahe e ngaahi meʻa ʻoku holi mo ʻamanaki ki aí ʻa e ngaahi fakakaukau hangē ko ʻení “ʻOku totonu ke ne (husepānití) ʻilo ʻa e meʻa ʻoku ou fie maʻú”; “Te ne (uaifi) fakakaukau ʻoku ou fakaanga”; “ʻOku totonu ke u fiemālie pē he meʻa ʻoku ou maʻú”; pe “He ʻikai pē ke u teitei maʻu ia ʻe au, ko e hā ka u ka kole aí?” Kae hili ko iá ko e kole ʻa e meʻa ʻoku nau fie maʻú, ʻʻoku fakahaaʻi ai ʻe he fakafoʻituituí ʻoku ʻi ai hono fatongia ʻi he vā fetuʻutakí. ʻOku fakamālohia ʻe he kolé ʻa e vā fetuʻutakí. Tatau ai pē kapau ʻoku ʻikai ke tali ha kole pe fakatupu ha fekeʻikeʻi, ʻe kei hanga ʻe he kolé ʻo ʻai ke ʻoua ʻe kei fufuuʻi ha meʻa. ʻI he taimi pē kuo fakahaaʻi ai ha meʻá, ʻoku lava pē ke fai ki ai ha ngāue pea ko hono aofangatukú ʻe fakaleleiʻi.16

ʻOku totonu ke fakaʻaongaʻi ʻe he fakafoʻituituí ʻa e fakaʻutoʻuta leleí ʻi he taimi ʻoku kole ai e ngaahi meʻa ʻoku nau fie maʻú, pea manatuʻi ʻoku ʻikai ke totonu ʻa e kole kotoa pē. ʻOku totonu ke nau:

  • Fakamahinoʻi ki honau ʻatamaí ʻa e meʻa ʻoku nau fie maʻú kimuʻa pea toki fai e kolé.

  • Fili ʻa e taimi totonu ke fai ai e kolé. Hangehangē he ʻikai ke fie lea e hoá ʻi he taimi ʻe femoʻuekina ai ʻi ha ngaahi meʻa kehé.

  • Tala fakahangatonu; hangē ko ʻení, ʻe lava ke nau pehē ange, “Kātaki muʻa ka ke ʻave ki tuʻa e vevé?” kae ʻikai ko e “ʻFakaʻamu ange ʻe au te ke toe fie tokoni ange.”

  • Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e kolé kae ʻoua ʻe fakasiʻisiʻi ʻo pehē ko ha founga ia ke fakatonuhiaʻi ʻaki; hangē ko ʻení, te nau pehē, “ʻOku ou fie maʻu ke u ʻuma atu ka u toki ʻalu ki he ngāué,” kae ʻoua ʻe pehē “ʻOku ou ʻilo ko ha meʻa lahi ia ke kole atu pea taimi ʻe niʻihi ʻoku teʻeki ai ke ke ʻā lelei, ka ʻe tokoni ke u ongoʻi lelei ange kapau …”

  • Kole ʻi ha founga ʻoku ʻikai ke fakamālohi. Ko ha kiʻi kupuʻi lea fakafeʻiloaki lelei ʻa e “Te ke loto lelei nai …”. ʻOku totonu ke mahino ki he fakafoʻituituí ʻoku ʻi ai e totonu ʻa e malí ke pehē mai ʻikai, tautefito kapau ʻoku ʻikai ke totonu ʻa e kolé.17

Kapau ʻe hangē ʻoku totonú ʻa e kolé pea ʻoku ongoʻi mālohi ʻe he fakafoʻituituí ʻo kau ki ai pea ʻoku fakafisingaʻi ia ʻe he malí, ʻoku lava pē ke toe kole ʻe he fakafoʻituituí ʻi ha founga kehe. ʻE ala fie maʻu ha taimi feʻunga ke mahino ai ki he malí ʻa e mahuʻinga ʻo e kolé.18

Vakaiʻi e Founga ʻOkú Mo Fepōtalanoaʻaki Aí (feʻauhi e foungá mo e fiemālié)

Taimi ʻe niʻihi ʻoku fuʻu tokanga taha e ngaahi hoa-malí ki he ngaahi meʻa ʻoku lolotonga hokó, hangē ko hai ʻokú ne totongi e ngaahi moʻuá pe ʻave ʻa e vevé ki tuʻá (ngaahi meʻa ʻoku fakafiemālié), pea ngalo ke nau fakatokangaʻi ko e anga ʻenau fetuʻutakí (ʻa e foungá) ko e palopalema lahi angé ia. ʻOku nau feinga ke fakaleleiʻi e ngaahi palopalema ʻo e fetuʻutakí ʻaki e hokohoko atu hono fakahoko e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke ʻaongá, hangē ko e kaikailá, fakafekikí, pe faʻa laú. ʻOku tokoni ʻa e ngaahi meʻá ni ke hokohoko atu e fakakikihí, kae ʻikai ke tokoni ki hono fakaleleiʻi e ngaahi palopalemá. Kapau ʻe vakaiʻi pea fakaleleiʻi ʻe he ngaahi hoa-malí ʻenau ngaahi founga fetuʻutakí, ʻo ʻai e ngaahi founga ko iá ke ola lelei ange ai ʻenau fakaleleiʻi e fekeʻikeʻí pea maʻu ha ngaahi fakakaukau foʻou ʻe tākiekina ki he ngaahi fetuʻutaki lelei angé.

Ne fie maʻu ʻe ha ongomeʻa mali ʻe taha ha tokoni fakatoketā koeʻuhí naʻe ilifia ʻa e uaifí ʻi he ʻita hono husepānití. Naʻá ne tukiʻi e holisi ʻo ha lokimohe lolotonga haʻana fakafekiki, ʻo maumauʻi ai e holisí. Naʻe fakapapauʻi ʻe he husepānití ki he toketaá he ʻikai ke ne toe tuki ha meʻa, ka naʻe kikihi ʻa e uaifí ko e tuki e ngaahi meʻa maté ʻe iku ai ki he tuki ʻo e kakaí (ngaahi meʻa ʻoku fakafiemālié).

Neongo naʻe ʻikai ke fakaʻatā ʻe he toketaá ke na fakakikihi taʻetuku pe ʻe tā ʻe he husepānití ha tahá, naʻe tokanga taha ʻa e toketaá ki he founga angamaheni naʻá na fakahoko ke fakaleleiʻiʻaki ha taʻefefiemālieʻakí, kau ai ʻa e meʻa naʻá na lolotonga fakahokó. Naʻe faʻa lāunga ʻa e uaifí ki hono husepānití kau ki he ngaahi palopalema naʻá ne fakahohaʻasi iá. Naʻe ongoʻi ʻe he husepānití naʻe tukuakiʻi ia peá ne ongoʻi lōmekina fakaeloto. Pea ʻi he ʻikai ke ne ʻilo pe ko e hā te ne lea ʻakí, naʻá ne fakalongolongo peá ne ʻalu. Naʻe fakaʻuhingaʻi ʻe he uaifí ʻa e mavahe ʻa e husepānití ko haʻane (husepāniti) fakafisingaʻi ʻene (uaifi) ngaahi ongó. Ko ia naʻe muimui ʻa e uaifí ʻi he husepānití mei he loki ki he loki, ko e fie maʻu ke na talanoa. ʻE faifai pē pea te ne ʻita.

Hili hono ʻiloʻi ʻe he ongomeʻa malí ʻa e foungá, naʻe tokoniʻi kinaua ʻe he toketaá ke liliu ʻena founga ki hono fakaleleiʻi e palopalemá. Naʻe ako e uaifí ke vahevahe ʻene ngaahi ongó ʻi ha founga angavaivai, kae ako e husepānití ke fanongo mo tali fakafiemālie ki he ngaahi ongo hono uaifí.

Ko e Fetuʻutaki ʻOku Ola Leleí

Naʻe fakamahinoʻi ʻe ʻEletā Māvini J. ʻEsitoni ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e founga ʻoku lava ai ke ako ʻe he kakaí ʻa e fetuʻutaki ʻoku angaʻofa angé: “ʻOku ou lotua ke faitokonia kitautolu ʻe he Tamai Hēvaní ke tau fetuʻutaki ke ola lelei ange ʻi ʻapi ʻi he loto fiemālie ke feilaulau, loto fiemālie ke fanongo, loto fiemālie ke lea ʻo fakahā e ngaahi ongó, loto fiemālie ke fakaʻehiʻehi mei he fakamāú, loto fiemālie ke kei pukepuke e loto falalá, pea mo loto fiemālie ke ngāue ʻi he faʻa kātaki. … ʻOku lava ke tokoni e fetuʻutakí ke langa hake e uouangataha ʻa e fāmilí kapau te tau ngāue mo feilaulau ki ai.”19

Maʻuʻanga Tokoní

  1. “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, ʻOkatopa 2004, 49.

  2. “Love Versus Lust,” ʻi he Brigham Young University Speeches of the Year (Provo: Brigham Young University, 1962), 2.

  3. David H. Olson mo Amy K. Olson, Empowering Couples: Building on Your Strengths (Minneapolis: Life Innovations, Inc., 2000), 7, 24. ʻOku lava ke maʻu atu ha fakamatala lahi ange ʻi he www.prepare-enrich.com. ʻOku ʻikai ke ngāue fakataha ʻa e Uepi saiti ko ʻení mo e Siasí, pea ko ʻene meʻa ʻoku tānaki mai hení ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ke fakangofua ai.

  4. Empowering Couples, 9.

  5. “Healing Wounds in Marriage,” Ensign, July 1993, 18–19.

  6. Mei he Why Marriages Succeed or Fail fai ʻe John Gottman, Ph.D. Hiki tatau ʻi he © 1994 ʻe John Gottman. Toe pulusi ʻi he fakangofua ʻe he Simon & Schuster, Inc. NY. Pages 72–95. Lea Fakahangatonu mei he peesi 73, 79.

  7. Why Marriages Succeed or Fail, 57.

  8. Why Marriages Succeed or Fail, 59–61.

  9. Why Marriages Succeed or Fail, 105.

  10. Why Marriages Succeed or Fail, 105–7.

  11. Why Marriages Succeed or Fail, 107–8.

  12. ʻI he Conference Report, Apr. 1991, 28; pe Ensign, May 1991, 23.

  13. Why Marriages Succeed or Fail, 181.

  14. Why Marriages Succeed or Fail, 196.

  15. The 8 Essential Traits of Couples Who Thrive (New York: Dell Publishing, 1997), 152.

  16. The 8 Essential Traits, 152–53.

  17. The 8 Essential Traits, 157–58, 160–61.

  18. The 8 Essential Traits, 161.

  19. ʻI he Conference Report, Apr. 1976, 82; pe Ensign, May 1976, 54.

“ʻOku ʻi ai ha fatongia toputapu ʻo e husepānití mo e uaifí ke na feʻofaʻaki mo fetauhiʻaki pea ki heʻena fānaú foki.”

Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani

Paaki