“Ayaw Ko og Isalikway,” kapitulo 20 sa Mga Santos: Ang Istorya sa Simbahan ni Jesukristo sa Ulahing mga Adlaw, Volume 1, Ang Sumbanan sa Kamatuoran, 1815–1846 (2018)
Kapitulo 20: “Ayaw Ko og Isalikway”
Kapitulo 20
Ayaw Ko og Isalikway
Panahon sa ting-init sa 1835, samtang ang mga apostoles nagmisyon ngadto sa mga silangan nga estado ug sa Canada, nagtambayayong ang mga Santos sa paghuman sa templo ug pag-andam alang sa pagtuga sa gahum. Wala makasinati sa kagubot ug mga pagkawala nga giantus sa mga Santos sa Missouri, ang Kirtland mitubo ug miuswag sa espiritwal nga paagi samtang ang mga kinabig nagpundok sa lungsod ug mitabang sa buhat sa Ginoo.1
Pagka-Hulyo, usa ka poster nga nagpahibalo og “Mga Karaang Butang sa Ehipto” mitumaw sa lungsod. Naghisgot kini sa pagkadiskobre sa gatusan ka mga mummy sa usa ka lubnganan sa Ehipto. Ang pipila sa mga mummy, ingon man usab ang pipila ka karaan nga mga linukot nga papyrus, gipakita libut sa Estados Unidos, nga nakadani og dagkong pundok sa mga tumatan-aw.2
Si Michael Chandler, ang tawo nga mipakita sa karaang mga butang, nakadungog ni Joseph ug mianha sa Kirtland aron masayran kon gusto ba siyang mopalit niini.3 Gisusi ni Joseph ang mga mummy, apan mas interesado siya sa mga linukot nga basahon. Napuno kini sa kahibulongan nga mga sinulat ug talagsaon nga mga imahe sa mga tawo, mga sakayan, mga langgam, ug mga bitin.4
Gitugutan ni Chandler ang propeta nga dad-on ang mga linukot ngadto sa balay ug tun-an kini sa tibuok gabii. Nasayud si Joseph nga ang Ehipto adunay importanting bahin sa kinabuhi sa pipila ka mga propeta sa Biblia. Nasayud usab siya nga si Nephi, Mormon, ug ubang mga tigsulat sa Basahon ni Mormon mirekord sa ilang mga pulong sa unsay gitawag ni Moroni nga “inusab nga Ehiptohanon.”5
Samtang gisusi niya ang mga sinulat diha sa linukot nga mga basahon, iyang nabantayan nga naglangkob kini og importanting mga pagtulun-an gikan sa patriyarka sa Daang Tugon nga si Abraham. Nakigkita ni Chandler pagkasunod adlaw, nangutana si Joseph kon pilay baligya niya sa linukot nga mga basahon.6 Miingon si Chandler nga ikuridas lang niya pagbaligya ang linukot nga mga basahon ug mga mummy, sa kantidad nga $2,400.7
Ang presyo taas ra kaayo kay sa maabut ni Joseph. Nanlimbasug pa ang mga Santos sa paghuman sa templo tungod sa limitadong pundo, ug diyutay ra ang mga tawo sa Kirtland nga adunay kwarta nga mopahulam niya. Apan nagtuo si Joseph nga ang linukot nga mga basahon angay lang sa presyo niini, ug siya ug ang uban dali nga nakatigom og igong kwarta aron mapalit ang karaang mga butang.8
Ang kahinam mikaylap sa simbahan samtang si Joseph ug ang iyang mga tigsulat naningkamot nga masabtan ang karaang mga simbolo, masaligon nga ang Ginoo sa dili madugay mopadayag sa mensahe niini ngadto sa mga Santos.9
Kon dili mobasa si Joseph sa linukot nga mga basahon, iplastar niya kini ug ang mga mummy aron makita sa mga bisita. Nainteresado og maayo si Emma sa karaang mga butang ug naminaw og maayo samtang gipasabut ni Joseph ang iyang nasabtan sa mga sinulat ni Abraham. Sa dihang ang kuryuso nga mga tawo mihangyo nga motan-aw sa mga mummy, siya mismo ang mopakita niini sa kasagaran, mopaambit sa unsay gitudlo ni Joseph kaniya.10
Mahinamon kaayo kadto nga panahon nga magpuyo sa Kirtland. Samtang ang mga kritiko sa simbahan nanglutos gihapon sa mga Santos, ug ang utang padayon nga nakapabalaka ni Joseph ug Sidney, nakita ni Emma sa iyang palibut ang mga panalangin sa Ginoo. Ang mga trabahante sa templo mikompleto sa atop pagka-Hulyo ug misugod dayon sa pagtukod og taas nga panting.11 Misugod si Joseph ug Sidney sa pagpahigayon og mga miting sa Igpapahulay diha sa wala pa mahuman nga estraktura, nga makapundok usahay og usa ka libo ka mga tawo nga maminaw nila nga magsangyaw.12
Nagpuyo na karon si Emma ug Joseph sa usa ka balay duol sa templo, ug gikan sa iyang nataran, makita ni Emma si Artemus Millet ug Joseph Young nga mitaklap og medyo asul nga stucco sa panggawas nga mga bongbong sa templo, diin ilang gikudlitan og mga linya aron makita nga daw sinapsap nga mga bloke sa bato.13 Ubos sa direksyon ni Artemus, ang mga bata mitabang sa pagkolekta og mga piraso sa buak nga mga bildo ug mga plato aron dugmukon ngadto sa gagmay nga mga tipak ug isagol sa stucco. Diha sa kahayag sa adlaw, ang mga tipak nakapahimo sa mga bongbong sa templo nga maggilak-gilak samtang ang silaw mobanda niini sama sa mga dagway sa usa ka mutya.14
Ang balay ni Emma kanunay nga busy. Daghang mga tawo ang mitipon sa mga Smith, lakip ang pipila ka lalaki nga maoy mipadagan sa bag-ong buhatan sa pag-imprinta sa simbahan. Gawas sa pag-imprinta og bag-ong pamantalaan sa simbahan, ang Latter Day Saints’ Messenger and Advocate, kini nga mga lalaki mitrabaho sa pipila pa ka mga proyekto, lakip ang libro sa mga himno nga gihugpong ni Emma uban sa tabang ni William Phelps.15
Ang libro ni Emma naglakip og bag-ong mga himno sa mga Santos ug mas karaan nga buhat gikan sa ubang Kristiyano nga mga simbahan. Gisulat ni William ang pipila sa bag-o nga mga himno, ingon man si Parley Pratt ug usa ka bag-ong kinabig nga ginganlan og Eliza Snow. Ang katapusang himno mao ang kang William nga “Ang Espiritu sa Dios sama sa Kalayo,” usa ka kanta nga nagdayeg sa Dios tungod sa pagpahiuli sa ebanghelyo.
Nasayud si Emma nga ang mga tig-imprinta nagmantala usab og bag-o nga koleksyon sa mga pinadayag nga gitawag og ang Doktrina ug mga Pakigsaad. Gihugpong ubos sa pagdumala ni Joseph ug Oliver, ang Doktrina ug mga Pakigsaad usa ka kombinasyon sa mga pinadayag gikan sa wala mamantala nga Basahon sa mga Sugo ug sa mas bag-ong mga pinadayag, uban sa usa ka serye sa mga panudlo sa pagtuo nga gihatag sa mga lider sa simbahan ngadto sa mga elder.16 Ang mga Santos midawat sa Doktrina ug mga Pakigsaad isip usa ka buhat sa kasulatan, sama ka importante sa Biblia ug Basahon ni Mormon.17
Niana nga tinglarag, samtang hapit na mahuman kini nga mga proyekto, ang mga lider sa simbahan gikan sa Missouri miabut sa Kirtland aron sa pagpangandam alang sa pagpahinungod sa templo ug sa pagtuga og gahum. Pagka-Oktubre 29, si Emma ug Joseph mipahigayon og usa ka panihapon agig pasidungog ni Edward Partridge ug sa uban nga miabut. Samtang nagmaya silang tanan diha sa panaghiusa nga ilang gibati sa usag usa, si Newel Whitney misulti kang Edward nga nanghinaut siya nga mokaon uban kaniya pagkasunod tuig didto sa Zion.
Nagtan-aw sa iyang mga higala, miingon si Emma nga nanghinaut siya nga ang tanan diha sa lamesa makahimo usab sa pag-apil kanila didto sa gisaad nga yuta.
“Amen,” miingon si Joseph. “Kon pagbuot sa Dios.”18
Human sa panihapon, mitambong si Joseph ug Emma og miting sa high council sa Kirtland. Ang manghud ni Joseph nga si William miakusar sa usa ka babaye sa simbahan nga pisikal nga miabuso sa iyang anak-anak nga babaye. Apil sa mga saksi nga namulong sa kaso mao si Lucy Smith, inahan ni Joseph ug William. Panahon sa iyang pagpamatuod, gipakgang siya ni Joseph sa dihang misugod siya sa paghisgot og butang nga nahusay ug nasulbad na sa konseho.19
Kalit nga mibarug, mipasangil si William kang Joseph nga wala motuo sa gisulti sa ilang inahan. Milingi si Joseph ngadto sa iyang igsoon ug misulti kaniya sa paglingkod. Gibaliwala siya ni William ug nagpabilin nga nagbarug.
“Lingkod,” mibalik og sulti si Joseph, naningkamot nga magpabiling kalma.
Miingon si William nga dili siya molingkod gawas kon pwersahon siya sa pagpalingkod ni Joseph.
Na-irita, miaksyon og biya sa kwarto si Joseph, apan gipugngan siya sa iyang amahan ug gihangyo sa pagpabilin. Pormal nga gipapadayon ni Joseph ang konseho ug nahuman ang husay. Sa pagtapos sa miting, igo na ang iyang kakalma aron mabinationg manamilit kang William.
Apan nasuko pa si William, kombinsido gihapon nga sayop si Joseph.20
Niining panahona, si Hyrum Smith ug ang iyang asawa, si Jerusha, mipatrabaho ni Lydia Bailey, usa ka baynte dos anyos nga kinabig, aron sa pagtabang diha sa ilang boardinghouse. Si Joseph ang mibunyag kang Lydia duha ka tuig na ang milabay dihang siya ug si Sidney mihimo og mubo nga misyon ngadto sa Canada.21 Mibalhin si Lydia sa Kirtland wala madugay human niana, ug misaad si Hyrum ug Jerusha nga moatiman sila kaniya nga daw parte sa pamilya.
Ang buhat nakapa-busy ni Lydia. Tungod kay ang mga lider sa simbahan gikan sa Missouri anaa sa lungsod aron sa pagpangandam alang sa pagpahinungod sa templo, siya ug si Jerusha kanunay nga nagluto og mga pagkaon, naghapsay sa mga higdaanan, ug nanglimpyo sa balay. Panagsa ra siya nga dunay panahon nga makig-istorya sa mga boarder, bisan tuod si Newel Knight, dugay na nga higala sa mga Smith, nakakuha sa iyang pagtagad.22
“Si Brother Knight usa ka biyudo,” gisultihan siya ni Jerusha usa ka adlaw samtang nagtrabaho sila.
“Oh,” miingon si Lydia, nagpakaaron-ingnon nga dili interesado.
“Namatay ang iyang asawa sa miaging tinglarag,” miingon si Jerusha. “Hapit magupok ang iyang kasingkasing.”
Pagkadungog nga namatyan si Newel nakapahinumdom ni Lydia sa nawala kaniya.23 Sa nag-edad siya og dise-sais anyos, naminyo siya sa usa ka batan-ong lalaki nga ginganlan og Calvin Bailey. Human sila naminyo, kusog nga miinom si Calvin ug usahay dagmalan siya ug ang ilang anak nga babaye.
Paglabay sa panahon, nawad-an sila sa ilang umahan tungod sa pag-inom ni Calvin, nga nakapapugos nila sa pag-abang og mas gamay nga balay. Nanganak si Lydia og lalaki didto, apan ang bata nabuhi lamang og usa ka adlaw. Gibiyaan ni Calvin si Lydia wala madugay, ug si Lydia ug ang iyang anak nga babaye mitipon sa iyang mga ginikanan.
Ingon og nag-anam ka maayo ang kinabuhi, apan nagkasakit ang iyang anak. Sa dihang namatay kini, daw ang katapusang kalipay ni Lydia namatay usab. Aron sa pagtabang kaniya nga makasugakod sa pagkawala, gipadala siya sa iyang mga ginikanan ngadto sa mga higala sa Canada. Didto iyang nadunggan ang ebanghelyo ug nagpabunyag, ug sukad niadto, ang iyang kinabuhi mas malipayon ug mas malaumon. Apan nag-inusara siya ug nangandoy og kauban.24
Usa ka adlaw, giduol siya ni Newel sa itaas nga lawak sa balay sa mga Smith. “Naghunahuna ko nga ang imong kahimtang, ingon man ang akoa, medyo mingaw,” miingon si Newel, gigunitan ang iyang kamot. “Tingali mahimo kitang makig-uban sa usag usa.”25
Hilum nga milingkod si Lydia. “Nasayud siguro ka sa akong sitwasyon,” miingon siya nga magul-anon. “Wala gayud ko kahibalo kon asa ang akong bana, o kon buhi pa ba siya o patay na.” Kon walay diborsyo gikan ni Calvin, gibati niya nga dili siya mahimong makigminyo kang Newel.
“Isakripisyo na lang nako ang tanan nakong pagbati, ug bisan ang kinabuhi,” miingon siya sa dayong pagbiya sa kwarto, “kay sa mopalayo sa pagkahiyasnon o makapasilo sa akong Langitnong Amahan.”26
Pagkasunod adlaw human makiglalis sa iyang igsoon, si Joseph nakadawat og sulat gikan kaniya. Nasuko si William tungod kay ang high council mibasol kaniya, ug dili ni Joseph, tungod sa panaglalis. Nagtuo nga sakto siya sa pagbadlong kang Joseph atubangan sa high council, miinsister siya nga pribadong makigkita ni Joseph aron sa pagdepensa sa iyang binuhatan.27
Miuyon si Joseph nga makigkita kang William, misugyot nga mopaambit ang matag usa kanila sa ilang bersyon sa unsay nahitabo, moangkon sa ilang mga sayop, ug mangayo og pasaylo sa bisan unsang sayop nga nabuhat. Tungod kay si Hyrum adunay makapakalma nga impluwensya sa pamilya, gidapit siya ni Joseph sa pag-apil kanila ug sa paghimo og makiangayon nga paghukom kon si kinsa ang sayop.28
Miadto si William sa balay ni Joseph pagkasunod adlaw, ug ang managsoon nagpuli-puli sa pagpasabut sa panaglalis. Miingon si Joseph nga nasuko siya nga namulong si William sa dili angay nga paagi atubangan sa konseho ug wala motahud sa iyang posisyon isip presidente sa simbahan. Milimud si William nga wala siya motahud ug miinsister nga si Joseph ang nasayop.
Naminaw og maayo si Hyrum sa iyang mga igsoon. Sa nahuman na sila, misugod si Hyrum sa paghatag sa iyang opinyon, apan mipakgang si William, mipasangil nga siya ug si Joseph mihan-ok sa tanang sayop diha kaniya. Misulay sa pagpakalma niya si Joseph ug Hyrum, apan masuk-anon siyang migawas sa balay. Wala madugay nianang adlawa, gipadala niya kang Joseph ang iyang lisensya sa pagsangyaw.
Sa wala madugay ang tibuok Kirtland nahibalo mahitungod sa panagbangi. Mibahin kini sa kasagarang suod kaayo nga pamilyang Smith, diin nagkakontra batok sa usag usa ang mga igsoon ni Joseph. Nabalaka nga gamiton sa iyang mga kritiko ang panag-away batok kaniya ug sa simbahan, mipalayo si Joseph kang William, nanghinaut nga mawagtang ang kasuko sa iyang igsoon.29
Apan mipadayon si William sa pagyawyaw batok kang Joseph sa unang mga semana sa Nobyembre, ug wala madugay ang ubang mga Santos mipili na og madapigan. Gipanghimaraut sa mga apostoles ang kinaiya ni William ug mihulga nga taktakon siya gikan sa Korum sa Napulog Duha. Hinoon, si Joseph nakadawat og pagpadayag nga nag-awhag kanila nga magmapailubon ngadto ni William.30
Nagtan-aw sa mga pagkabahin-bahin nga nahitabo libut kaniya, naguol si Joseph. Niana nga ting-init, ang mga Santos nagkahiusa sa pagtrabaho uban sa katuyoan ug pakigdait, ug ang Ginoo mipanalangin kanila sa mga Ehiptohanon nga mga talaan ug dakong pag-uswag sa templo.
Apan karon, diin ang pagtuga sa gahum hapit na nilang makab-ut, dili sila magkahiusa sa kasingkasing ug hunahuna.31
Sa tibuok tinglarag sa 1835, si Newel Knight nagpabilin nga determinado sa pakigminyo kang Lydia Bailey. Nagtuo nga ang balaod sa Ohio nagtugot sa mga babaye nga gibiyaan sa ilang mga bana nga maminyo pag-usab, giawhag niya si Lydia nga biyaan na ang nangagi. Apan bisan gusto kaayo ni Lydia nga makigminyo kang Newel, gusto niyang masayud kon matarung ba kini diha sa mga mata sa Dios.
Nagpuasa ug nag-ampo si Newel sulod sa tulo ka adlaw. Sa ikatulong adlaw, gihangyo niya si Hyrum sa pagpangutana kang Joseph kon husto ba nga iyang minyoan si Lydia. Misugot si Hyrum nga makig-istorya sa iyang igsoon, ug mibiya si Newel aron motrabaho sa templo nga walay sulod ang tiyan.
Nagtrabaho gihapon si Newel sa dihang giduol siya ni Hyrum wala madugay nianang adlawa. Gisultihan siya ni Hyrum nga nangutana si Joseph sa Ginoo ug nakadawat og tubag nga si Lydia ug si Newel angay nga magminyo. “Kon mas dali sila nga maminyo, mas maayo,” miingon si Joseph. “Sultihi sila nga walay balaod nga makadaot kanila. Dili sila angay nga mahadlok sa balaod sa Dios o sa tawo.”
Nalipay og maayo si Newel. Gibuhian ang iyang mga himan, midagan siya ngadto sa boardinghouse ug gisultihan si Lydia sa gisulti ni Joseph. Hilabihan ang kalipay ni Lydia, ug siya ug si Newel mipasalamat sa Dios sa Iyang kaayo. Gihangyo siya ni Newel nga makigminyo kaniya, ug misugot siya. Midali-dali dayon si Newel sa pag-adto sa kan-anan aron sa pagtapos sa iyang pagpuasa.
Miuyon si Hyrum ug Jerusha nga maoy modumala sa kasal pagkasunod adlaw. Gusto ni Lydia ug Newel nga si Joseph ang mopahigayon sa seremonya, apan nasayud sila nga wala pa siya makapahigayon og kasal sukad ug wala masayud kon aduna ba siyay legal nga awtoridad sa pagbuhat niini.
Hinoon, pagkasunod adlaw, samtang nangimbitar si Hyrum og mga bisita alang sa seremonya, gisultihan niya si Joseph nga nangita pa siya og tawo nga mokasal sa duha. “Hunong!” Misulti si Joseph. “Akoy mokasal mismo kanila!”
Ang balaod sa Ohio nagtugot sa mga ministro sa mga simbahan nga pormal nga naorganisar sa pagkasal og mga magtiayon.32 Mas importante, nagtuo si Joseph nga ang iyang katungdanan sa Melchizedek Priesthood balaanong nagtugut kaniya sa pagpahigayon og mga kaminyoon. “Ang Ginoong Dios sa Israel mihatag kanako og awtoridad sa paghiusa og mga tawo diha sa balaan nga higot sa kaminyoon,” mideklarar siya, “ug sugod karon gamiton ko kana nga pribelihiyo.”
Giabi-abi ni Hyrum ug Jerusha ang mga bisita sa kasal ngadto sa ilang panimalay sa usa ka mabugnaw nga gabii sa Nobyembre. Ang kahumut sa kumbira sa kasal mipuno sa kwarto samtang ang mga Santos nag-ampo ug nanganta sa pagsaulog sa okasyon. Mibarug si Joseph ug mihangyo ni Lydia ug Newel sa pag-apil kaniya sa atubangan sa kwarto ug sa paggunit sa mga kamot sa usag usa. Gipasabut niya nga ang kaminyoon giestablisar sa Dios didto sa Tanaman sa Eden ug kinahanglan nga ipahigayon pinaagi sa walay katapusan nga priesthood.
Milingi ngadto ni Lydia ug Newel, gipasaad niya sila nga ilang ubanan ang usag usa sa tibuok kinabuhi isip bana ug asawa. Gideklarar niya sila nga naminyo na ug miawhag kanila sa pagsugod og usa ka pamilya, mipanalangin kanila og taas nga kinabuhi ug prosperidad.33
Ang kasal ni Lydia ug Newel maoy usa ka malipayong panghitabo sa lisud nga tingtugnaw ni Joseph. Sukad sa iyang pakiglalis ni William, wala na siya makatutok sa linukot nga Ehiptohanon nga mga basahon o sa pag-andam sa mga Santos alang sa pagtuga og gahum. Naningkamot siya nga mangulo nga malipayon, nga nagsunod sa Espiritu sa Ginoo. Apan ang kagubot diha sa iyang pamilya ug ang mga palas-anon sa paggiya sa simbahan makakapoy, ug usahay sakit siyang namulong ngadto sa mga tawo sa dihang nakahimo sila og sayop.34
Pagka-Disyembre, si William misugod sa pagpahigayon og dili pormal nga kapunungan sa pagdebate diha sa iyang panimalay. Nanghinaut nga ang mga debate makahatag og mga oportunidad sa pagkat-on ug pagtudlo pinaagi sa Espiritu, nakahukom si Joseph nga moapil. Ang unang duha ka miting sa kapunungan hapsay ra, apan sa ikatulong panagtigum, ang maayong buot sa grupo nausab sa dihang gibalda ni William ang laing apostol atol sa pagdebate.
Ang pagpangbalda ni William nakahimo sa pipila ka mga tawo sa pagpangutana kon angay bang magpadayon ang kapunungan. Nasuko si William ug nahitabo ang panaglalis. Misagbat si Joseph, ug wala madugay nag-insultohanay na siya ug si William.35 Gisulayan sa pagpakalma ni Joseph Sr. ang iyang mga anak, apan walay mipatuo, ug mikalit og hasmag si William sa iyang igsoon.
Nagdali sa pagdepensa sa iyang kaugalingon, misulay si Joseph sa pagtangtang sa iyang kupo, apan nasangit ang iyang mga kamot sa buktunan sa kupo. Kusog nga misumbag si William, pabalik-balik, nga nakapasamot sa mga bun-og nga nadawat ni Joseph sa dihang gibu-buan siya og alkitran ug balahibo. Sa dihang nabira na sa pipila ka mga lalaki si William, si Joseph naghigda sa salog, naglisud sa paglihok.36
Paglabay sa pipila ka adlaw, samtang naulian siya gikan sa pakig-away, nakadawat si Joseph og mensahe gikan sa iyang igsoon. “Gibati nako nga usa ka katungdanan ang paghimo og mapainubsanon nga pagkumpisal,” namahayag si William. Nahadlok nga dili siya takus sa iyang calling, gihangyo niya si Joseph sa pagtangtang kaniya gikan sa Korum sa Napulog Duha.37
“Ayaw ko og isalikway tungod sa akong nabuhat, apan paningkamot sa pagluwas kanako,” mihangyo siya. “Naghinulsol ko sa akong nabuhat kanimo.”38
Mitubag si Joseph sa sulat, mipahayag og paglaum nga magkauli sila. “Hinaut kuhaon sa Dios ang kalagot gikan kanatong duha,” mideklarar siya, “ug hinaut nga mapahiuli ang tanan nga mga panalangin, ug ang nangagi makalimtan na sa hangtud.”39
Sa unang adlaw sa bag-ong tuig, ang managsoon nagkita uban sa ilang amahan ug ni Hyrum. Nag-ampo si Joseph Sr. alang sa iyang mga anak ug mihangyo kanila sa pagpasaylo sa usag usa. Samtang namulong siya, nakita ni Joseph nga nasakitan pag-ayo ang ilang amahan sa away nilang William. Ang Espiritu sa Dios mipuno sa kwarto, ug nalukmay ang kasingkasing ni Joseph. Makita usab si William nga daw nagbasol. Giangkon niya ang iyang sayop ug mihangyo na usab nga pasayloon ni Joseph.
Nasayud nga nasayop usab siya, nangayo og pasaylo si Joseph sa iyang igsoon. Nakigsaad dayon sila nga mas maningkamot pa sa paglig-on sa usag usa ug sa pagsulbad sa ilang mga panaglahi uban sa kaaghup.
Gipasulod ni Joseph sa kwarto si Emma ug ang iyang inahan, ug giusab niya ug ni William ang ilang pakigsaad. Ang mga luha sa kalipay midagayday sa ilang mga nawong. Giyukbo nila ang ilang mga ulo, ug nag-ampo si Joseph, mapasalamaton nga ang iyang pamilya nagkahiusa na usab.40