“Aolep im Jako,” jebta 5 in Armej ro Rekwojarjar: Bwebwenato in Kabun̄ eo an Jisōs Kraist im Armej ro Rekwojarjar ilo Raan ko Aliktata, Volume 1, The Standard of Truth, 1815–1846 (2018)
Jebta 5: “Aolep im Jako”
JEBTA 5
Aolep im Jako
Ālikin an Josep bōktok kooļ pileij ko n̄an m̧weo imōn, ro rikappok m̧weiūk ko raorōk rekar kajjieon̄ elōn̄ wiik ko n̄an ko̧o̧ti. N̄an kōjparok rekōōt kein, ekar aikuj in em̧m̧akūtkūt jān jikin n̄an jikin, kar noje pileij ko ilo umwin jikin kijeek eo, pedped in jikin jerbal eo an jemān, im tōōļ ko. Ekar jab maron̄ etal jāni.
Ro riturin rekar bōjrak ilo m̧weo imōn im akweļap bwe en kwaļo̧k reko̧o̧t ko n̄an er. Aolep iien Josep ej abōb, menne juon ej kotļo̧k n̄an kōllā ki. Ej lukkuun kapen n̄an kōjparok pileij ko, leke kallim̧ur eo an Irooj bwe eļan̄n̄e enaaj kōm̧m̧an aolep men, renaaj kōjparok.1
Men in kabunōnō ko ekka aer dapiji jān an etale jān pileij kein im katak elapļo̧k kōn Urim im Thummim eo. Ejela bwe riukook ro renaaj jipan̄ e ukōte pileij kein, ak ejanin kar kojerbal dōkā an rilolo eo n̄an riit jān kajin etto. Ekar kijooror in jino jerbal eo, ak ekar jab waļo̧k n̄an e elmen an nej kōm̧m̧ane.2
Ke Josep ekar katak jān pileij kein, juon alap in Palmyra etan Martin Harris ekar ikdeelel ilo jerbal eo an. Martin ekar ritto n̄an āinwōt jemān Josep im kar jet iien kōjerbal Josep n̄an jerbal ilo bwidej eo an. Martin ekar ron̄ kōn pileij kooļ ko ak ekar jab lukkuun ļōmņake kaki alikin iien eo jinen Josep ekar karuwaineneik e n̄an ļo ļo̧k laddrik eo nejin.3
Josep ekar jerbal iien eo Martin ekar bōjrak ļo̧k, innām ekar kajjitok ippen Emma im ro jet ilo baam̧le eo kōn pileij kooļ ko. Ke Josep ekar ro̧o̧l ļo̧k, Martin ekar jibwe tok pein im kajjitok n̄an tipdiki kōn men ko. Josep ekar ba n̄an e kōn pileij kooļ ko im katak ko an Moronai n̄an ukōte im prin i jeje ko ie.
“N̄e ej jerbal ko an eo enana,” Martin ekar ba, “Ijjab kōņaan elwaj n̄ani.” “N̄e ej jerbal ko an Irooj, eaar kōņaan jipan̄ Josep kwaļo̧k n̄an laļin.”
Josep ekar kōtlo̧k bwe Martin en kotak pileij ko jen bo̧o̧k eo. Martin ekar jeļā ke ewōr jet men ko im reddo ijo, ak ekar jab lukkuun tōmak ke rej pileij kooļ. “Koj jab aikuj ņaroun kōn naan ko am,” ekar ba n̄an Josep.
Ke Martin ekar ro̧o̧l n̄an m̧weo imōn lukwōn bōn eo, ekar etal n̄an ruum eo an im jar, kallim̧ur ippān Anij n̄an leļo̧k aolep an bwe en jeļā ke Josep ej kōm̧m̧ane jerbal ko remman.
Ke ekar jar, Martin ekar en̄jake, anikien unoojdikdik kōnaan n̄an buruen. Iien eo ekar jeļā ke pileij ko rej jān Anij—im ekar jeļā ke ej aikuj in jipan̄ Josep kajedeed enaan in.4
Jemļo̧k in iio in 1827, Emma ekar jeļā ke ekar bo̧roro im kar jeje n̄an jinen im jemān. Emōj an mo̧o̧tļo̧k juon iio in Emma im Josep marre, ak jemān im jinen rekar jab m̧ōņōņō. Ak Hales ro rekar kōtōļo̧k bwe Emma im Josep ren ro̧o̧l n̄an Harmony bwe Emma en kōlōtak turin baam̧le eo an.
Mekarta en kar bōk e n̄an juon jikin eo ettoļo̧k jen jinen im jemān im ajri ro jatin im jatin, Josep ekar etal wōt. Armej ro ilo New York wōt rekar kajjieon̄ in wōt ko̧o̧te pileij ko, im em̧m̧akūt eo n̄an juon jikin ekaal enaaj leļo̧k n̄an e aenōm̧m̧an im make iaan ilo an aikuj kōm̧m̧ane jerbal eo an Irooj. Jerata eo, ekar muri im ekar ejjeļo̧k jāān n̄an em̧m̧akūtkūt.5
Ilo an kōjatdikdik bwe muri ko an rōnaj em̧m̧an, Josep ekar etal im kōllā wōņāān muri ko an. Ke ekar pād ilo juon mōn wia n̄an kōm̧m̧an jet kōllā, Martin Harris ekar jipadōk ļo̧k e. Eaar ba, “Enin, Mr. Smith, lemn̄oul tala.” “Ij lewaj n̄an eok n̄an kōm̧m̧ane jerbal eo an Irooj.”
Josep ekar ikumkum n̄an bōk jāān eo im kar kallim̧ur n̄an karo̧o̧le ļo̧k, ak Martin ekar ba en jab inepata kake. Jāān eo ekar men in leļo̧k, im ekar kur n̄an aolep armej ro ilo ruum eo n̄an Kam̧ool ke ekar leļo̧k jāān eo ilo ejeļo̧k wōņāān.6
Alikin jet iien, Josep ekar kōllā wōņāān muri ko an im kane koban wāikōn eo waan. E im Emma rekar etal n̄an Harmony kōn pileij kooļ ko kar noje ilo tūram̧ in piin ko.7
Ritto rein rekar itaak ļo̧k ilo m̧weo ekilep mōn Hales ro juon wiik tokalik.8 Ejjab to jen iien eo, jemān Emma ekar booje Josep bwe en lale kooļ pileij ko, ak Josep ekar ba emaron̄ kwaļo̧k wōt book eo rej pād ie. Ilo an matōrtōr wōt, Isaac ekar bōke lockbox eo im enjake jōnan eddo eo an, ak ekar kōrraat wōt. Ekar ba Josep eban likuti men ko ilo m̧weo imōn eļan̄n̄e enaaj kwalok lowaan n̄an e.9
Kōn an jemān Emma pād aolep jikin, ekar pen ukook, ak Josep ekar kajjieon̄ jonan wōt an māron. Jipan̄ jān Emma, ekar anōk jeje ko ej kab loi jen pileij ko n̄an juon peba.10 Innam, ilowaan jet wiik ko, ekar kajjieon̄ ukōti kōn Urim im Thummim. Jerbal eo ekar aikuj bwe en jerbal elap ļo̧k jān lale lo̧k riukook ro. Ekar aikuj ettā im kōjerbal tōmak eo an ilo an katak jān jeje ko.11
Jejjo allōn̄ tokālik, Martin ekar itok n̄an Harmony. Ej ba ekar enjake kūr jān Irooj n̄an jam̧bo n̄an juon jikin ettoļo̧k āinwōt New York City n̄an kappok juon eo ejeļā kōn kajin etto. Ej kōjatdikdik ke remaron̄ ukōte jeje kein.12
Josep ekar anōk jet iaan jeje ko jān pileij ko, jeik ukook eo an, im leļo̧k peba eo n̄an Martin. E im Emma rekar reiļo̧k ilo an eo mōttaer etal reeaar ļo̧k n̄an kweiļo̧k ippān rimeletlet ro.13
Ke Martin ej itaakļo̧k ilo New York, ekar etal im ļo ļo̧k Charles Anthon, juon rikaki in Latin im Greek ilo Columbia College. Rikaki Anthon ekar juon likao—emaron̄ jonoul-lalem iio dikļo̧k jān Martin—im ekar bun̄bun̄ āinwōt juon eo ekar jeki bok in encyclopādia kōn manit ko an Greek im Roman. Ekar barāinwōt jino aein bwebwenato ko kōn Amedka Indian ro.14
Anthon ekar juon rikaki eo epen im edike kabūnōnō, ak ekar karwaineneik Martin im katak jān jeje ko im ukook eo Josep ekar kōpooje.15 Mekarta rikaki eo ekar jab jeļā kajin Ijipt, ekar riit jān jet katak kōn kajin ko im kar jela elmen jeje kein aer juon wōt. Ilo an kalimjōk jeje ko, ekar loe āinļo̧k wōt ilo kajin Ijipt im ba n̄an Martin ke ukook eo ejimwe.
Martin eaar kwaļo̧k n̄an e bar jet jeje, im Anthon ekar katak jāni. Ekar ba n̄an Martin ke jeje ko rej itok jān kajin ko etto im leļo̧k n̄an Martin juon peba in Kam̧ool kōn jeje eo. Ekar barāinwōt rōjane n̄an kwaļo̧k jeje ko n̄an bar juon rikaki etan Samuel Mitchill, eo ekar bar rikaki ilo Columbia.16
“Elukkuun jeļā kōn kajin etto kein,” Anthon ekar ba, “im ijela ilo ejjeļo̧k pere ke enaaj lewaj n̄an eok naan ko rem̧m̧an.”17
Martin ekar likuti peba in Kam̧ool eo ilo pōjo eo an, ak iien eo ej jino etal, Anthon ekar bar kur tok e. Ekar kōņaan jela elmen an kar Josep loi pileij ko̧o̧l ko.
“Enjel jān Anij,” Martin ekar ba, “kar kwaļo̧ki n̄an e.” Ekar kwaļo̧k an naan in Kam̧ool ke ukook jān pileij eo enaaj ukōt lalin im kōjparok jān kakkure. Im kio ewōr an kam̧ool kōn jeje eo aer, ekar kōņaan wia kake jikin kalib eo an im leļo̧k jāān n̄an kōm̧m̧ani jerbal ko an ukook.
“In mōk lale peba in Kam̧ool ņe,” Anthon ekar ba.
Martin ekar leļo̧k jān po̧jo en an. Anthon ekar potake peba eo im ba ejeļo̧k āinwōt jerbal in enjeļ. Ne Josep ekōņaan bwe pileij ko ren ukook, en bokļo̧k n̄an Columbia im kōtļo̧k bwe rikaki ro ren ukōte.
Iaar karon̄ e bwe m̧ōttan pileij ko ekar sil im bwe ekar ejjeļo̧k an Josep maron̄ n̄an kwaļo̧ki n̄an jabdewōt.
Eaar uwaak, ‘Ij jab maron̄ riit jān juon bok em̧ōj sili. Ekar kakōl Martin bwe Josep emaron̄ mōne e. “Kwon ekkōļ jen eo riab,” ekar ba.18
Martin ekar etal jān rikaki Anthon im kūr n̄an Samuel Mitchill. Ekar karwainene Martin ilo joij, rōnjake bwebwenato eo an, im lale jeje ko im ukook eo. Ejjab maron̄ kar meļeļe kaki, ak ekar ba bwe men ko rej kakeememej e kōn jeje in Ijipt im kar jeje ko jān laļ eo ejako.19
Martin ekar riwojļo̧k jān bukon eo alikin jet iien rōkadu im ro̧o̧l n̄an Harmony, lapļo̧k an jeļā ke epād jet pileij kooļ ippān Josep im kar lōn an kajoor n̄an ukōti. Ekar ba n̄an Josep kōn kweiļo̧k eo an ippān rikaki ro im un an em̧m̧aan ro rimāletlet tata ilo Amedka rej jab maron̄ ukōte bok in, Josep ekar aikuj in kōm̧m̧ane.
“Ijjab maron̄,” Josep ekar ba, kar ikijeļo̧k kōn jerbal in, “bwe ejabwe ao jeļā” Ak ekar jeļā bwe emoj an Irooj kōpooje riukook ro bwe ren maron̄ ukooti piliej ko.20
Martin ekar errā. Ekar kapopo n̄an ro̧o̧l n̄an Palmyra, kakwo̧nkwo̧ne pijnij ko an, im bar ro̧o̧l iien eo emōkaj tata n̄an jerbal āinwōt juon an Josep rijeje.21
Ilo Eprōl 1828, Emma im Josep rekar jo̧kwe ilo juon em turin Susquehanna River, ejjab etoļo̧k jān m̧weo imōn jinen im jemān Emma.22 Ekar em̧m̧an an pād ilo an bo̧roro, Emma ekkā an āinwōt ke ej juon rijeje n̄an Josep alikin an jino ukoote rekoot ko. Juon raan, ke ekar ukook, Josep ekar jino an lukkuun mouj ānbwinin. “Emma, Jerusalem ekar ke wōr oror ipelaakin?” ekar kajjitōk.
“Inna,” ekar ba, keememej ļo̧k kōnono ko ilo Baibōl eo.
“O,” Josep ekar ba, “Ikar mijak bwe raar m̧ōņe eō.”23
Emma ekar m̧ōņōņō bwe likjab in jeļāļo̧kjen an leo ippān ikijāān bwebwenato im jeje ko rekwojarjar ejjab pen n̄an ukook. Josep ejjab maron̄ jeki juon leta eo ebolōmen. Bōtaab awa alikin awa an Emma jijjet turin Josep ilo an riit ta ko ilo reko̧o̧t ko kōn ejeļo̧k kojerbal bo̧o̧k ak jipan̄ in jeje ko jet. Ejela bwe Anij wōt emaron̄ kadeel e bwe en ukook āinwōt an kōm̧m̧ane.24
Jet iien ko, Martin ekar ro̧o̧l n̄an Palmyra im bōk jikin Emma āinwōt rijeje, kōtļo̧k Emma bwe en kakije mokta jān an lōtak.25 Ak kakije eo ekar jab pidodo. Lio ippān Martin, Lucy, kar akweļap n̄an etal ippān Martin n̄an Harmony, im erro jimōr kar lukkuun ruo armej ro rekajoor.26 Lucy ekar lukkuun inepata kōn an Martin ikdeleel in jipan̄ Josep kōn jet jāān im ekar illu bwe Martin ekar etal jān e n̄an New York. Ke ekar ba n̄an e ke ej etal n̄an Harmony n̄an jipan̄ kōn ukook, ekar make ba ej etal, bwe ekōņaan loe pileij ko.
Lucy ekar jino jarōnrōn, im ne ejjab meļeļe kōn ta ko armej rej ba, jet iien ej ļōmņak bwe rej kōnanaiki. Ekar barāinwōt ejeļo̧k manit in make iaan. Alikin an Josep kar jab kwaļo̧k pileij ko n̄an e, ekar jino kapukōti lowaan m̧weo, ekar eded ilo m̧weiūk ko raorōk aer, kabat ko aer, im jikin nuknuk ko aer. Josep ekar ejeļo̧k an kalet ak n̄an noji pileij ko ilo mar ko.27
Lucy ekar riwoj jān m̧weo im etal n̄an mōko jet turin m̧weo. Aolep m̧weiūk ko raorōk im kabat ko kar ro̧o̧l n̄an Emma, ak kio Lucy ej ba n̄an ro riturin bwe Josep ej kajjieon̄ n̄an bok jāān ko an Martin. Alikin jejo wiik in kōm̧m̧an tūrabōl eo, Lucy ekar ro̧o̧l n̄an Palmyra.
Ke aenōm̧m̧an ekar ro̧o̧lļo̧k, Josep im Martin rekar ukook ilo ekairir. Josep ekar jino kajoorļo̧k kōn jerbal eo an āinwōt juon rilolo im ribok relevesōn. Kalimjōk kein ukook ko ak lale dōkā an rilolo, emaron̄ kar ukook mekarta pileij ko rej pād imaan mejen ak kalipopo kōn juon iaan nuknuk ko an Emma ioon tabōl eo.28
Aolepen Eprōl, Mae, im jinoin June, Emma ekar rōnjake anikien an Josep riiti reko̧o̧t ko.29 Kar dik an kōnaan ak kar meļeļe, ekkā an bōjrak n̄an kōttar an Martin ba “jeje” alkin an tōpar kōn ta ko Josep ekar ba.30 Jet iien Emma ej bōk eddo in rijeje im ej būlōn bwe alikin kabunono ko im kakije ko, Josep ejeļā ia eo aliktata rekar pojrak ilo ejeļo̧k kakeememej ak ba ļo̧k.31
Alikin jet iien ekar iien an ajri eo nejin Emma lōtak. Peba in jeje rekar jino aer eddokļo̧k im kilep im Martin ekar jino kōņaan bwe kōrā eo ippān en riiti ukook ko, eļan̄n̄e enaaj loe aorōk eo im enaaj bōjrak jen an kabunono jerbal eo.32 Ekar barāinwōt kōjatdikdik bwe Lucy enaaj em̧ōņōņō kōn ewi jon̄an an kar kōjerbal jāān ko an n̄an jipan̄ bōktok naan ko an Anij.
Juon raan, Martin ekar kajjitōk mālim n̄an boki jeje ko n̄an Palmyra n̄an jejo wiik.33 Ilo an keememej tok mantin Lucy Harris iien eo ekar ļo lo̧k m̧weo, Josep ekar inepata jidik kōn kol eo. Bōtaab ekar kōņaan kam̧m̧oolol Martin, eo im ekar tōmak ilo e ilo an ro jet kar likjab jān e.34
Ke ekar n̄ak en ta, Josep ekar jar kōn jipan̄, im Irooj ekar ba n̄an e bwe en jab kotōļo̧k bwe Martin en bōk peij ko.35 Ak Martin ekar jeļā bwe ne enaaj kwaļo̧ki n̄an lio ippān aolep men naaj oktak, im ekar akweļap bwe Josep en bar kajjitōk. Josep ekar kōm̧m̧ane men in, ak uwaak eo ekar āinwōt mokta. Martin ekar bar akweļap n̄an kajjitōk jilu alen, bōtaab, ilo iien in Anij ekar kōtōļo̧k āinwōt aerro kōnaan.
Josep ekar ba n̄an Martin ke emaron̄ boki peij ko umwin ruo wiik eļan̄n̄e enaaj kallim̧ur n̄an kōjparoki im kwaļo̧k wōt n̄an jejo uwaan baam̧le eo an. Martin ekar kallim̧ur im kar ro̧o̧l n̄an Palmyra, jeje ko rej pād pein.36
Alikin an Martin etal, Moronai ekar waļo̧k n̄an Josep im bōk kein ukook ko jān e.37
Raan eo alikin an kar Martin ro̧o̧l, Emma ekar metak lo̧jeen im kar kōļōtak e juon ļaddik. Ninnin eo ekar mōjno im nan̄inmej im kar jab to an mour. Metak eo ekar etal jān Emma ilo kaneek ak ekar lukkuun būrom̧ōj, im kar jet iien ekar enjake an kar barāinwōt nej jako. Josep ekar lukkuun lale, ekar jab etal jān turin ilo juon iien eo aitok.38
Alikin ruo wiik, Emma ekar jino em̧m̧an an mour, im ļōmņak ko an rekar kōn Martin im jeje ko. “Ejjab lukkuun em̧m̧an aō pād,” ekar ba n̄an Josep, “ijjab maron̄ kakijje im eban em̧m̧an aō mour eļan̄n̄e ijeļā ta ko Mr. Harris ej kōm̧m̧ani kake.”
Ekar rōjan Josep bwe en pukōt Martin, ak Josep ekar jab kōņaan etal jān turin. “Jilkintok jino,”ekar ba, “im enaaj pād ippa ilo am jako.”39
Josep ekar etal rak ļo̧k. Kar jidik wōt an mōn̄ā im kiki ilo ial eo an, mijak kōn an kar jab rōnjake Irooj ilo an kar ba en jab kōtļo̧k bwe Martin en bōki jeje ko.40
Aļ ekar waļo̧k ke ekar tōpar m̧weo imōn jinen im jemān ilo Macnchester. Smith ro rekar kōpooje mōn̄ā in jibbon eo aer im kar kūr n̄an Martin bwe in etal. Ke ekar ralitōk awa, mōn̄ā ko rekar pād io̧o̧n tabōl ak Martin ekar jab jade. Josep im baam̧le eo an rekar jino abunono ilo aer kar kōttar.
Aliktata, alikin eman awa emootļo̧k, Martin ekar itok, ekar etetal jidik jidik n̄an m̧weo, mejen ekar reļo̧k n̄an lal ilo maan in.41 Ekar pojrak ilo oror eo, jijjet ioon alal eo, im lelal ļo̧k at eo ippān mejen. Ekar relōn lowaan m̧weo im jijjet ilo ejeļo̧k ekeroro.
Baam̧le eo kar lale Martin jibwe lōn tak kein m̧ōn̄ā ko an, āinwōt ar pojak n̄an m̧ōn̄ā, innām kowōtļo̧ki. “Emōj an jako jetōb eo aō!” ekar jan̄, ilo an keen bōran. “Emōj an jako jetōb eo aō”
Josep ekar kair im jutak. “Martin, emōj am kōjako ki jeje ko?”
“Aaet,” Martin ekar ba. “Rejako, im inak ia.”
“O, aō Anij, aō Anij,” Josep ekar illu, ilo an lelōn̄ļo̧k pein. “Aolep im jako!”
Ekar jino ikairir an etetal. Ekar nak en ta, “Bar ro̧o̧l,” ekar jiron̄ Martin. “Bar kappok.”
“Ejjeļo̧k tokjān,” Martin ekar jan̄. “Em̧ōj aō kappok aōlep jikin ilo m̧weo imō. Ikar barāinwōt potake aolep beet im pet ko, im ijeļā bwe rej jab pād ijon.”
“Kio inaj ro̧o̧l n̄an kōrā eo ippa kōn bwebwenato in?” Josep ekar inepata bwe ennan ko enaaj lukkuun kametak e. “Im elmen aō nej jutak im̧aan Irooj?”
Jinen ekar kajjieon̄ in kaenōm̧m̧an e. Ekar ba bōlen Irooj enaaj jeorļo̧k am̧ bōd eļan̄n̄e kwonaaj ukweļo̧k ilo ettā. Ak Josep ekar jan̄ kiiō, ekar illu ippān make kōn an kar jab pokake Irooj jinoin tata. Ekkar jab maron̄ m̧ōn̄ā raan eo. Ekar pād wōt bōnon̄ eo im kar iļo̧k ilo jibbon̄ in raan eo juon n̄an Harmony.42
Ke Lucy ekar lale an etal, buruen ekar eddo. Ekar āinwōt ke aolep men ko rekar kōjatdikdik kōn juon baam̧le—aolep men ko rekar bōktok m̧ōņōņō ilo jet iio ko remo̧o̧tļo̧k—kar jako ilo iien eo.43