Laipelí
Vahe 7: Ko Hono Ako e Ngaahi Lea ʻo e Konifelenisi Lahí


Vahe 7

Ko Hono Ako e Ngaahi Lea ʻo e Konifelenisi Lahí

Talateu

‘Oku ʻomi ʻe he vahe 1–6 ha mahino fakatokāteline ki he fatongia ʻo e kau palōfita moʻuí, kau tangata kikité, mo e kau maʻu fakahaá. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he vahe 7 e akonaki mei he makasini Ensign pe Liahona ʻo e konifelenisí. Hangē ko ia naʻe fakamatalaʻi ʻi he talateu ki he kalasí, ʻoku ʻikai fakataumuʻa ia ke fakaʻaongaʻi ʻe ha faiako e semesitā kakató ke akoʻi e ʻuluaki vahe ʻe onó. Ka, ‘oku fakataumuʻa e kalasi ko ʻení ke fakaʻaongaʻi e konga lahi taha ʻo e taimi kalasí ʻi hono aleaʻi mo ako mei he konifelenisi lahi fakamuimuitahá. ʻE lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó e taimi kalasí ke ako ha lea kakato pe konga ʻo ha ngaahi lea kehekehe.

Ko ha tefitoʻi taumuʻa ʻo e kalasi ko ʻení ke tokoniʻi e kau akó ke nau ako mei he ngaahi lea ʻa e kau palōfita moʻuí. Naʻe akoʻi ʻe ‘Eletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá e kau faiako fakalotú kuo pau ke nau tokoniʻi e kau akó ke nau hoko ʻo fakafalala fakalaumālie pē kiate kinautolu:

“ʻOku tau maheni mo e kupuʻi lea ko ē ʻoku fafangaʻi ha tangata ʻi ha houa kai pē taha ʻo kapau ʻe ʻoange ki ai ha mataʻi iká. Kā, ko hono akoʻi ʻo e tangatá ke toutaí, ʻe fafangaʻi ai ia ʻi heʻene moʻuí kotoa. ʻI heʻetau hoko ko e kau faifakahinohino ʻo e ongoongoleleí, ʻoku ʻikai ke tau ʻi he ngāue ai ʻo e tufa iká; ka ko ʻetau ngāué ke tokoniʻi ʻa e fakafoʻituituí ke nau ako ke ʻtoutai’ pea hoko ʻo moʻui fakafalala fakalaumālie pē kiate kinautolu. …

“Kuó u fakatokangaʻi ha tōʻonga angamaheni ʻi he kau faiako naʻa nau tokoniʻi lahi taha ʻeku moʻuí. Naʻa nau tokoniʻi au ke u feinga ke ʻilo ʻi he tuí. Naʻe ʻikai ke nau fie fai mai ha ngaahi tali faingofua ki he ngaahi fehuʻi faingataʻá. Ko hono moʻoní, naʻe ʻikai pē ke nau ʻomi ʻe kinautolu ha tali ʻe taha. Kā, naʻa nau fakahinohino pē ʻa e halá mo tokoniʻi au ke u fakahoko ʻa e laka ke maʻu ai ʻeku tali pē ʻaʻakú. Naʻe ʻikai ke u fakahoungaʻi maʻu pē ʻa e founga ko ʻení, ka naʻe fakafaingofuaʻi ʻe he meʻa ne hokó ke mahino kiate au, ko e tali ko ia ʻoku fai ʻe ha taha ʻoku ʻikai ke faʻa manatuʻi fuoloa ia, ʻo kapau ʻe manatuʻi. Kā ko ha tali ne tau ʻilo pe maʻu ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻo e tuí, ko e angamahení, ʻoku tau puke maʻu ia ʻi he toenga ʻo e moʻuí. Ko e ʻilo mahuʻinga taha ʻo e moʻuí ʻoku maʻu—ka ʻoku ‘ikai akoʻi” (David A. Bednar, “Fekumi ki he ʻIló ʻi he Tui,” Liahona, Sepitema 2007, 23).

Fakatokanga‘i ange: ʻOku totonu ke poupouʻi e kau akó mo fie maʻu ke nau ʻomi ki he kalasí ha tatau fakataautaha ʻo e makasini Ensign pe Liahona fakamuimuitaha ʻo e konifelenisí he taimi kotoa ʻoku mou fakataha aí.

Teuteu Kimuʻa: ʻOku fakakau ʻi he fakaʻosinga ʻo e lēsoni ko ʻení ha tatau ʻe ua ʻo e lea ʻa Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ko e “ʻOku Tau Fai ha Ngāue Lahi pea ʻOku ʻIkai Ke Tau Faʻa ʻAlu Hifo” mei he konifelenisi lahi ‘o ʻEpeleli ‘o e 2009 (vakai, Ensign pe Liahona, Mē 2009, 59–62)—ko e ʻuluakí maʻá e kau faiakó pea fika uá maʻá e kau akó. ‘Ai ha tatau ʻo e lea maʻá e tokotaha akó ki he kotoa ʻo hoʻo kau akó.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Ngaahi Taukei Ako Folofola ʻe Lava ke Fakaʻaongaʻi ke Ako ʻAki e Ngaahi Lea Konifelenisí

Fehuʻi ki hoʻo kau akó:

  • Ko e hā e founga ʻoku kehe ai e akó mo e fekumí mei he laukongá?

Pukepuke hake ha tatau ‘o ha tohi lēsoni fakaako ʻi muʻa ʻi hoʻo kau akó pea fehuʻi ange:

  • Ko e hā ha ngaahi founga pau kuó ke fakaʻaongaʻi ke fakaleleiʻi ʻaki e mahino mo hono manatuʻi e nāunau ʻi he ngaahi tohi lēsoni fakaakó? (Hiki e tali ʻa e kau akó he palakipoé, hangē ko hono ako maʻuloto, toe lau, fakaʻilongaʻi e ngaahi nāunau mahuʻingá, mo hono hiki ha ngaahi fakamatalá.)

Fakatokanga‘i ange: ʻOku ʻikai fie maʻu ia ke tuku ha taimi lahi ke fakamatalaʻi ai ʻe he kau akó e ngaahi founga ko ʻení. ‘Oku feʻunga pē e ngaahi tali nounou mo mahinongofuá.

Pukepuke hake ha tatau ‘o e makasini Ensign pe Liahona ʻo e konifelenisi fakamuimuitahá pea fehuʻi ange:

  • Makehe mei he ngaahi lea konifelenisi kuo tohí, ko e hā ha ngaahi konga kehe ʻo e makasiní te ne lava ʻo fakalahi hoʻo akó? (‘E lava ke kau he ngaahi talí e “Fakahokohoko ʻo e Tohí” mo e “Fakahokohoko Fakamotuʻalea ʻo e Tefitó” ʻi he konga ki muʻa ʻo e makasiní mo e “Naʻa nau Lea mai Kiate Kitautolu” mo e “Fakahokohoko Fakamotuʻalea ʻo e Ngaahi Talanoa ʻo e Konifelenisí” ʻi he konga ki mui ʻo e makasiní.)

Fakamatala‘i ange ki hoʻo kalasí ʻe lava ke ako e ngaahi lea ʻo e konifelenisi lahí ʻo fakaʻaongaʻi lahi e ngaahi taukei tatau naʻe fakaʻaongaʻi ke ako ʻaki e ngaahi tohi lēsoni fakaakó, pea mahuʻinga ange aí, ʻa e ngaahi taukei naʻe fakaʻaongaʻi ke ako ʻaki e folofolá. Fehuʻi ange:

  • Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi taukei ako folofola kuó ke fakaʻaongaʻi ke mahino lelei ange ai e folofolá? (Tānaki atu e tali ʻa e kau akó ki he lisi he palakipoé, ʻe lava ke kau ai e lotú, fakalaulaulotó, laukonga leʻolahí, mo e fakafekau‘aki e ngaahi fakamoʻoni fakafolofolá.)

ʻI he tali ʻa e kau akó, poupouʻi kinautolu ke fakamatalaʻi nounou e founga kuo tokoniʻi ai kinautolu ʻe he taukei ako folofola ko iá ke mahino e ʻuhinga ʻo e folofolá.

ʻĪmisi
ko ha fefine ʻoku lau folofola

ʻAi e kau akó ke nau kumi hake e konga 7.2 ‘o e Tohi Lēsoni ʻa e Tokotaha Akó ki he Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palōfita Moʻuí. Vahevahe ʻi he kau akó e lisi ʻo e ngaahi taukei ako ʻe 17 ne fakamatalaʻi he konga ko ʻení. Fakaafe‘i e kau akó ke fakaʻaongaʻi ha miniti ʻe ua pe tolu ke ako ʻenau taukei ako ne vahe angé. Hili ha ngaahi miniti si‘i, kole ange ki he kau akó ke nau fakamatalaʻi e ngaahi taukei ako ko iá ki he toenga ʻo e kalasí. ʻI he fakahoko ʻe he kau akó ʻenau fakamatalá, tānaki ki he palakipoé ha toe taukei ako kehe naʻe ʻikai ke ʻosi fakamatalaʻi.

‘Oange ki he tokotaha ako takitaha ha tatau ʻo e lea “ʻOku Tau Fai ha Ngāue Lahi pea ʻOku ʻIkai Ke Tau Faʻa ʻAlu Hifo” ‘a Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ( ʻoku maʻu ‘i he fakaʻosinga ‘o e vahe ko ʻení). Vahevahe hoʻo kalasí ki ha kulupu ʻe fā. Vahe ki he kulupu takitaha ke lau mo kumi ha taha ‘o e ngaahi meʻa ko ʻení:

  • Fakafekauʻaki e ngaahi fakamoʻoni fakafolofolá ki he folofolá

  • Ngaahi fakalotolahí pe ngaahi fakaafé

  • Ngaahi kupu‘i lea fakangalongataʻá

  • Ngaahi Meʻa ʻOku Toutou Fakahokó

Fakatokanga‘i ange: ʻOku ʻoatu ha tatau teʻeki fakaʻilongaʻi ʻo e lea ʻa Palesiteni ʻUkitofá ke tufa ki he kau akó, pea pehē ki ha tatau ʻe taha maʻá e faiakó mo ha sīpinga ʻo e ngaahi meʻa ʻe fā ko ʻení kuo fakaʻilongaʻi (ʻoku maʻu fakatouʻosi e tatau ʻo e leá ʻi he fakaʻosinga e vahe ko ʻení—ko e tatau ʻuluakí ʻa e faiakó). ‘Oku fakatātaaʻi ʻe he tatau ʻa e faiakó ha niʻihi siʻi pē ʻo e ngaahi meʻa naʻe fakamatalaʻi ʻi ʻolungá. ‘I heʻenau ako e leá, mahalo ʻe maʻu ʻe he kau akó ha ngaahi sīpinga kehe ʻoku ʻikai maʻu ʻi he tatau ʻa e faiakó.

Hili hono ʻoange ha taimi feʻunga ki he kau akó ke ako e leá, kole ki he kulupu takitaha ke lipooti e ngaahi meʻa naʻa nau maʻú pea fakamatalaʻi e founga naʻe fakamālohia ai ʻe he taukei ako ko iá ʻenau mahino ki he pōpoaki ʻa Palesiteni ʻUkitofá.

Poupou‘i e kau akó ʻi he toenga ʻo e kalasí ke fakaʻaongaʻi e ngaahi taukei ako naʻe fakamatalaʻi ʻi he vahe 7 ‘o ʻenau ngaahi tohi lēsoní ke fakalahi ʻenau ako e makasini Ensign pe Liahona ʻo e konifelenisí. ʻE lava foki ke fakaʻaongaʻi lelei e ngaahi taukei ko ʻení ke ako e ngaahi lea naʻe fai ʻe he Kau Taki Māʻolungá ʻi he ngaahi meʻa makehe mei he konifelenisi lahí pe ke ako ha ngaahi fakamatala kehe kuo nau tohi maʻá e ngaahi makasini ʻa e Siasí. Vahevahe mo ho‘o kau akó e founga kuo ʻaonga ai kiate koe hono fakaʻaongaʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi taukei ko ʻení ʻi hoʻo ako e ngaahi pōpoaki ʻo e konifelenisi lahí.

Ngaahi Founga ke Akoʻi ʻAki e Ngaahi Lea ʻo e Konifelenisi Lahí

Fakapapau‘i ʻoku ʻiloʻi kimuʻa ʻe he kau akó e ngaahi lea ʻe aleaʻi ʻi he kalasí. Mahalo te ke fie ʻoange ki he kalasí ha lisi fakaikiiki ʻo e ngaahi lea ʻe aleaʻi ʻi he kalasi takitaha. Fakapapau‘i ʻoku maʻu ʻe he tokotaha ako takitaha ha tatau ʻo e leá, pea poupouʻi kinautolu ke lau mo ako e leá kimuʻa he kalasí. ʻE malava heni e kau akó ke kau kakato ange ki he ngaahi fealēleaʻaki ʻi he kalasí.

ʻOku tokoni hono fakaʻaongaʻi ha ngaahi founga fakafaiako kehekehe ke pukepuke e tokanga ʻa e tokotaha akó mo ʻene tupulaki ʻi he ongoongoleleí, ʻo tatau pē ʻi ha faʻahinga kalasi. Ko ha ngaahi fokotuʻu ʻeni ki hono akoʻi e ngaahi lea ʻo e konifelenisi lahí:

  • Huluʻi ha ngaahi konga ʻo e konifelenisi lahí. Lolotonga hono huluʻi ha lea naʻe hiki vitiō, ʻai ke muimui ki ai e kau akó mo ha tatau ʻo e lea kuo tohí. Fakaafe‘i e kau akó ke fakaʻilongaʻi e ngaahi konga ʻoku mahuʻingamālie kiate kinautolú. Te ke lava poupouʻi e kau akó ke hiki honau nimá ʻi he taimi te nau loto ai ke kiʻi taʻofi e vitioó pea aleaʻi e konga ko ia ʻo e leá. Te ke lava fakaafeʻi e kau akó ke kumi ha fakaikiiki pau pe ko e tali ki ha fehuʻi. Ko e taimi ʻoku ʻikai maʻu ai e ngaahi vitioó, ʻe lava ke lau e ngaahi lea ʻo e konifelenisí ʻi he kalasí.

  • Vahe ha ngaahi lipooti ke fai ʻe he tokotaha akó. ʻE lava ke fili (pe vahe ange) kei taimi e kau akó ke tataki ha fealēleaʻaki ʻi ha lea pau. ʻE lava foki ke vahe e kau akó ke akoʻi e fakamatala fakapiokālafi ʻo e Kau Taki Māʻolungá.

  • Vahevahe e ngaahi talanoa fakatāutahá. Hulu‘i e vitiō ʻo e Kau Taki Māʻolungá ʻi heʻenau vahevahe e ngaahi aʻusia fakatāutahá. Ko e taimi ʻoku ʻikai maʻu ai e ngaahi vitioó, ʻe lava ke lau e ngaahi aʻusia ko ʻení ʻi he kalasí.

  • Fakaʻaongaʻi e ngāue fakakulupú ʻi he kalasí. ‘Ai ke aleaʻi ʻe he kau akó, tautau toko ua pe ʻi ha fanga kiʻi kulupu, e ngaahi tafaʻaki pau ʻo ha lea pe fehuʻi pau fekauʻaki mo ia. Fakaafeʻi e ngaahi kulupú ke vahevahe ʻenau fealēleaʻakí mo e kalasí kotoa.

  • Fakaʻaongaʻi e ngaahi ngāue “kumi ki he” ke ako e ngaahi leá ʻi ʻapi. ʻI hono ako ʻe he kau akó e ngaahi lea ʻo e konifelenisí ʻi ʻapí, ʻai ke nau kumi e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga, ngaahi potufolofola poupoú, mo e ngaahi kupuʻi lea pe sētesi mahuʻingá. Mahalo te ke fie vahe ange ke nau hiki ha kiʻi lipooti nounou ʻo fakamatalaʻi ʻi heʻenau lea pē ʻanautolu e ngaahi fakakaukau kuo nau maʻú.

  • ‘Ai e kau akó ke nau tauhi ha tohinoa ako. Poupou‘i e kau akó ke lekooti e ngaahi fakakaukau fakalaumālié kimuʻa ʻi he kalasí, pe tuku ha taimi ki heni ʻi he fakaʻosinga ʻo e kalasí.

  • ‘Ai e kau akó ke nau tohi ha ngaahi fakamatala fakanounou ʻo e tefitó. Vahe ki he kau akó ke hiki ha ngaahi fakamatala nounou ʻoku fakakau ai ha ngaahi akonaki ʻo ha kau lea tokolahi ʻi ha tefito pē ʻe taha.

  • Alea‘i e tali ʻa e Kau Taki Māʻolungá ki he ngaahi meʻa lolotonga ʻoku hokó. Fakaafe‘i e kau akó ke fakakaukauʻi pea aleaʻi e founga ‘oku tali ʻaki ʻe he Kau Taki Māʻolungá ki he ngaahi meʻa ʻoku hoko he māmaní he ʻaho ní ʻo fakafou ʻi heʻenau ngaahi akonaki ʻi he konifelenisi lahí.

  • Lau ‘a e ngaahi leá ʻi he kalasí. Mahalo te ke fie ʻai e kau akó ke lau fakalongolongo, leʻolahi, tautau toko ua, pe ʻi ha fanga kiʻi kulupu e ngaahi leá. Mahalo te ke fie lau foki ha konga ʻo ha lea ki hoʻo kalasí kapau ʻokú ke fie fakamamafaʻi ha akonaki pau.

  • Vahevahe e ngaahi talanoá. Toe vakai‘i e ngaahi talanoa naʻe vahevahe ʻi he konifelenisi lahí mei he “Fakahokohoko Fakamotuʻalea ʻo e Ngaahi Talanoa ʻo e Konifelenisí” ʻoku ʻi he konga ki mui ʻo e makasini Ensign pe Liahona ʻo e konifelenisi takitaha. Te ke lava ʻo ʻai ke vahevahe ʻe he kau akó e ʻuhinga naʻe mahuʻingamālie ai kiate kinautolu ha talanoa pau. Tokoniʻi e kau akó ke ʻiloʻi e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fakatefito ai e talanoá pea fakafekauʻaki e meʻa takitaha ki heʻenau folofolá.

Ko e Piokālafi ʻa e Kau ʻAposetoló

Naʻe faleʻi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ʻo pehē, “ʻOku mau kole kiate kimoutolu, ʻe kāinga, ke mou ʻilo ʻa kinautolu ʻoku ngāue ʻiate kimoutolú, pea ʻoku nau puleʻi ʻa kimoutolu ʻi he ʻEikí, pea valokiʻi ʻa kimoutolu” (1 Tesalonika 5:12). Te ke lava ʻo tokoni ke fakamālohia e fakamoʻoni ʻa e kau akó ki he kau palōfitá, kau tangata kikité, mo e kau maʻu fakahaá, ʻaki hono vahevahe ha fakamatala fakapiokālafi nounou fekauʻaki mo kinautolu. Te ke lava ʻo maʻu e fakamatala fakapiokālafí ʻi he newsroom.lds.org mo e ngaahi tohi lēsoni ʻa e Siasí. Ko e ngaahi tā ʻo e kau Taki Māʻolungá, ʻoku lava ke maʻu mei he ngaahi senitā tufakiʻanga nāunaú, ʻoku kau foki ha fakamatala fakapiokālafi ʻi mui.

ʻOku Tau Fai ha Ngāue Lahi pea ʻOku ʻIkai Ke Tau Faʻa ʻAlu Hifo (Tatau ʻa e Faiakó)

Palesiteni Dieter F. Uchtdorf

Tokoni Ua ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí

Ensign pe Liahona, Mē 2009, 59–62; tānaki atu e mataʻitohi fakahihifí.

ʻĪmisi
Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa

Siʻi kāinga ʻofeina, kuo ʻosi ʻeni ha ngaahi māhina siʻi ʻeku ʻiloʻi e pōpoaki ke ʻoatu he ʻaho ní. ʻI he vahaʻa taimi ko iá, ne u fekumi ai ki ha talanoa te ne fakatātaaʻi atu e fakakaukau ʻoku ou fie lea ʻakí. Ne u kumi ha talanoa fekauʻaki mo e ngoué. Ne u kumi ha talanoa fekauʻaki mo e fanga monumanú. ʻI heʻeku tokaʻi ʻa ʻEletā Sikotí, ne u kumi ai ha talanoa fekauʻaki mo e ʻenisinia fakaʻātomí peá u kumi hake ha talanoa ʻi he fafanga e lupé, koeʻuhí ko Palesiteni Monisoni.

Ka ko hono fakaʻosí, ko ha talanoa pē ʻe taha ne toutou foki mai ki heʻeku fakakaukaú—ko ha talanoa kuo laui taʻu ʻene tohitongi ʻi heʻeku manatú. ‘Oku ʻikai fekauʻaki ia mo e ngoué, fanga monumanú, ʻenisinia fakaʻātomí pe fanga lupé. Mahalo foki kuo mou ʻosi mateʻi mai—fekauʻaki ia mo e folau vakapuná. ‘Oku ou ui ia ko e “Talanoa ʻo e Foʻi ʻUhilá.”

Ko e Talanoa ʻo e Foʻi ʻUhilá pe ko e Ngalo ʻIate Kitautolu ʻa e Meʻa Mahuʻinga Tahá

ʻI ha ʻaho fakapoʻuli ʻi Tīsema ʻi he taʻu ʻe 36 kuohilí, naʻe tō ai ha vakapuna seti Lockheed 1011, ʻi he Feituʻu Ano ʻo Folōlitá, ʻo mate ai ha kakai ʻe toko 100 tupu. Naʻe hoko ʻeni ko e taha ʻo e ngaahi fakatuʻutāmaki fakalilifu taha ʻi he hisitōlia ʻo e ʻIunaiteti Siteití.

Naʻe ʻi ai ha meʻa ngalikehe fekauʻaki mo e fakatuʻutāmakí ni, naʻe ngāue lelei ʻaupito pē ʻa e ngaahi konga mahuʻinga mo e polokalama ia ʻo e vakapuná—pea naʻe mei lava ke tō lelei pē ʻa e vakapuná ia ʻi Maiami, ko e feituʻu naʻe fakataumuʻa ki aí, ʻa ia ʻoku maile pē ʻe 20 mei ai.

Ka ʻi he fakatōtō hifo ʻa e vaká, naʻe fakatokangaʻi ʻe he kau ngāué naʻe ʻikai ulo ha maama lanu mata ia ʻe taha—ko ha maama ʻokú ne fakahaaʻi mai pe kuo tukuange lelei hifo pe ʻikai ʻa e vaʻé mo e nāunau ko ia ki he teu tō ʻa e vaká. Naʻe ʻikai toe hoko atu ʻa hono fakatōtō hifo ʻe he ongo pailaté ia ʻa e vaká, ko ia ne na toutou puna takai ʻi ʻolunga ʻi he feituʻu Anovai fakapoʻuli ko ʻení, kae tukutaha [ʻena] tokangá ke vakaiʻi pe ko e hā e palopalemá.

Na‘á [na] fuʻu femoʻuekina ʻi [heʻena] fekumí pea ʻikai ke [na] fakatokangaʻi ai ʻoku holo māmālie pē puna ia ʻa e vaká ke toe maʻulalo hifo ki he fuʻu ano fakapoʻuli ʻi laló. Ne toki fakatokangaʻi hake ʻe ha taha e meʻa naʻe hokó, ka kuo tōmui ia ke nau kalofi ʻa e fakatuʻutāmakí.

Naʻe feinga e kau fakatotoló ke ʻiloʻi ʻa e tupuʻangá, ʻi he hili e fakatuʻutāmakí. Naʻe ʻosi tukuange fakalelei hifo pē ʻa e nāunau ki he tūʻutá. Naʻe fakaʻofoʻofa ʻaupito pē ʻa e tafaʻaki fakamīsini ia ʻo e vaká. Naʻe ngāue lelei ʻa e meʻa kotoa pē—tuku kehe pē ha meʻa ʻe taha: ko ha foʻi ʻuhila ʻe taha naʻe pā. Naʻe hanga ʻe he kiʻi foʻi ʻuhila ko iá—ʻa ia ʻoku sēniti nai ʻe 20 hono mahuʻingá—ʻo kamataʻi ha ngaahi meʻa lalahi ne iku ke mole fakamamahi ai ha moʻui ʻa ha kakai ʻe toko 100 tupu.

ʻOku mahino, naʻe ʻikai ko e foʻi ʻuhilá naʻá ne fakatupu ʻa e fakatuʻutāmakí; naʻe hoko ia he naʻe tukutaha e tokanga ʻa e kau ngāué ia ʻi ha meʻa naʻe ʻikai fuʻu mahuʻinga he taimi ko iá, kae ngalo ʻiate kinautolu ʻa e meʻa mahuʻinga tahá.

Tuku Ho Lotó ki he Ngaahi Meʻa ʻOku Mahuʻinga Tahá

ʻOku ʻikai ko e kau pailaté pē ʻoku nau faʻa fakahehema ke tukutaha ʻenau tokangá ʻi he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai mahuʻingá, kae mole ai e meʻa mahuʻinga angé, he ʻoku hoko ia ki he tokotaha kotoa pē. [Kupu‘i lea fakangalongata’a] ‘Oku tau ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki kotoa pē. Ko e fakaʻuli ko ia ʻoku tokanga ki he halá ʻe lahi ange ʻa e faingamālie ia ke ne taufonua ai ki he feituʻu ʻoku ʻalu ki aí, ʻi he fakaʻuli ko ia ʻoku tuku ʻene tokangá ki heʻene telefoní lolotonga ʻene fakaʻulí.

‘Oku tau ʻiloʻi e meʻa ʻoku mahuʻinga taha ʻi he moʻuí—ʻoku akoʻi mai ia ʻe he Maama ʻo Kalaisí ki he tokotaha kotoa pē. ʻOku tau maʻu ko e kāingalotu faivelenga ʻo e Siasí, ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ko hotau “takaua maʻu pē”1 ke ako‘i kiate kitautolu ʻa e ngaahi meʻa ʻoku taʻengata hono mahuʻingá. ‘Oku ou fakakaukauloto atu pē ki ha tokotaha maʻu lakanga fakataulaʻeiki ʻoku fanongo mai ki hoku leʻó he ʻahó ni, he te ne lava ʻo fai ha lea fakaʻofoʻofa moʻoni ʻi he kaveinga “ko e meʻa ʻoku mahuʻinga tahá,” ʻo kapau ʻe kole ange ke ne teuteu ha lea. Ko hotau vaivaiʻangá ʻa e ʻikai ke tau fakatonutonu ʻetau ngaahi tōʻongá ke fenāpasi mo hotau konisēnisí. [Kupuʻi lea fakangalongataʻa]

Ki‘i tuʻu siʻi hifo angé ʻo vakavakaiʻi e feituʻu ʻoku ʻi ai hoʻo fakakaukaú mo ho lotó. ‘Okú ke tokanga taha nai ki he ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga tahá? Mahalo ʻe maʻu ha ʻilo ki ai mei he founga ʻoku fakaʻaongaʻi ki ai ho taimi fakalaulaulotó. Ko e fē nai e feituʻu ʻoku tuku ki ai hoʻo fakakaukaú he taimi kuo fakakakato ai e ngaahi fie maʻú he taimi totonú? ʻOku tukutaha nai ia ʻi he ngaahi meʻa muna mo laulaunoá, pe ko e ngaahi meʻa mahuʻinga tahá? [Fakaafe]

Ko e hā ha faʻahinga ongoʻi tāufehiʻa ʻokú ke tukulotoʻi? Ko e hā ha faʻahinga kumi ʻuhinga ʻokú ke pikitai ki ai ʻo ne taʻofi koe mei hoʻo hoko ko ha husepāniti, tamai, foha mo e tokotaha maʻu lakanga fakataulaʻeiki angalelei, ʻoku totonu ke ke aʻusiá? Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ne tohoakiʻi hoʻo tokangá mei ho ngaahi fatongiá pe fakafeʻatungiaʻi hoʻo fua faivelenga ange ho uiuiʻí?

Faka‘ehiʻehi Mei Hono Tohoakiʻi e Tokangá

ʻI he taimi foki ‘e niʻihi ʻoku ʻikai kovi e ngaahi meʻa ia ʻoku nau tohoakiʻi ʻetau tokangá; he ʻoku nau faʻa ngaohi kitautolu ke tau ongoʻi fiefia.

‘Oku malava pē ke fuʻu tōtuʻa hono fai ʻo e ngaahi meʻa leleí. [Kupuʻi lea fakangalongataʻa] Ko ha sīpinga ʻe taha ʻe lava ke tau vakai ki ai, ko ha tamai pe kui tangata ʻoku fakamoleki hono taimí he fekumi laulau houa he ʻinitanetí ki heʻene ngaahi kuí kae liʻaki pe ʻikai tokanga ke fakamoleki hano taimi mahuʻinga mo ʻene fānaú pe makapuná. Ko ha fakatātā ʻe taha ko ha tangata ngoue ʻoku fakamoleki ʻa hono taimí he taʻataʻaki e vaó mei heʻene ngoué kae ʻikai tokanga ia ki he vao fakalaumālie ʻe ala kāsia ai hono laumālié.

ʻE lava ke hanga ʻe ha ngaahi polokalama ʻi he Siasí ʻo tohoakiʻi ʻetau tokangá, ʻo kapau ʻe fuʻu tōtuʻa ʻetau fakahoko kinautolú he ʻoku tau fakaʻatā ai ke nau puleʻi hotau taimí mo ʻetau tokangá, kae mole pe ngalo ai meiate kitautolu ʻa e meʻa ʻoku mahuʻinga tahá. ‘Oku fie maʻu ke potupotu-tatau ʻetau moʻuí. [Kupuʻi lea fakangalongataʻa]

ʻI he taimi ʻoku tau ʻofa moʻoni ai ʻi heʻetau Tamai Hēvaní mo ʻEne fānaú, ʻoku tau fakahaaʻi e ʻofa ko iá ʻo fakafou ʻi heʻetau ngaahi ngāué pe tōʻongá. ‘Oku tau fefakamolemoleʻaki mo feinga ke fai lelei, he “ko hotau [tangata] motuʻá kuo tāmateʻi fakataha mo [Kalaisi].2 [Fakafekau‘aki] ʻOku tau “ʻaʻahi ki he tamai maté mo e kau uitoú ʻi honau faingataʻaʻiá,” pea tau tauhi ʻa kitautolu ke tau “taʻe hano mele mei he ngaahi kovi ‘o e māmaní.”3 [Fakafekauʻaki]

Si‘oku ngaahi tokoua ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku tau moʻui ʻi he kuonga fakaʻosí. Kuo toe fakafoki mai ki he māmaní ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Kuo toe foaki ki he tangatá e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá. ʻOku tau moʻui ʻi ha kuonga ʻo e ʻamanaki leleí mo e teuteú, ʻa ia kuo fakafalala mai ʻe he ʻOtuá ke teuteuʻi ai ʻa kitautolu mo hotau ngaahi fāmilí pea mo e māmaní ki he mafoa hake ʻa e ata ʻoku teuteu maí—ʻa ia ko e ʻaho ʻe hāʻele hifo ai mei he langí ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá “ʻi he mavava, mo e leʻo ʻo e ʻāngelo lahi, mo e meʻa lea ʻa e ʻOtuá”4 pea tataki mai ʻEne pulé ʻi he nofotuʻí.

Kuo fakafalala mai kiate kitautolu e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní pea fakatukupaaʻi kitautolu ki he fatongia, mālohi mo e totonu ke ngāue ko e kau fakafofonga ʻo hotau Tuʻi Fakalangí.

Ko e ngaahi meʻa ʻeni ʻoku mahuʻinga tahá. Ko e ngaahi meʻa ʻeni ʻoku taʻengata honau mahuʻingá ʻoku totonu ke tukutaha ai ʻetau tokangá.

He ʻikai lava pea kuo pau ke ʻoua naʻa tohoakiʻi ʻetau tokangá mei hotau fatongia toputapú. He ʻikai lava pea kuo pau ke ʻoua naʻa toʻo atu ʻetau tokangá mei he ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga tahá. [Kupuʻi lea fakangalongataʻa]

Nehemaia

Ko Nehemaia ʻo e Fuakava Motuʻá, ko ha sīpinga māʻongoʻonga ia ʻo e tukutaha e tokangá mo e tukupaá ʻi ha ngāue mahuʻinga. Ko Nehemaiá ko ha tangata ʻIsileli naʻe fakaheeʻi ki Pāpilone pea ko ia naʻá ne fua e ipu ʻa e tuʻí. ʻI he ʻaho ʻe taha naʻe fehuʻi ai ʻe he tuʻí kia Nehemaia pe ko e hā ʻoku ngali loto-mamahi aí. Na‘e tali ange ʻe Nehemaia, “ʻE ʻikai te u mata tangi nai ko e hā, lolotonga kuo tuku liʻaki pē ʻa e koló, ko e [faʻitoka] ʻo ʻeku ngaahi tamaí, pea ko hono matapaá kuo tutu ʻaki ʻa e afi?”5 [Fakafekau‘aki]

‘I he fanongo ki heni e tuʻí, naʻe molū hono lotó peá ne fakamafaiʻi ai ʻa Nehemaia ke toe foki ki Selusalema ʻo langa hake ʻa e koló. Ka naʻe ʻikai fiefia e tokotaha kotoa pē ʻi he palani ko ʻení. Naʻe loto-mamahi lahi ha kau taki ʻe niʻihi ne nau nofo ofi atu ki Selusalema koeʻuhí “[ko e] haʻu ʻa e tangatá ke kumi ke lelei ai ʻa e fānau ʻa ʻIsilelí.”6 Naʻe ʻita lahi e kau tangata ko ʻení ʻo nau “manukiʻi ʻa e kakai Siú.”7 [Fakafekau’aki]

Naʻe ʻikai ilifia ʻa Nehemaia ia ʻo ne tuku ke tohoakiʻi ʻene tokangá ʻe he fakafepakí. Ka, na‘á ne fakaʻaongaʻi lelei ʻene ngaahi maʻuʻanga tokoní mo hono kakaí ʻo ne kamata leva ke toe langa ʻa e koló, “he naʻe ʻi he kakaí ʻa e loto fie ngāue.”8 [Fakafekau’aki]

Ka ‘i he kamata ke makape hake ʻa e ngaahi holisi ʻo e koló, naʻe toe fakalalahi ai pē mo e fakafepakí. Naʻe fakamanamana, faʻufaʻu, mo manuki mai e ngaahi fili ʻo Nehemaiá. Naʻe fakamaatoato ʻaupito ʻenau ngaahi fakamanamaná mo e fakalēlea-lotó ko ia naʻe pehē ai ʻe Nehemaia, “Naʻa nau fai kotoa pē ke fakamanavaheeʻi ʻa kimautolu.”9 [Fakafekau’aki] Neongo ʻene fakatuʻutāmakí pea mo e fakamanamana taʻetūkua naʻe faí, ka naʻe kei fakalakalaka pē ʻa e ngāué ia. Ko ha taimi fakatupu loto-mafasia ia, he ko e kau langá “naʻa nau langa pē ʻo taki taha maʻu hono heletā kuo nonoʻo ʻi hono vakavaká.”10 [Fakafekauʻaki]

‘I he hokohoko atu e ngāué, naʻe toe fakalalahi ange e feinga ia ʻa e ngaahi fili ʻo Nehemaiá. Ne tuʻo fā ʻenau kole ange ke ne mavahe mei he malu ʻo e koló ke nau fakataha ʻo pehē pē koā ke fakaleleiʻi ʻenau fepakipakí, ka naʻe ʻiloʻi ʻe Nehemaia ko ʻenau taumuʻá ke fakalaveaʻi ia. Ko e taimi kotoa pē ne nau kole ange ai, naʻá ne fai ai pē ʻa e tali tatau: “ʻOku ou fai ʻa e ngāue lahi, ko ia ʻoku ʻikai te u faʻa ʻalu hifo.”11 [Fakafekau‘aki]

Ko ha tali fakaofo ia! ʻI he taumuʻa mahino mo taʻe feliliuaki pea mo e loto fakapapau ko iá, naʻe langa ai e ngaahi holisi ʻo Selusalemá ʻo ʻosi pē ʻi he ʻaho fakaofo ʻe 52.12

Na‘e ʻikai tuku ʻe Nehemaia ke tohoakiʻi ʻene tokangá pea taʻofi ai ia mei haʻane fai e meʻa ʻoku finangalo ʻa e ʻEikí ke ne faí. [Fakafekau‘aki]

He ʻIkai Ke Tau ʻAlu Hifo

‘Oku fakalotolahi mo ueʻi fakalaumālie au ʻe ha kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki tokolahi he ʻahó ni ʻoku nau maʻu e loto mo e fakakaukau tatau pē. Hangē ko Nehemaiá, ʻoku mou ʻofa ʻi he ʻEikí pea mou feinga ke fakaʻapaʻapaʻi e lakanga fakataulaʻeiki ʻoku mou fuesiá. ʻOku ʻofa ʻa e ʻEikí ʻiate kimoutolu pea ʻokú Ne ʻafioʻi hoʻomou loto-maʻá pea mo hoʻomou maʻu ha loto fakapapau ke tuʻu taʻeueʻiá. ʻOkú Ne tāpuakiʻi kimoutolu ʻi hoʻomou anganofó, tataki homou halá, mo fakaʻaongaʻi hoʻomou ngaahi meʻafoakí mo e talēnití ke langa ʻaki ʻa Hono puleʻanga ʻi he māmani ko ʻení.

Ka neongo ia, ‘oku ʻikai tatau e tokotaha kotoa pē mo Nehemaia. ʻE kei lava pē ʻo fakaleleiʻi.

Siʻoku ngaahi tokoua ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku ou fifili ki he meʻa ne tau mei fakahoko ʻo kapau naʻa tau hangē ko e kakai ʻo Nehemaiá [ʻo maʻu] “ʻa e loto fie ngāué.” ʻOku ou fifili pe ko e hā naʻe mei lava ʻo kapau naʻa tau “tukuange ʻa e ngaahi meʻa fakatamasiʻí”13 ka tau foaki ʻetau moʻuí, lotó mo e laumālié ke hoko ko ha kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki moʻui taau, ʻo fakafofongaʻi moʻoni ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. [Fakaafe]

Kiʻi fakakaukau angé ki he meʻa naʻe mei lava ʻo fakahoko ʻi heʻetau moʻui fakatāutahá, ngāue maʻuʻanga moʻuí, hotau ngaahi fāmilí pea mo hotau ngaahi uōtí mo e koló. Fakakaukau angé ki he fakalakalaka ne mei aʻu ki ai ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. Fakakaukau angé ki he lelei ne mei aʻusia ʻe he māmaní kapau naʻe hanga ʻe he tangata lelei kotoa pē ʻokú ne maʻu e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá ʻo nonoʻo hono kongalotó pea aʻusia ʻa e tuʻunga te ne malavá, ʻo liukava moʻoni ʻa ʻene moʻuí ke hoko ko ha tangata maʻu lakanga fakataulaʻeiki faivelenga, pea tukupā ke langa hake ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá. [Fakaafe]

‘Oku faingofua pē ke tohoakiʻi ʻetau tokangá—ʻo fakatefito pē ʻetau tokangá ʻi he kiʻi foʻi ʻuhila maté pe ko e tōʻonga taʻeʻofa ʻa e kakaí, ʻo tatau ai pē pe ko e hā ʻenau taumuʻá. Ka mou fakakaukau angé ki he mālohi fakafoʻituitui mo fakalūkufua ʻoku tau maʻu ʻi he lakanga fakataulaʻeikí, ʻo kapau te tau tali tatau ki he fakatauvele kotoa pē ʻoku fai mai ke ne tohoakiʻi ʻetau tokangá pe tukuhifo ʻetau tuʻunga mahuʻingá—ʻa e tuʻunga mahuʻinga ʻo e ʻOtuá, ʻaki ʻetau pehē ange, “‘Oku ou fai ʻa e ngāue ʻoku lahi, ko ia ʻoku ʻikai te u faʻa ʻalu hifo.” [Toutou Fakahokó]

‘Oku tau moʻui ʻi ha kuonga ʻoku lahi hono ngaahi faingataʻá mo hono ngaahi faingamālié. ʻOku fekumi ʻa e ʻEikí ki ha kakai hangē ko Nehemaiá—ko ha kau tangata faitōnunga ʻoku nau fakahoko ʻa e fakapapau mo e fuakava ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOkú Ne fekumi ke ngāue ʻaki ha kakai loto vilitaki ke nau ʻalu atu ʻo fakahoko e ngāue ko hono langa hake e puleʻanga ʻo e ʻOtuá—ha niʻihi, ko e taimi ko ia te nau fehangahangai ai mo e fakafepakí pea mo e ʻahiʻahí, te nau pehē loto pē, “‘Oku ou fai ʻa e ngāue ʻoku lahi, ko ia ʻoku ʻikai te u faʻa ʻalu hifo.” [Toutou Fakahokó]

Ko e taimi ʻoku nau fehangahangai ai mo e ʻahiʻahí pea mo e faingataʻá, ʻoku nau tali ʻo pehē, “‘Oku ou fai ʻa e ngāue ʻoku lahi, ko ia ʻoku ʻikai te u faʻa ʻalu hifo.” [Toutou Fakahokó]

Ko e taimi ʻoku nau fepaki ai mo e manukí mo e fakaangá, ʻoku nau tali ʻo pehē, “‘Oku ou fai ʻa e ngāue ʻoku lahi, ko ia ʻoku ʻikai te u faʻa ʻalu hifo.” [Toutou Fakahokó]

‘Oku fekumi ʻetau Tamai Hēvaní kiate kinautolu ʻoku fakafisi ke hanga ʻe he fanga kiʻi meʻa laulaunoá ʻo fakafeʻatungiaʻi ʻenau tulifua ki he taʻengatá. ʻOkú Ne fekumi ki ha kakai ʻoku ʻikai ke nau tuku ke hanga ʻe he faingofua pe ngaahi tauhele ʻa e filí ʻo tohoakiʻi ʻenau tokangá mei he ngāue kuó Ne tuku kiate kinautolu ke fakahokó. ʻOkú Ne fekumi kiate kinautolu ʻoku fenāpasi ʻenau ngāué mo ʻenau leá—ʻa e niʻihi ʻoku nau lea loto fakapapau ʻaki, “ʻOku ou fai ʻa e ngāue ʻoku lahi, ko ia ʻoku ʻikai te u faʻa ʻalu hifo.” [Toutou Fakahokó]

Ko Ha Ngāue Lahi ke Fai

‘Oku ou fakamoʻoni ʻoku moʻui ʻa e ʻOtuá pea ʻokú Ne ʻafioʻi fakatāutaha kitautolu. Te Ne mafao mai Hono toʻukupú ʻo poupouʻi hake ʻa kinautolu ʻoku tuʻu hake ʻo fuesia ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he lāngilangi, he kuó Ne ʻomi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ni ha ngāue lahi ke tau fakahoko.

‘Oku ʻikai ko e ʻomi ʻa e ongoongolelei ko ʻení mei ha tangata. Ko e tokāteline ʻo e Siasí ʻoku ʻikai ko e ʻilo fakaofiofi taha ia ʻa ha taha ki he folofola ʻo e kuonga muʻá. Ko e mo‘oni ia ʻo e langí ʻoku fakahā mai ʻe he ʻOtuá. ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻoni e meʻa naʻe mamata ki ai ʻa Siosefa Sāmitá. Na‘á ne hanga hake ki he langí ʻo fetuʻutaki mo e ʻOtua ko e Tamaí mo e ʻAló pea mo e kau ʻāngeló.

‘Oku ou fakamoʻoni ʻoku fefolofolai ʻa e Tamai Hēvaní mo kinautolu ʻoku fekumi kiate Ia ʻi he laumālié mo e moʻoní. Kuó u mātā tonu mo fakamoʻoni fiefia atu ʻoku kei folofola mai pē ʻa e ʻOtuá ʻi Heʻene palōfitá, tangata kikite mo e tangata maʻu fakahā ko Tōmasi S. Monisoní.

Si‘oku ngaahi tokoua, hangē ko Nehemaiá, ʻoku ʻi ai ha ngāue lahi ke tau fakahoko. ‘Oku tau tuʻu ʻo vakai atu ki he ngalutuku ʻo hotau kuongá. ʻOku ou lotua neongo ʻa e ngaahi ʻahiʻahí, he ʻikai ke tau teitei tuku hifo ʻa hotau ngaahi tuʻunga ʻulungaangá; neongo e fakafilí, pe ko e fē feituʻu te nau haʻu mei aí, ka he ʻikai ngalo ʻiate kitautolu e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga tahá; pea ngāue fakataha, ʻi he lototoʻa ke fataki e fuka ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

‘Oku ou fakatauange te tau moʻui taau mo e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoni ʻo e ʻOtua Māfimafí pea hiki hake hotau ʻulú ʻo lea ʻaki ʻi he leʻo taʻeufi ki he māmaní ʻo pehē, “ʻOku tau fai ha ngāue lahi pea ʻoku ʻikai ke tau faʻa ʻalu hifo.” [Toutou fakahoko] ʻI he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:46.

  2. Loma 6:6.

  3. Joseph Smith Translation, James 1:27.

  4. 1 Tesalonika 4:16.

  5. Nehemaia 2:3.

  6. Nehemaia 2:10.

  7. Nehemaia 4:1.

  8. Nehemaia 4:6.

  9. Nehemaia 6:9.

  10. Nehemaia 4:18.

  11. Nehemaia 6:3.

  12. Vakai, Nehemaia 6:15.

  13. 1 Kolinitō 13:11.

ʻOku Tau Fai ha Ngāue Lahi pea ʻOku ʻIkai Ke Tau Faʻa ʻAlu Hifo (Tatau ʻa e tokotaha akó)

Palesiteni Dieter F. Uchtdorf

Tokoni Ua ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí

Ensign pe Liahona, Mē 2009, 59–62.

ʻĪmisi
Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa

Siʻi kāinga ʻofeina, kuo ʻosi ʻeni ha ngaahi māhina siʻi ʻeku ʻiloʻi e pōpoaki ke ʻoatu he ʻaho ní. ʻI he vahaʻa taimi ko iá, ne u fekumi ai ki ha talanoa te ne fakatātaaʻi atu e fakakaukau ʻoku ou fie lea ʻakí. Ne u kumi ha talanoa fekauʻaki mo e ngoué. Ne u kumi ha talanoa fekauʻaki mo e fanga monumanú. ʻI heʻeku tokaʻi ʻa ʻEletā Sikotí, ne u kumi ai ha talanoa fekauʻaki mo e ʻenisinia fakaʻātomí peá u kumi hake ha talanoa ʻi he fafanga e lupé, koeʻuhí ko Palesiteni Monisoni.

Ka ko hono fakaʻosí, ko ha talanoa pē ʻe taha ne toutou foki mai ki heʻeku fakakaukaú—ko ha talanoa kuo laui taʻu ʻene tohitongi ʻi heʻeku manatú. ‘Oku ʻikai fekauʻaki ia mo e ngoué, fanga monumanú, ʻenisinia fakaʻātomí pe fanga lupé. Mahalo foki kuo mou ʻosi mateʻi mai—fekauʻaki ia mo e folau vakapuná. ‘Oku ou ui ia ko e “Talanoa ʻo e Foʻi ʻUhilá.”

Ko e Talanoa ʻo e Foʻi ʻUhilá pe ko e Ngalo ʻIate Kitautolu ʻa e Meʻa Mahuʻinga Tahá

ʻI ha ʻaho fakapoʻuli ʻi Tīsema ʻi he taʻu ʻe 36 kuo hilí, naʻe tō ai ha vakapuna seti Lockheed 1011, ʻi he Feituʻu Ano ʻo Folōlitá, ʻo mate ai ha kakai ʻe toko 100 tupu. Naʻe hoko ʻeni ko e taha ʻo e ngaahi fakatuʻutāmaki fakalilifu taha ʻi he hisitōlia ʻo e ʻIunaiteti Siteití.

Naʻe ʻi ai ha meʻa ngalikehe fekauʻaki mo e fakatuʻutāmakí ni, naʻe ngāue lelei ʻaupito pē ʻa e ngaahi konga mahuʻinga mo e polokalama ia ʻo e vakapuná—pea naʻe mei lava ke tō lelei pē ʻa e vakapuná ia ʻi Maiami, ko e feituʻu naʻe fakataumuʻa ki aí, ʻa ia ʻoku maile pē ʻe 20 mei ai.

Ka ʻi he fakatōtō hifo ʻa e vaká, naʻe fakatokangaʻi ʻe he kau ngāué naʻe ʻikai ulo ha maama lanu mata ia ʻe taha—ko ha maama ʻokú ne fakahaaʻi mai pe kuo tukuange lelei hifo pe ʻikai ʻa e vaʻé mo e nāunau ko ia ki he teu tō ʻa e vaká. Naʻe ʻikai toe hoko atu ʻa hono fakatōtō hifo ʻe he ongo pailaté ia ʻa e vaká, ko ia ne na toutou puna takai ʻi ʻolunga ʻi he feituʻu Anovai fakapoʻuli ko ʻení, kae tukutaha [ʻena] tokangá ke vakaiʻi pe ko e hā e palopalemá.

Na‘á [na] fuʻu femoʻuekina ʻi [heʻena] fekumí pea ʻikai ke [na] fakatokangaʻi ai ʻoku holo māmālie pē puna ia ʻa e vaká ke toe maʻulalo hifo ki he fuʻu ano fakapoʻuli ʻi laló. Ne toki fakatokangaʻi hake ʻe ha taha e meʻa naʻe hokó, ka kuo tōmui ia ke nau kalofi ʻa e fakatuʻutāmakí.

Naʻe feinga e kau fakatotoló ke ʻiloʻi ʻa e tupuʻangá, ʻi he hili e fakatuʻutāmakí. Naʻe ʻosi tukuange fakalelei hifo pē ʻa e nāunau ia ʻoku tō ʻaki ʻe he vakapuná. Naʻe fakaʻofoʻofa ʻaupito pē ʻa e tafaʻaki fakamīsini ia ʻo e vaká. Naʻe ngāue lelei ʻa e meʻa kotoa pē—tuku kehe pē ha meʻa ʻe taha: ko ha foʻi ʻuhila ʻe taha naʻe pā. Naʻe hanga ʻe he kiʻi foʻi ʻuhila ko iá—ʻa ia ʻoku sēniti nai ʻe 20 hono mahuʻingá—ʻo kamataʻi ha ngaahi meʻa lalahi ne iku ke mole fakamamahi ai ha moʻui ʻa ha kakai ʻe toko 100 tupu.

ʻOku mahino, naʻe ʻikai ko e foʻi ʻuhilá naʻá ne fakatupu ʻa e fakatuʻutāmakí; naʻe hoko ia he naʻe tukutaha e tokanga ʻa e kau ngāué ia ʻi ha meʻa naʻe ʻikai fuʻu mahuʻinga he taimi ko iá, kae ngalo ʻiate kinautolu ʻa e meʻa mahuʻinga tahá.

Tuku Ho Lotó ki he Ngaahi Meʻa ʻOku Mahuʻinga Tahá

ʻOku ʻikai ko e kau pailaté pē ʻoku nau faʻa fakahehema ke tukutaha ʻenau tokangá ʻi he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai mahuʻingá, kae mole ai e meʻa mahuʻinga angé, he ʻoku hoko ia ki he tokotaha kotoa pē. ʻOku tau ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki kotoa pē. Ko e fakaʻuli ko ia ʻoku tokanga ki he halá ʻe lahi ange ʻa e faingamālie ia ke ne taufonua ai ki he feituʻu ʻoku ʻalu ki aí, ʻi he fakaʻuli ko ia ʻoku tuku ʻene tokangá ki heʻene telefoní lolotonga ʻene fakaʻulí.

‘Oku tau ʻiloʻi e meʻa ʻoku mahuʻinga taha ʻi he moʻuí—ʻoku akoʻi mai ia ʻe he Maama ʻo Kalaisí ki he tokotaha kotoa pē. ʻOku tau maʻu ko e kāingalotu faivelenga ʻo e Siasí, ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ko hotau “takaua maʻu ai pē”1 ke ako‘i kiate kitautolu ʻa e ngaahi meʻa ʻoku taʻengata hono mahuʻingá. ‘Oku ou fakakaukauloto atu pē ki ha tokotaha maʻu lakanga fakataulaʻeiki ʻoku fanongo mai ki hoku leʻó he ʻahó ni, he te ne lava ʻo fai ha lea fakaʻofoʻofa moʻoni ʻi he kaveinga “ko e meʻa ʻoku mahuʻinga tahá,” ʻo kapau ʻe kole ange ke ne teuteu ha lea. Ko hotau vaivaiʻangá ʻa e ʻikai ke tau fakatonutonu ʻetau ngaahi tōʻongá ke fenāpasi mo hotau konisēnisí.

Ki‘i tuʻu siʻi hifo angé ʻo vakavakaiʻi e feituʻu ʻoku ʻi ai hoʻo fakakaukaú mo ho lotó. ‘Okú ke tokanga taha nai ki he ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga tahá? Mahalo ʻe maʻu ha ʻilo ki ai mei he founga ʻoku fakaʻaongaʻi ki ai ho taimi fakalaulaulotó. Ko e fē nai e feituʻu ʻoku tuku ki ai hoʻo fakakaukaú he taimi kuo fakakakato ai e ngaahi fie maʻú he taimi totonú? ʻOku tukutaha nai ia ʻi he ngaahi meʻa muna mo laulaunoá, pe ko e ngaahi meʻa mahuʻinga tahá?

Ko e hā ha faʻahinga ongoʻi tāufehiʻa ʻokú ke tukulotoʻi? Ko e hā ha faʻahinga kumi ʻuhinga ʻokú ke pikitai ki ai ʻo ne taʻofi koe mei hoʻo hoko ko ha husepāniti, tamai, foha mo e tokotaha maʻu lakanga fakataulaʻeiki angalelei, ʻoku totonu ke ke aʻusiá? Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ne tohoakiʻi hoʻo tokangá mei ho ngaahi fatongiá pe fakafeʻatungiaʻi hoʻo fua faivelenga ange ho uiuiʻí?

Faka‘ehiʻehi Mei Hono Tohoakiʻi ʻEtau Tokangá

ʻI he taimi foki ‘e niʻihi ʻoku ʻikai kovi e ngaahi meʻa ia ʻoku nau tohoakiʻi ʻetau tokangá; he ʻoku nau faʻa ngaohi kitautolu ke tau ongoʻi fiefia.

‘Oku malava pē ke fuʻu tōtuʻa hono fai ʻo e ngaahi meʻa leleí. Ko ha sīpinga ʻe taha ʻe lava ke tau vakai ki ai, ko ha tamai pe kui tangata ʻoku fakamoleki hono taimí he fekumi laulau houa he ʻinitanetí ki heʻene ngaahi kuí kae liʻaki pe ʻikai tokanga ke fakamoleki hano taimi mahuʻinga mo ʻene fānaú pe makapuná. Ko ha fakatātā ʻe taha ko ha tangata ngoue ʻoku fakamoleki ʻa hono taimí he taʻataʻaki e vaó mei heʻene ngoué kae ʻikai tokanga ia ki he vao fakalaumālie ʻe ala kāsia ai hono laumālié.

ʻE lava ke hanga ʻe ha ngaahi polokalama ʻi he Siasí ʻo tohoakiʻi ʻetau tokangá, ʻo kapau ʻe fuʻu tōtuʻa ʻetau fakahoko kinautolú he ʻoku tau fakaʻatā ai ke nau puleʻi hotau taimí mo ʻetau tokangá, kae mole pe ngalo ai meiate kitautolu ʻa e meʻa ʻoku mahuʻinga tahá. ‘Oku fie maʻu ke potupotu-tatau ʻetau moʻuí.

ʻI he taimi ʻoku tau ʻofa moʻoni ai ʻi heʻetau Tamai Hēvaní mo ʻEne fānaú, ʻoku tau fakahaaʻi e ʻofa ko iá ʻo fakafou ʻi heʻetau ngaahi ngāué pe tōʻongá. ʻOku tau fefakamolemole‘aki mo feinga ke fai lelei, he “ko hotau [tangata motuʻá] kuo tāmateʻi fakataha mo [Kalaisi].”2 ʻOku tau “ʻaʻahi ki he tamai maté mo e kau uitoú ʻi heʻenau faingataʻaʻiá,” pea tau tauhi ʻa kitautolu ke tau “taʻe hano mele mei he ngaahi kovi ʻo e māmaní.”3

Si‘oku ngaahi tokoua ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku tau moʻui ʻi he kuonga fakaʻosí. Kuo toe fakafoki mai ki he māmaní ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Kuo toe foaki ki he tangatá e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá. ʻOku tau moʻui ʻi ha kuonga ʻo e ʻamanaki leleí mo e teuteú, ʻa ia kuo fakafalala mai ʻe he ʻOtuá ke teuteuʻi ai ʻa kitautolu mo hotau ngaahi fāmilí pea mo e māmaní ki he mafoa hake ʻa e ata ʻoku teuteu maí—ʻa ia ko e ʻaho ʻe hāʻele hifo ai mei he langí ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá “ʻi he mavava, mo e leʻo ʻo e ʻāngelo lahi, mo e meʻa lea ʻa e ʻOtuá”4 pea tataki mai ʻEne pulé ʻi he nofotuʻí.

Kuo fakafalala mai kiate kitautolu e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní pea fakatukupaaʻi kitautolu ki he fatongia, mālohi mo e totonu ke ngāue ko e kau fakafofonga ʻo hotau Tuʻi Fakalangí.

Ko e ngaahi meʻa ʻeni ʻoku mahuʻinga tahá. Ko e ngaahi meʻa ʻeni ʻoku taʻengata honau mahuʻingá ʻoku totonu ke tukutaha ai ʻetau tokangá.

He ʻikai lava pea kuo pau ke ʻoua naʻa tohoakiʻi ʻetau tokangá mei hotau fatongia toputapú. He ʻikai lava pea kuo pau ke ʻoua naʻa toʻo atu ʻetau tokangá mei he ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga tahá.

Nehemaia

Ko Nehemaia ʻo e Fuakava Motuʻá, ko ha sīpinga māʻongoʻonga ia ʻo e tukutaha e tokangá mo e tukupaá ʻi ha ngāue mahuʻinga. Ko Nehemaiá ko ha tangata ʻIsileli naʻe fakaheeʻi ki Pāpilone pea ko ia naʻá ne fua e ipu ʻa e tuʻí. ʻI he ʻaho ʻe taha naʻe fehuʻi ai ʻe he tuʻí kia Nehemaia pe ko e hā ʻoku ngali loto-mamahi aí. Na‘e tali ange ʻe Nehemaia, “ʻE ʻikai te u mata tangi nai ko e hā, lolotonga kuo tuku liʻaki pē ʻa e kolo, ko e [faʻitoka] ʻo ʻeku ngaahi tamaí, pea ko hono matapaá kuo tutu ʻaki ʻa e afi?”5

‘I he fanongo ki heni e tuʻí, naʻe molū hono lotó peá ne fakamafaiʻi ai ʻa Nehemaia ke toe foki ki Selusalema ʻo langa hake ʻa e koló. Ka naʻe ʻikai fiefia e tokotaha kotoa pē ʻi he palani ko ʻení. Naʻe loto-mamahi lahi ha kau taki ʻe niʻihi ne nau nofo ofi atu ki Selusalema koeʻuhí “[ko e] haʻu ʻa e tangatá ke kumi ke lelei ai ʻa e fānau ʻa ʻIsilelí.”6 Naʻe ʻita lahi e kau tangata ko ʻení ʻo nau “manukiʻi ʻa e kakai Siú.”7

Naʻe ʻikai ilifia ʻa Nehemaia ia ʻo ne tuku ke tohoakiʻi ʻene tokangá ʻe he fakafepakí. Ka, na‘á ne fakaʻaongaʻi lelei ʻene ngaahi maʻuʻanga tokoní mo hono kakaí ʻo ne kamata leva ke toe langa ʻa e koló, “he naʻe ʻi he kakaí ʻa e loto fie ngāue.”8

Ka ‘i he kamata ke makape hake ʻa e ngaahi holisi ʻo e koló, naʻe toe fakalalahi ai pē mo e fakafepakí. Naʻe fakamanamana, faʻufaʻu, mo manuki mai e ngaahi fili ʻo Nehemaiá. Na‘e fakamaatoato ʻaupito ʻenau ngaahi fakamanamaná mo e fakalēlea-lotó ko ia naʻe pehē ai ʻe Nehemaia, “Naʻa nau fai kotoa pē ke fakamanavaheeʻi ʻa kimautolu.”9 Neongo ʻene fakatuʻutāmakí pea mo e fakamanamana taʻetūkua naʻe faí, ka naʻe kei fakalakalaka pē ʻa e ngāué ia. Ko ha taimi fakatupu loto mafasia ia he ko e kau langá “naʻa nau langa pē ʻo taki taha maʻu hono heletā kuo nonoʻo ʻi hono vakavaká.”10

‘I he hokohoko atu e ngāué, naʻe toe fakalalahi ange e feinga ia ʻa e ngaahi fili ʻo Nehemaiá. Ne tuʻo fā ʻenau kole ange ke ne mavahe mei he malu ʻo e koló ke nau fakataha ko e taumuʻa koā ke fakaleleiʻi ʻenau fepakipakí, ka naʻe ʻiloʻi ʻe Nehemaia ko ʻenau taumuʻá ke fakalaveaʻi ia. Ko e taimi kotoa pē ne nau kole ange ai, naʻá ne fai ai pē ʻa e tali tatau: “ʻOku ou fai ʻa e ngāue lahi, ko ia ʻoku ʻikai te u faʻa ʻalu hifo.”11

Ko ha tali fakaofo ia! ʻI he taumuʻa mahino mo taʻe feliliuaki pea mo e loto fakapapau ko iá, naʻe langa ai e ngaahi holisi ʻo Selusalemá ʻo ʻosi pē ʻi he ʻaho fakaofo ʻe 52.12

Na‘e ʻikai tuku ʻe Nehemaia ke tohoakiʻi ʻene tokangá pea taʻofi ai ia mei haʻane fai e meʻa ʻoku finangalo ʻa e ʻEikí ke ne faí.

He ʻIkai Ke Tau ʻAlu Hifo

‘Oku fakalotolahi mo ueʻi fakalaumālie au ʻe ha kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki tokolahi he ʻahó ni ʻoku nau maʻu e loto mo e fakakaukau tatau pē. Hangē ko Nehemaiá, ʻoku mou ʻofa ʻi he ʻEikí pea mou feinga ke fakaʻapaʻapaʻi e lakanga fakataulaʻeiki ʻoku mou fuesiá. ʻOku ʻofa ʻa e ʻEikí ʻiate kimoutolu pea ʻokú Ne ʻafioʻi hoʻomou loto maʻá pea mo hoʻomou maʻu ha loto fakapapau ke tuʻu taʻeueʻiá. ʻOkú Ne tāpuakiʻi kimoutolu ʻi hoʻomou anganofó, tataki homou halá, mo fakaʻaongaʻi hoʻomou ngaahi meʻafoakí mo e talēnití ke langa ʻaki ʻa Hono puleʻanga ʻi he māmani ko ʻení.

Ka neongo ia, ‘oku ʻikai tatau e tokotaha kotoa pē mo Nehemaia. ʻE kei lava pē ʻo fakaleleiʻi.

Siʻoku ngaahi tokoua ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku ou fifili ki he meʻa ne tau mei fakahoko ʻo kapau naʻa tau hangē ko e kakai ʻo Nehemaiá [ʻo maʻu] “ʻa e loto fie ngāué.” ʻOku ou fifili pe ko e hā naʻe mei lava ʻo kapau naʻa tau “tukuange ʻa e ngaahi meʻa fakatamasiʻí”13 ka tau foaki ʻetau moʻuí, lotó mo e laumālié ke hoko ko ha kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki moʻui taau, ʻo fakafofongaʻi moʻoni ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

Kiʻi fakakaukau angé ki he meʻa naʻe mei lava ʻo fakahoko ʻi heʻetau moʻui fakatāutahá, ngāue maʻuʻanga moʻuí, hotau ngaahi fāmilí pea mo hotau ngaahi uōtí mo e koló. Fakakaukau angé ki he fakalakalaka ne mei aʻu ki ai ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. Fakakaukau angé ki he lelei ne mei aʻusia ʻe he māmaní kapau naʻe hanga ʻe he tangata lelei kotoa pē ʻokú ne maʻu e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá ʻo nonoʻo hono kongalotó pea aʻusia ʻa e tuʻunga te ne malavá, ʻo liukava moʻoni ʻa ʻene moʻuí ke hoko ko ha tangata maʻu lakanga fakataulaʻeiki faivelenga, pea tukupā ke langa hake ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

‘Oku faingofua pē ke tohoakiʻi ʻetau tokangá—ʻo fakatefito pē ʻetau tokangá ʻi he kiʻi foʻi ʻuhila maté pe ko e tōʻonga taʻeʻofa ʻa e kakaí, ʻo tatau ai pē pe ko e hā ʻenau taumuʻá. Ka mou fakakaukau angé ki he mālohi fakafoʻituitui mo fakalūkufua ʻoku tau maʻu ʻi he lakanga fakataulaʻeikí, ʻo kapau te tau tali tatau ki he fakatauvele kotoa pē ʻoku fai mai ke ne tohoakiʻi ʻetau tokangá pe tukuhifo ʻetau tuʻunga mahuʻingá—ʻa e tuʻunga mahuʻinga ʻo e ʻOtuá, ʻaki ʻetau pehē ange, “‘Oku ou fai ʻa e ngāue ʻoku lahi, ko ia ʻoku ʻikai te u faʻa ʻalu hifo.”

‘Oku tau moʻui ʻi ha kuonga ʻoku lahi hono ngaahi faingataʻá mo hono ngaahi faingamālié. ʻOku fekumi ʻa e ʻEikí ki ha kakai hangē ko Nehemaiá—ko ha kau tangata faitōnunga ʻoku nau fakahoko ʻa e fakapapau mo e fuakava ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOkú Ne fekumi ke ngāue ʻaki ha kakai loto vilitaki ke nau ngāue ko hono langa hake e puleʻanga ʻo e ʻOtuá—ha niʻihi, koe taimi ko ia te nau fehangahangai ai mo e fakafepakí pea mo e ʻahiʻahí, te nau pehē loto pē, “‘Oku ou fai ʻa e ngāue ʻoku lahi, ko ia ʻoku ʻikai te u faʻa ʻalu hifo.”

Ko e taimi ʻoku nau fehangahangai ai mo e ʻahiʻahí pea mo e faingataʻá, ʻoku nau tali ʻo pehē, “‘Oku ou fai ʻa e ngāue ʻoku lahi, ko ia ʻoku ʻikai te u faʻa ʻalu hifo.”

Ko e taimi ʻoku nau fepaki ai mo e manukí mo e fakaangá, ʻoku nau tali ʻo pehē, “‘Oku ou fai ʻa e ngāue ʻoku lahi, ko ia ʻoku ʻikai te u faʻa ʻalu hifo.”

‘Oku fekumi ʻetau Tamai Hēvaní kiate kinautolu ʻoku fakafisi ke hanga ʻe he fanga kiʻi meʻa laulaunoá ʻo fakafeʻatungiaʻi ʻenau tulifua ki he taʻengatá. ʻOkú Ne fekumi ki ha kakai ʻoku ʻikai ke nau tuku ke hanga ʻe he faingofua pe ngaahi tauhele ʻa e filí ʻo tohoakiʻi ʻenau tokangá mei he ngāue kuó Ne tuku kiate kinautolu ke fakahokó. ʻOkú Ne fekumi kiate kinautolu ʻoku fenāpasi ʻenau ngāué mo ʻenau leá—ʻa e niʻihi ʻoku nau lea loto fakapapau ʻaki, “ʻOku ou fai ʻa e ngāue ʻoku lahi, ko ia ʻoku ʻikai te u faʻa ʻalu hifo.”

Ko Ha Ngāue Lahi ke Fai

‘Oku ou fakamoʻoni ʻoku moʻui ʻa e ʻOtuá pea ʻokú Ne ʻafioʻi fakatāutaha kitautolu. Te Ne mafao mai Hono toʻukupú ʻo poupouʻi hake ʻa kinautolu ʻoku tuʻu hake ʻo fuesia ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he lāngilangi, he kuó Ne ʻomi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ni ha ngāue lahi ke tau fakahoko.

‘Oku ʻikai ko e ʻomi ʻa e ongoongolelei ko ʻení mei ha tangata. Ko e tokāteline ʻo e Siasí ʻoku ʻikai ko e ʻilo fakaofiofi taha ia ʻa ha taha ki he folofola ʻo e kuonga muʻá. Ko e mo‘oni ia ʻo e langí ʻoku fakahā mai ʻe he ʻOtuá. ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻoni e meʻa naʻe mamata ki ai ʻa Siosefa Sāmitá. Na‘á ne hanga hake ki he langí ʻo fetuʻutaki mo e ʻOtua ko e Tamaí mo e ʻAló pea mo e kau ʻāngeló.

‘Oku ou fakamoʻoni ʻoku fefolofolai ʻa e Tamai Hēvaní mo kinautolu ʻoku fekumi kiate Ia ʻi he laumālié mo e moʻoní. Kuó u mātā tonu mo fakamoʻoni fiefia atu ʻoku kei folofola mai pē ʻa e ʻOtuá ʻi Heʻene palōfitá, tangata kikite mo e tangata maʻu fakahā ko Tōmasi S. Monisoní.

Siʻoku ngaahi tokoua, hangē ko Nehemaiá, ʻoku ʻi ai ha ngāue lahi ke tau fakahoko. ‘Oku tau tuʻu ʻo vakai atu ki he ngalutuku ʻo hotau kuongá. ʻOku ou lotua neongo ʻa e ngaahi ʻahiʻahí, he ʻikai ʻaupito ke tau teitei tuku hifo ʻa hotau tuʻunga ʻulungāngá; neongo ʻa e fakafilí, pe ko e fē feituʻu te nau haʻu mei aí, ka he ʻikai ngalo ʻiate kitautolu e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga tahá; pea ngāue fakataha, ʻi he lototoʻa ke fataki e fuka ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

‘Oku ou fakatauange te tau moʻui taau mo e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoni ʻo e ʻOtua Māfimafí pea hiki hake hotau ʻulú ʻo lea ʻaki ʻi he leʻo taʻeufi ki he māmaní ʻo pehē, “Oku tau fai ha ngāue lahi, pea ʻoku ʻikai ke tau faʻa ʻalu hifo.” ʻI he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:46.

  2. Loma 6:6.

  3. Joseph Smith Translation, James 1:27.

  4. 1 Tesalonika 4:16.

  5. Nehemaia 2:3.

  6. Nehemaia 2:10.

  7. Nehemaia 4:1.

  8. Nehemaia 4:6.

  9. Nehemaia 6:9.

  10. Nehemaia 4:18.

  11. Nehemaia 6:3.

  12. Vakai, Nehemaia 6:15.

  13. 1 Kolinitō 13:11.

Paaki