Mataupu 25

Leai se Taimi e Ma’umau

tamaitai faifeautalai o loo ulaina ni faasolo fugalaau

I le afiafi o le aso 11 o Mati, 1938, sa faapotopoto ai e Hermine Cziep lana fanau e toatolu faataamilo i se leitio i lo latou tamai fale mautotogi e tasi le potu i fafo teisi atu o Vienna, Auseteria. Sa faasalalau atu e Kurt Schuschnigg, o le taitai o le malo o Auseteria se savali i le atunuu. Sa potopoto autau a Siamani i le tuaoi i le va o o latou atunuu. Sei vagana ua malie le malo o Auseteria e talia le Anschluss---o le tuufaatasiga o Siamani ma Auseteria i lalo o le pulega a le Nazi—o le a ave faamalosi e le ami a Siamani lo latou laueleele. Sa itiiti se filifiliga na i ai i le taitai o le malo, ae ia faamavae ma fai atu i le atunuu e talia le ave faamalosi e Siamani.

“Ma o lea ou te tuua ai tagata Auseteria,” na ia folafola atu ai. “Ia puipuia e le Atua Auseteria!”

Na amata ona tagi Hermine. “O lenei ua tatou le toe Auseteria,” sa ia fai atu ai i lana fanau. “O le galuega a Satani. O le pule malosi e fanaua le pule malosi, ma o le mea ua i le au Nazi e lē lelei.¹

I le lua aso na sosoo ai, e toaitiiti ni nai tagata na teenaina le autau a Atofu Hitila a o ulufale atu le ami a Siamani i le atunuu ma pulea le malosiaga o leoleo. Sa fanau Hitila i Auseteria, ma e toatele tagata Auseteria na lagolagoina lona manao e tuufaatasia tagata uma e tautatala faa-Siamani i se malo fou malosi e taua o le “Toefaatulagaga Lona Tolu,” e tusa lava pe o lona uiga o le lafoaia ai o le tutoatasi faalemalo.²

Sa faasoa mai e le tane a Hermine, o Alois, lona masalosalo i le au Nazi. Sa avea o ia ma peresitene o le Paranesi a Vienna mo le silia ma le fa tausaga, ma sa auauna Hermine faatasi ma ia, o se peresitene o le Aualofa. Sa laitiiti le paranesi, pe tusa ma le valusefulu tagata o le ekalesia, ma o nisi o i latou o le au lagolago malosi a Hitila ma le Anschluss. O isi tagata o le paranesi, aemaise lava i latou e i ai tofi le faa-Iutaia, na vaai atu ma le fefe ma le atuatuvale i le tulai mai o Hitila i le paoa. Ae o le Au Paia i Viena sa avea pea o se aiga, ma sa lei manao le au Czieps e fevaevaeaia i latou e le au Nazi.³

Ina ua auai Hermine ma Alois i le Ekalesia o ni talavou matutua, sa tupu ai se feeseeseaiga i lo la va ma o la matua. O le tamā o Alois, o se Katoliko auuliuli, sa ia faato i lona atalii, ma ta‘u atu ia te ia i se tusi e tatau ona ia lafoaia ana faifaiga ma le Au Paia o Aso e Gata Ai. “Afai e te filifili e lē ua‘i mai i a’u upu,” na tusi atu ai lona tama, “O le a ou le toe tautala atu lava ia te oe i lenei olaga, ma o mea e te tusi mai ia te a‘u o le a iu ina susunuina i le afi.” Talu mai lena taimi ua maliu lona tama, ma e ui lava ua lelei le mafutaga a Alois ma nai ona tei i le taimi nei, ae sa ia iloaina le tiga o se aiga ua fevaevaeai.⁴

Sa faapena foi ona oo isi Au Paia Vienna i le teenaina, ma e toatele ulugalii laiti i le paranesi sa vaavaai atu i le au Cziep o ni matua. Talu ai e le masani ona i ai ni tupe a Hermine mo taavale la‘u pasese, e tele taimi o le vaiaso e savali ai o ia i le aai e asiasi i tamaitai o le paranesi. A maua se pepe a se tagata o le paranesi, e avatu e Hermine ni meaai i le aiga, fesoasoani i le faamamaina, ma tausia tamaiti matutua atu. O le taimi lea, na malaga ai Alois i se uila vilivae, e masani ona agai atu e auai i pisinisi a le paranesi pe a maea galuega i le ta o le fitu i po taitasi.⁵

O le tolu o aso talu ona uma le lauga a le Taitai o Schuschnigg, na laina ai i magaala o Vienna fu‘a mumu ma papae faatasi ai ma faailoga uliuli o suasitika [swastika] a le au Nazi. Talu ai ona sa faigaluega Alois mo se kamupani tele a Siamani, sa faatonuina ai o ia ma tagata sa latou faigaluega faatasi e tuua le faleoloa ina ia fatuina se “tulai faaaloalo” a o pasi atu Hitila ma ana autau i le aai. A o tutu ai Aloi i le tumutumu o tagata, sa tau le mafai ona ia iloa atu le taavale efuefu e aveese le fale a Hitila a o alu atu i le auala, na siomia e taavale a leoleo ma fitafita faaauupegaina i toniga masoa. Sa siomia Alois e tagata na alalaga, ma sisii o latou lima taumatau i le fa’alo faa-Nazi.

O le aso na sosoo ai, na auai atu ai Alois ma le faitau afe o ona uso a tagatanuu a o latou tumutumu atu i le Heldenplatz, po o le “Faatafafa o le Toa,” i fafo atu lava o le Maota o Vienna Hofburg. Sa savali atu Hitila i luga o le faapaologa o le maota ma tautino atu, “E mafai ona ou faasilasila atu i luma o le talafaasolopito le ulufale atu o lo’u nu’u moni i le Malo Faatulaga o Siamani.”⁶

A o lolofi atu le tumutumu o tagata, sa faatumulia le faatafafa i alaga o le “Heil Hitler!”. Na iloa e Alois ua ia molimauina se taimi taua i le talafaasolopito. O le auala o le a aafia ai le Au Paia i Vienna i nei mea na tutupu sa tumau pea le lē manino.⁷

I le isi itu o le lalolagi, sa lagona ai e Chiye Terazawa e luasefulu-tolu tausaga le matua le lotovaivai. Toeitiiti atoa le masina, o auauna atu o ia o se faifeautalai i le gagana Iapani i Honolulu, Hawaii. E ui o ona matua e o mai mai Iapani, ae sa fanau o ia ma ola ae i le Iunaite Setete ma e lei tautala faaIapani o ia. O le mea moni, a o ia suesue i le gagana faatasi ma isi faifeautalai, sa masani ona ia faaseā ia te ia lava mo le le vave ona aoaoina. E toetoe lava o aso uma o se tauiviga, ma sa ia aioi atu i le Atua e tatala lona laulaufaiva.⁸

Ua toeitiiti atoa le tolu tausaga talu ona lagona e Peresitene Heber J. Grant se uunaiga e tatala se misiona i le nofoaga e toatele ai le faitau aofai o tagata Iapani i Hawaii. A o naunau o ia ma ona fesoasoani e toe amata le galuega faafaifeautalai i ē e tautatala i le gagana Iapani, sa lē fautuaina lea mea e se tasi sa avea muamua ma peresitene o le misiona i Iapani. Sa talitonu o ia i le tele naua o papupuni faaleaganuu na tutu i le ala e lē ono manuia ai.

Ae, sa agai pea i luma Peresitene Grant i le fuafuaga, ma le talitonuga o se misiona i le gagana Iapani i Hawaii e mafai ona faatuina ni paranesi malolosi i le gagana faaIapani o e e mafai ona faasoa atu le talalelei i uo ma aiga i Iapani.⁹ Ia Novema 1936, sa ia valaauina ai Hilton Robertson, o lē sa avea foi ma se peresitene o le misiona i Iapani, e tatalaina le misiona. Sa siitia atu Peresitene Robertson ma lona faletua, o Hazel, i Honolulu, ma e toatolu faifeautalai mai le Iunaite Setete na vave ona faatasi atu ma i la’ua.¹⁰ Ona taunuu ai lea o Chiye i le amataga o Fepuari 1938.

E ui i ona tauiviga ma le gagana, sa avea Chiye ma se faifeautalai naunautai. O ia o le uluai faifeautalai Iapani Amerika na auauna atu i le Ekalesia, ma o le talalelei o se vaega faapelepele o lona olaga. E leai se tasi o ona matua e auai i le Ekalesia, ae sa latou nonofo mo le tele o tausaga e lotolotoi i le Au Paia i Idaho i sautesasae. A o lei maliu lona tina i le faama‘i oti o le fulu i le 1918, sa ia talosagaina le tamā o Chiye e auina atu Chiye ma ona tei e toalima i sauniga a le Ekalesia.

“E le mafai ona e tausia i latou na o oe,” na fai atu ai le tina o Chiye ia te ia. “O le a avea le Ekalesia ma o latou tina ina ia mafai ona avea oe ma o latou tama.”¹¹

Ma sa faia lelei e le Ekalesia lana vaega, i Idaho ona sosoo ai lea ma Kalefonia ina ua siitia atu le aiga iina. A o lei malaga ese atu Chiye mo lana misiona, sa faia e le Au Paia i lana siteki ia te ia se fiafia faamavae faatasi ai ma ni lauga a taitai i le lotoifale, o se tagata siva, o se aufaipese e to’afa, ma se faili mo musika siva.¹²

I le na’o ia ai o se faifeautalai tamaitai i le misiona, sa masani ai ona galulue Chiye ma Sister Robertson. Talu ai e leai se tasi o i laua e tautala faaIapani, sa masani ona la aoaoina isi tagata e tautatala i le gagana Peretania. Sa valaauina foi e Peresitene Robertson ia Chiye e faatulaga se Faalapotopotoga Faaleleia Faatasi o Tamaitai Talavou i le misiona ma avea ma ona peresitene. Sa taufaafefe le tofiga, ae sa ia maua se fautuaga i le auala e faatulaga ai se FFF ina ua asiasi atu i atumotu ia Helen Williams, le fesoasoani muamua i le au peresitene aoao o le FFFTT.

Sa filifili e Chiye ona fesoasoani ma filifili taitai mo Teine o le Ofagapi ma Teine Ao Aputisaito. Sa la galulue vavalalata foi ma Marion Lee, o le alii faifeautalai na tofia e taitai ia alii talavou, e fuafua le uluai fonotaga a le FFF a le misiona.¹³ E ui o le faalapotopotoga sa mo le autalavou a le Ekalesia, ae sa tatalaina fonotaga a le FFF i tagata o vaitausaga uma. O se afiafi o pese, siva, ma tala faamatala o le aganuu faaIapani mai le Au Paia i le lotoifale ma uo a le paranesi. E talanoa Marion i le faamoemoega ma le manulauti o le FFF, ae talanoa Chiye e uiga i le talafaasolopito o le polokalama a le FFFTT.

Sa latou faatulagaina le fonotaga mo le aso 22 Mati. Sa popole Chiye nei leai se tasi e sau. Sa popole Marion o le polokalama sa la fuafuaina o le a puupuu tele. Sa fai mai lana soa e leai se mea e popole ai. “O le a saunia e le Alii,” na ia folafola atu ai.

Ina ua oo i le taimi e amata ai le fonotaga, sa lei taunuu mai nisi o tagata, ae na filifili Chiye ma Marion e amata e aunoa ma i latou. Sa tatalaina e faifeautalai i se pese ma faia se tatalo. Ona taunuu mai lea o Kay Ikegami, le taitai o le Aoga Sa, faatasi ma lona aiga. I se taimi puupuu mulimuli ane, na taunuu mai ai se isi aiga. E oo atu i le faaiuga o le fonotaga, na silia ma le fasefulu tagata na potopoto mai, e aofia ai ma uso taitai uma a Chiye i le FFF. Sa usuina foi e se tasi o alii ni pese se tolu, na faatumu ai le polokalama ma aveesea ai soo se lagona fefe e uiga faapea o le a puupuu le fonotaga.

Sa toafilemu Chiye ma Marion. Sa amatalia le FFF a le misiona i se tulaga lelei. “Ua tatalaina e le Atua le ala,” na lipotia ai e Chiye i lana api talaaga. “Ou te faamoemoe lava e mafai ona tatou faia ia manuia.”¹⁴

I lena taumafanafana, sa saunia ai J. Reuben Clark o le Au Peresitene Sili e saunoa atu i se faatasiga faaletausaga o faiaoga o mataupu faalelotu a le Au Paia o Aso e Gata Ai, i le seminare, inisitituti, ma kolisi.

O Peresitene Clark, o se sa avea muamua ma loia ma se sooupu o malo, sa malosi lona lagolagoina o le a’otauina. E pei o le toatele o tagata lotu o lana tupulaga, sa popole o ia i faiga o loo solo malie atu i ai le lalolagi e suia talitonuga faalelotu i totonu o potuaoga. Sa faapitoa lona popole i sikola faaletusi paia o e na faamamafaina aoaoga o amioga lelei a Iesu e sili atu nai lo Ana vavega, Togiola, ma le Toetu. I lona soifuaga matua atoa, sa ia vaai ai i uo, tagata faigaluega faatasi, e oo lava i Au Paia o Aso e Gata Ai ua latou matele i manatu faalelalolagi na faapea ona latou lafoaia ai lo latou faatuatua.¹⁵

Sa lei manao Peresitene Clark i le mea lava lea e tasi e tupu i le tupulaga faiae o le Au Paia. O kolisi e tolu a le Ekalesia, inisitituti e sefulutolu, ma seminare e ivasefulu-valu na faavaeina ina ia “maua ai Au Paia o Aso e Gata Ai.” Ae sa popole o ia ona o nisi o faiaoga i nei aoga na misia avanoa e faafailele ai le faatuatua i le talalelei toefuataiina a Iesu Keriso pe a latou taofi le tuuina atu o molimau, i le manatu faapea o le a faaituau ai le tulitulimatagauina e a latou tamaiti aoga le sailia o le upumoni. Sa talitonu o ia sa manaomia e le autalavou o le Ekalesia se aoga faalelotu, e mausali lelei i mea faavae na tutupu ma aoaoga faavae o le Toefuataiga.¹⁶

I le taeao o le aso 8 o Aokuso, 1938, sa feiloai ai Peresitene Clark ma faiaoga i Aspen Grove, o se vanu matagofie na taoto i atumauga e latalata i Provo, Iuta. A o tu o ia e lauga, sa agi mai ai se matagi timu i le eria, ma sasaina ai le fale sa faapotopoto ai o ia ma faiaoga. I lona le gāsē, sa ia ta‘u atu ai i lana faapotopotoga sa ia faamoemoe e tautala ma le faamaoni e fai ma sui o isi uso o le Au Peresitene Sili.

“E ao ona matou tauina atu ma le maninouiga o mea matou te fai atu ai,” na ia fai atu ai, “aua e taua le lumanai o a tatou talavou, iinei i le lalolagi ma i le olaga a sau, ma o le manuia foi lena o le Ekalesia atoa, ua lamatia.”

Sa ia faailoa mai le aoaoga faavae autu o le talalelei toefuataiina. “E i ai mo le Ekalesia, ma tagata taitoatasi ma ona tagata uma, ni mea taua se lua e le tatau ona leano i ai, faagaloina, faanenefu, pe lafoai,” na ia saunoa ai. “Muamua---O Iesu Keriso o le Alo o le Atua, o le Toatasi na fanaua e le Tama i la le tino.”

“O le lona lua,” sa ia faaauau ai, “e faapea o le Tama ma le Alo i le mea moni ma i le upumoni, sa faaali moni mai lava i le Perofeta o Iosefa i se faaaliga i le togavao.”

“A aunoa ma nei talitonuga maoae e lua,” na ia folafola atu ai, “o le a le toe avea le Ekalesia ma Ekalesia.”¹⁷

Ona ia saunoa lea i le taua o le aoaoina atu o nei mataupu faavae i tamaiti aoga. “O autalavou o le Ekalesia ua galala mo mea a le Agaga,” na ia saunoa ai. “E latou te fia maua ni molimau i le moni o ia mea.”¹⁸

Sa talitonu o ia o se molimau patino o le talalelei e tatau ona avea ma uluai tulaga manaomia mo le aoaoina atu o le talalelei. “E leai se aofaiga o le aoaoina, leai se aofaiga o suesuega, ma e leai se aofaiga o tikeri faale-atamai e mafai ona avea le tulaga o lenei molimau,” na ia saunoa ai. E le gata i lea, sa ia folafola atu, “E te le tau tolotolo atu i tua o lenei talavou ua i ai le poto masani faaleagaga ma musumusu atu le lotu i ona taliga. E mafai ona e sau sao lava, faafesagai, ma talanoa ma ia. E le manaomia ona e ufiufia upumoni faalelotu i se ofutalaloa o mea faalelalolagi.”

A o sasa mai timuga i faamalama o le fale, sa uunaia e Peresitene Clark ia faiaoga e fesoasoani i le Au Peresitene Sili e faaleleia aoaoga faalelotu i le Ekalesia.

“Ua ia te outou o faiaoga se misiona maoae,” na ia molimau ai. “O la outou faamuamua sili, e moomia ma lo outou tiute uma e patino, o le aoao atu lea o le talalelei a le Alii o Iesu Keriso, e pei ona faaalia mai i nei aso e gata ai.”¹⁹

I le mavae ai o le lauga, sa tetee nisi o faiaoga i le auala ua fuafuaina e le Au Peresitene Sili mo aoaoga a le Ekalesia, i le talitonu ai e faatapulaaina ai lo latou saolotoga e aoao atu i le ala sili e latou te manatu ai. O isi na taliaina lona faamamafa i le aoaoina atu o upumoni faavae ma le tuuina atu o molimau patino. “Ou te naunau e tauave i luma le galuega,” na tau atu ai e le komesina o aoga a le Ekalesia o Franklin West ia Peresitene Clark. “Ou te folafola atu ia te oe o le a e vaaia le iloga ma le televave o le alualu i luma.”²⁰

I ni nai masina mulimuli ane, sa folasia mai ai e le polokalama o le seminare se vasega fou mo ona tamaiti aoga: “O Aoaoga Faavae o le Ekalesia.”²¹

Ia Fepuari 1939, na iloa ai e Chiye Terazawa o loo fuafua lana peresitene o le misiona e siitia atu ni faifeautalai tamaitai se toalua i se isi eria o Hawaii. O lenei tala na popole ai o ia. I le manuia ai o le gasologa o lana FFFTT i Honolulu, sa lei manao o ia e aluese. Po o ai o le a siitia atu, sa ia mafaufau ai, ma o fea o le a latou o i ai?²²

Ua toafa nei faifeautalai tamaitai o le misiona, o i latou uma sa nonofo ma galulue faatasi i Honolulu. Peitai, sa faatulagaina talu ai nei e Peresitene Robertson ni paranesi o le Au Paia Sapani i Maui, Kauai, ma le Motu Tele o Hawaii. O tuafafine na ia filifilia mo le siitaga o le a nafa ma le galulue faatasi ma faifeautalai alii e fausia le tuputupuae o se tasi o nei paranesi mai ona uluai laasaga.²³

I le aso 3 Mati, 1939, sa valaauina ai e Peresitene Robertson ia Chiye ma lana soa, o Inez Beckstead, e o atu i lona ofisa. Sa ia tau atu ia i laua ua ia auina atu i laua i Hilo, o se nuu i le Motu Tele. Sa tele ni lagona sa lagonaina e Chiye i le taimi lava lea, ma sa le mafai ona taofiofia lona tagi. Sa fiafia o ia ma mapu ua le tatau ona toe popole e uiga i le nofo po o le alu. Ae o le a ia misia le galulue vavalalata ma le au Robertson ma le Au Paia Sapani i Oahu.

I ni nai aso mulimuli ane, na faatofa atu ai Chiye ma Inez i se motu o faifeautalai ma le Au Paia Sapani i le uafu i Honolulu. Na faaulaina soa talai i faasolo e ni isi o tamaitai. Sa tuuina atu e Kay Ikegami ia i laua se tupe mo le malaga. Na tuuina atu ia i laua e se tagata ua leva o le Au Paia Sapani o Tomizo Katsunuma ni faailogatusi.²⁴

O se tasi tagata e lei i ai i le uafu o Tsune Nachie, o le tagata faigaluega pele o le malumalu mai Iapani, lea na maliu i ni nai masina na muamua atu. O le tamaitai matua sa lauiloa o le “tina o le misiona,” ma sa avea o ia ma se uo pele ma se faufautua ia Chiye i le aluga o le tausaga ua mavae. O le mea moni, i ni nai itula talu ona mavae le maliu o Sister Nachie, sa talosagaina e le au Robertson ia Chiye e fesoasoani ia i laua e saunia lona tino mo le falelauasiga. Semanu e fiafia Sister Nachie e iloa e toalua tamaitai faifeautalai o le a o atu i Hilo. I ni nai tausaga na muamua atu, sa auauna atu ai o ia [Sister Nachie] i se misiona i le lotoifale iina.²⁵

Na taunuu Chiye ma Inez i Hilo i le taeao o le aso 8 o Mati, sa lagona le maivasa, ae ua sauni e galulue. Sa sili atu le laitiiti o Hilo nai lo Honolulu. Sa le vaaia e Chiye ma Inez ni faletalimalo po o ni faleaiga i le taulaga, e ese mai se faleaiga o taumafa mama i autafa o le apitagalu. O le Paranesi a Hilo pe tusa ma le lima masina le matua, ma e masani lava pe a ma le tolusefululima tagata—o le toatele o i latou o tagata sailiili—sa auai i sauniga o le Aso Sa. Ua uma ona faatulagaina e faifeautalai se Aoga Sa ma se polokalama o le FFF mo alii talavou, ae sa leai se FFFTT po o se Peraimeri. Sa malie Chiye e taitai tamaitai talavou a o auauna atu Inez o se peresitene o le Peraimeri.²⁶

Na siitia atu faifeautalai e toalua i le fogafale i lalo o se fale mautotogi mo tamaitai ma maua ai le tele o avanoa e faaleleia ai le la faaSapani. O se tasi o mea muamua sa la faia o le fai atu i taitai ma faiaoga i se aoga tulagalua Sapani i le lotoifale pe mafai ona la talanoa atu i tamaiti aoga e uiga i le Peraimeri. I lena taimi, sa faaaoga ai e faifeautalai le Peraimeri o se auala e faamasani ai tamaiti ma o latou aiga i le Ekalesia. Talu ai ona e mālie gaoioiga ma faalauiloa ai tulaga faatauaina faigofie faaKerisiano, sa tosina atu ai fanau o le tele o faatuatuaga. Sa faia e Chiye ma Inez se vaaiga lelei i le aoga, ma e lei umi, ae auai le toatele o tamaiti i le Peraimeri i aoauli o Aso Lulu.²⁷

I lena tautotogo, sa tonu ai i tamaitai faifeautalai e fai atu i tamaiti e faatino le O Loto Fiafia, o se tala faatino faamusika ua faatulagaina e le fono faatonu aoao o le Peraimeri mo faafiafiaga a le Peraimeri i le Ekalesia atoa. I le tala faatino, o se tupu ma se masiofo o se laueleele faalemafaufau ua aoaoina tamaiti pe aisea e lelei ai mea lē lelei e pei o timuga, taumafaina o fualaau faisua, ma taimi vave e momoe ai mo i latou.²⁸

Pe a lē tuitui faitotoa ia Chiye ma Inez, suesue, pe feiloai ma tagata sailiili, e masani ona maua atu i laua o loo faia aogapese, su‘iina o toniga, mea e fai mo ata e tutu mai tua ma autafa, po o aioi atu i matua e auina mai a latou fanau i faataitaiga. Sa fesoasoani foi le Au Paia ma alii faifeautalai Hilo i le faamaopoopo mai o le fanau na lei i ai, faia ni seti, ma fesoasoani i faataitaiga.²⁹

I le iva o aso a o lumanai le faafiafiaga, na matuai leaga lava le faataitaiga. “Oka se faaletonu,” na tusia ai e Chiye i lana api talaaga. “Ae ou te talitonu o le a lelei mea uma. O le mea sili le i ai o le faamoemoe.”³⁰

Mulimuli ane, sa sili atu ona lelei faataitaiga, ma a o latalata mai le aso o le faafiafiaga, ua amata ona lelei mea uma. Sa faasalalau e faifeautalai le faaaliga i le nusipepa ma faamaea le suisuiga ma le toe faaleleia o toniga. O Tamotsu Aoki, o se tagata faipisinisi i le lotoifale o lē sa sailiili ma lona aiga i le Ekalesia, sa malie e avea ma pule o le tausamaaga.³¹

I le taeao o le faafiafiaga, sa alapo ai Chiye ma fesoasoani e ao mai fugalaau, laugasēsē, ma isi tamailaau e teuteu ai le tulaga o le falelotu. Ma, a o faatulaga e le Au Paia ma alii faifeautlai ia nofoa ma faatulaga le teuina o le vaaiga, sa faanatinati atu o ia e aumai tamaiti ia teu mai i o latou toniga ma fai a latou vali i le taimi e tatau ai.

E oo atu i le ta o le fitu i le afiafi, pe tusa ma le limaselau tagata na potopoto mo le faafiafiaga. Na tuu mama se avega a Chiye, ona sa lelei le faatinoina e tamaiti o a latou vaega. Sa matuai fiafia i laua ma Inez i le toatele o tagata na o mai i le falelotu e lagolago le Peraimeri.³² I le faaiuga o le tala faamusika, sa latou faalogologo uma a o usuina faatasi e tamaiti o le tala le pese:

O fea o i ai le Laueleele o Loto Fiafia?
O iinei ma soo se mea!
O loo i ai auala lautele ma susulu mo oe,
Po o se ala itiiti po o se ala sopo,
Ina ia taitai atu ai oe iina.33

I le taumafanafana o le 1939, sa fiafia ai Emmy Cziep e sefulutasi tausaga ma ona tei, o Mimi e sefululima tausaga ma Josef e sefululua tausaga le matua, i se tafaoga i Siekisolovakia, o se atunuu i matu o lo latou fale i Vienna, Auseteria.

O tamaiti ma o latou matua, o Alois ma Hermine, sa asiasi atu i aiga iina i ni nai tau taumafanafana talu mai le maliu o le tamā o Alois. Sa latou nonofo faatasi ma uso e toalua o Alois, o Heinrich ma Leopold, ma o la aiga i Moravia, o se itulagi i le ogatotonu o le atunuu.³⁴

E pei o Auseteria, o Siekisolovakia o se teritori na nofoia e Nazi. Na lei leva ona uma le Anschluss, ae ave faamalosi e le autau a Hitila ia Sudetenland, o se itulagi tuaoi o Siekisolovakia o loo i ai le toatele o tagatanuu Siamani. E ui e toatele tagata Siekisolovakia na mananao e puipuia lo latou atunuu, sa faamoemoe taitai o Italia, Farani, ma Peretania Tele e aloese mai se isi taua tele i Europa ma sa malilie ai i le ave faamalosi. I le faafesuiaiga, sa tautino atu ai e Hitila e aloese mai nisi osofaiga. Peitai, i totonu o ni nai masina, sa ia solia ai lana maliega ma sa ia ave faamalosi ai le vaega na totoe o le atunuu.³⁵

Ia Emmy, na foliga mai sa mamao ese lea feteenaiga. Sa fiafia o ia e faatasi ma lona aiga lautele. Sa fiafia o ia e taaalo faatasi ma ona tausoga i le taaloga o leoleo ma faomea ma faapisipisi vai solo faatasi ma i latou i se vaitafe lata ane. Ina ua tatau ona toe foi ona matua i Auseteria i se taimi o le taumafanafana, sa nonofo o ia ma ona tei i Siekisolovakia mo ni nai vaiaso faaopoopo.

I le aso 31 o Aokuso, 1939, a o saofafai le fanau a Cziepmo le ’aiga o le aoauli, na oso faafuasei atu Heinreich, le tuagane o lo latou tina, i totonu o le potu, ma foliga ua mumu. “Ua tatau ona outou o loa!” na ia alaga atu ai. “E leai se taimi e toe ma’umaua!”

Sa le mautonu ma fefe Emmy. Sa ta‘u atu e le tuagane o lona tina ia i latou e foliga mai e i ai se mea o loo fuafuaina e Hitila. Ua uma ona tuuina mai faatonuga e tapunia tuaoi, ma o le nofoaafi e ui atu i lo latou taulaga i le ta o le tasi, e ono avea ma o latou avanoa mulimuli e toe foi ai i Vienna. O le peuina o le nofoaafi e ono lē mafai, sa ia fai mai ai, ae e tatau i tamaiti ona taumafai pe afai latou te faamoemoe e fia taunuu i lo latou aiga i o latou matua.

I se taimi na muamua atu o lena taeao, sa tuu uma ai e Emmy ma ona tei o latou ofu i totonu o se tapuvai ōā mo le tatāina. Sa fesoasoani le toalua o le tuagane o lo latou tina ma le tuagane o lo latou tina i a i latou e tatau o latou lavalava a o lei tauaia susū i totonu o se atopau. Ona latou tamomoe atu lea i le nofoaga o nofoaafi.

O le nofoaga e faatali ai le nofoaafi sa faatumulia i tagata atuatuvale, o i latou uma o tautulei ina ia o ese atu mai le atunuu. Sa faaofiofi atu Emmy ma ona tei i totonu o le nofoaafi ma sa vave ona latou iloa ai ua siomia latou e le anoanoai o pasese vevela ma afu faasolo atoa. Sa tau le manava Emmy. Pe a tu le nofoaafi i nuu e ui atu ai, e ato atu e tagata i latou lava i faamalama o le nofoaafi, e feei ma taumafai e fea‘ei i totonu, ae na leai se avanoa.³⁶

Na taunuu atu le nofoaafi i totonu o Vienna ua pogisa. I le faatumulia i loimata, sa olioli le aiga o Cziep ua latou toe mafuta faatasi.

Nai lo le toe foi atu i le tamai potu mautotogi lea sa faaalu ai e Emmy lona olaga atoa, sa latou o atu i se fale fou mautotogi i Taborstrasse, i se auala matagofie i le ogatotonu o le taulaga. Mo le tele o tausaga, sa mananao ai Alois ma Hermine e sue se fale e sili atu mo lo latou aiga ua faatupulaia, ae o le maualalo o le la tupe maua, o le le lava o fale, ma le puleaina faaupufai o le faasoaina o fale mautotogi na le mafaia ai. Ona faaleleia ai lea o le tamaoaiga ina ua mavae le Anschluss, ma sa faateleina i le faalima le ola o le kamupani lea sa faigaluega ai Alois.

Faatasi ai ma le fesoasoani a se tagata o le Ekalesia sa faigaluega mo se taitai Nazi, sa talosaga ai Alois ma Hermine mo se falemautotogi fou ma maua ai se tasi e i ai potumoe e tolu, o se umukuka, o se faletaele, ma se potu malolo. Sa sili atu foi ona latalata i le falelotu o le paranesi—o se savaliga e fasefulu-lima minute, nai lo le lua itula sa masani ai.³⁷

O le mea e faanoanoa ai, o le manuia lelei na oo mai sa tauia i tagata Iutaia o e sa avea muamua ma tagata autu na nofoia Taborstrasse. E lei leva ona uma le Anschluss, ae faaleagaina e le au Nazi ma e na mulimuli atu ia i latou ia pisinisi a tagata Iutaia, susunuina sunako, ma pue faapagotaina ma tipoti le faitau afe o tagatanuu Iutaia. E toatele tagata Iutaia na gafatia ona sosola ese mai le atunuu na tia‘i o latou fale, tuua fale mautotogi e tatala mo aiga e pei o le au Czieps e nonofo ai.³⁸ Sa nonofo pea isi Iutaia i le aai, e aofia ai nisi o le Au Paia o ni Iutaia o latou tupuaga i le Paranesi o Vienna. Ma sa tupu tupu ae pea lo latou fefefe mo le saogalemu o o latou ola.³⁹

I le aso 1 o Setema, na faaalu faatasi ai e Emmy ma lona aiga lo latou po muamua i lo latou fale fou mautotogi. A o latou momoe, e tasi ma le afa miliona fitafita Siamani na osofaia faamalosi Polani.⁴⁰