Mataupu 27
O le Atua o Loo Tu i le Foe
“Sau i lo‘u fale i le po nei. Ou te manao e te faalogo i se mea,“ na musumusu atu ai Helmuth Hübener e sefuluono tausaga le matua i lana uo o Karl-Heinz Schnibbe. Sa o se afiafi o se Aso Sa i le taumafanafana o le 1941, ma sa auai alii talavou i le sauniga faamanatuga i la latou paranesi i Hamburg, Siamani.
Sa toatele ni uo a Karl-Heinz e sefulufitu tausaga le matua i le paranesi, ae na faapitoa lava lona fiafia e faaalu le taimi ma Helmuth. Sa atamai ma to‘a o ia—o le atamai tele lea na faaigoa ai o ia e Karl-Heinz “o le polofesa.” Sa malosi lana molimau ma le tautinoga i le Ekalesia, ma sa mafai ona ia taliina ma le faigofie ia fesili e uiga i le talalelei. Talu ai ona sa faigaluega lona tina mo le tele o itula, sa nonofo ai Helmuth ma ona matua matutua, o ni tagata foi o le paranesi. O le toalua o lona tina sa o se Nazi auuliuli, ma sa le fiafia Helmuth e latalata ia te ia.1
O lena po, na ulufale lemu atu ai Karl-Heinz i le fale mautotogi o Helmuth ma maua atu ai lana uo o punou i luga o se leitio. “E i ai le alaleo puupuu,” o le tala lea a Helmuth. O le tele o aiga i Siamani sa i ai ni leitio taugofie na tuuina atu e le faigamalo a le Nazi, e itiiti ni alaleo faasalalau ma e tapulaa le manino. Ae o le uso matua o Helmuth, o se fitafita i le autau a Siamani, na aumaia lenei leitio anagatā mai Farani ina ua uma ona faatoilaloina e autau a le Nazi le atunuu i le tausaga muamua o le taua.2
“O a mea e mafai ona e faalogoina ai?” o le fesili lea a Karl-Heinz. “Farani?”
“Ioe,” na fai atu ai Helmuth, “ma Egelani foi.”
“E leaga lou ulu?” Na fai atu ai Karl-Heinz. Sa ia iloa e fiafia Helmuth i mea o loo tutupu i le taimi lea ma mea faapolokiki, ae o le faalogologo i faasalalauga a le leitio a le fili i le taimi o taua e mafai ona ave ai se tagata i le falepuipui pe fasiotia foi.3
Sa tuuina atu e Helmuth ia Karl-Heinz se pepa o faamatalaga sa ia tusia, na faatumulia i talafou e uiga i le faamanuiaina o le militeli a Peretania Tele ma le Soviet Union.
“O fea na e maua ai lenei mea?” Na fesili atu Karl-Heinz ina ua uma ona faitau le pepa. “E le mafaia lena mea. O le faafeagai atoa lea o faasalalauga a le tatou militeli.”
Na tali atu Helmuth i le tape o le moli ma ki ia ola le leitio, ma tuu maualalo le leo. Sa galulue e le aunoa le autau a Siamani e faasalavei faailo a Malo Aufaatasi, ae sa fai e Helmuth se enetena, na mafai ai e tama ona faalogologo i faasalalauga faasaina mai Peretania Tele.
I le ta tonu o le sefulu i le uati, sa oolo mai se leo i le pogisa: “E tuuina atu e le BBC i Lonetona talafou i le faaSiamani.”4 Sa talanoaina e le polokalama se puipuiga lata mai nei a Siamani i le Soviet Union. Na lipotia mai e niusipepa a Nazi le faalauiloaga o se manumalo, e aunoa ma le faailoaina o mea na toilalo ai Siamani. Sa talanoa mai Peretania e uiga i tagata maliliu a le Au Faatasi ma Siamani.
“Ou te talitonu o loo latou tauina mai le mea moni ma o tatou o loo talapepelo,” o le tala lea a Helmuth. “O a tatou lipoti o talafou e foliga mai e tele i le gugutu—tele o manatu taufaasese.”
Sa faateia lava Karl-Heinz. Sa masani ona fai mai Helmuth e le mafai ona faatuatuaina le au Nazi. Sa auai foi o ia i talanoaga faapolokiki ma tagata matutua i le lotu e uiga i le mataupu. Ae sa musu Karl-Heinz e talitonu i lana uo talavou nai lo upu a taitai o le malo.
Ae o lenei ua foliga mai sa sa‘o lava Helmuth5
I le aso 7 o Tesema, 1941, sa faatalitali ai Kay Ikegami ma lona aiga mo le latou Aoga Sa Sapani mo le amataina i se tamai falesa i le King Street i Honolulu, Hawaii. Ina ua faatoa amata ona auai Kay i le vasega ma isi Au Paia Amerika Sapani, sa toaitiiti lava. Ae ina ua mavae le faatulagaina o le Misiona Sapani i Hawaii i le fa tausaga na muamua atu, o le aofai o Aoga Sa Sapani ua oo atu i le lima i Honolulu lava ia. O Kay o le taitai o le Aoga Sa lea na faatasitasi i King Street.6
Sa toalaiti tagata i le vasega i lea taeao nai lo le mea e masani ai. A o latou faatalitali mo le amatalia o le sauniga, sa faanatinati atu Jay C. Jensen, o lē na suitulaga ia Hilton Robertson o le peresitene o le Misiona Sapani, i le faitotoa. “Ua osofaia e Iapani le Uafu o Pearl,” o lana tala lea.
Na liu lanu lefulefu foliga o Kay. “Oi, leai,” na ia fai atu ai. “E le mafai ona moni.”7
E ui na fanau i Iapani, sa nofo Kay i le Iunaite Setete talu mai lona laitiiti, ma sa fananau mai lana lava fanau iina. O le manatu o lona atunuu na fanau ai o loo osofaia le malo na ta‘ua e ia ma lona aiga o lo latou aiga sa loloto ai le popolega.8
I le ta o le valu i lena taeao, sa auai atu Peresitene Jensen i se isi Aoga Sa Sapani lea na faatasitasi i talaane o le Uafu o Pearl, o se nofoaga tele o le fuavaa a le I.S. e lata ane i le aai. I fafo, sa feleleai ai vaalele i le alu atu ma le sau i se mamanu, ma o nisi o ia vaalele sa faapauu ifoa ni pomu. Sa manatu o ia o le vaegaau a le I.S. o loo faatautaia ni aoaoga faataitai, o lea sa lei mafaufau faalua ai o ia e uiga i le vāvāō. Ae, ina ua foi atu i le fale, sa faanatinati atu lona faletua, o Eva, i fafo ma tau atu ia te ia ua osofaia Pearl Harbor.
I le masalosalo ai, sa ia kiina le leitio—ae na iloa ai e sa‘o o ia. “O ese ma auala!” na lapatai mai ai se tagata faasalalau o le leitio. Sa i ai pea vaalele Sapani i le ea ma faatoulu ifo lava pomu. Ae sa la popole ma Sister Jensen ia Kay ma lana Aoga Sa, o lea sa la faanatinati atu ai i King Street.
“Faatopetope i le fale ma lalafi,” na fai atu ai Peresitene Jensen ia Kay. Sa vave faataape le vasega ma sosola ese tagata uma mai le fale. I se taimi itiiti mulimuli ane, na pa’u ai se pomu i le na o le selau iata le mamao ese, ma mu ai ni fale.9
I aso na sosoo ai, na folafola atu ai e le Iunaite Setete ua i ai i le taua ma Iapani ma lana soatau o Siamani, na faamutaina ai le solitu o Amerika i le taua. Sa tuu e le malo ia Hawaii i lalo o le tulafono malosi faafitafita, tapunia aoga a le malo, taofia nusipepa ma siaki meli uma e alu i fafo. Sa aafia tagata uma i atumotu i se vavao, ae o tagata Sapani sa le o ni tagatanuu o le I.S. sa tatau ona i ai i le fale i po taitasi i le ta o le valu, e tasi le itula e muamua ai nai lo isi tagatanuu uma. Sa faasa foi e le malo le faaaogaina o le gagana Sapani i nofoaga faitele.10
I le taimi lea, o le atalii o Kay o Tavita e sefululima tausaga le matua, sa lei mautonu i le suiga faafuasei i le olaga o lona aiga. “Ua le aoga uma aso,” na ia tusia ai i lana api talaaga. “Maimau pe ana toe i ai foi se a’oga.” Sa ia taumafai e alu i lana faleaoga, ma le faamoemoe e aumai se tusi o le potutusi mai lana loka, ae sa poloka e fitafita le auala.
I le popole ai e uiga i osofaiga i le lumanai mai Iapani, na amata ai e tagata i le motu ona fau ni tamai malutaga i lalo i le eleele mo le puipuiga e faasaga i pomu a le fili. Sa talosagaina e Kay ma lona faletua o Matsuye, ia Tavita e fesoasoani ia i laua e fau se malutaga i lo latou tuafale. Sa amata ona latou eliina le eleele mo le malutaga i le silia ma le vaiaso a o lei oo i le Kerisimasi. Sa faigata ma telegese le galuega, ae maise lava i le tatau ai ona latou aveesea maa mai le eleele. Ina ua uma ona maua mai nisi fesoasoani, sa mafai e le aiga ona faamaea le fausiaina o le malutaga i le taeao o le Kerisimasi.
Sa lagona e Tavita le māmā ina ua uma le galuega faigata, ae sa faigata ona ia maua le olioli i aso malolo na totoe. “E le mafai ona e maua le agaga ona o le taua,” sa ia tagaitu’i ai.11
Na mavae ni nai vaiaso talu osofaiga i pomu ma na le toe i ai ni isi osofaiga. Ae sa faigata ona le vaai atu i le lagi, ma saili mo vaalele na faailogaina i le faatusa a Sapani o le oso a‘e o le la.12
I se tasi afiafi o le Aso Sa, i Siamani, sa faatalitali ai Karl-Heinz Schnibbe ma Rudi Wobbe mo Helmuth Hübener e taunuu atu mo le sauniga faamanatuga i le Paranesi a Hamburg.13 Mo ni nai masina ua tuanai, sa fesoasoani ai Karl-Heinz ma Rudi e sefululima tausaga le matua ia Helmuth e tufatufa ni pepa faataamilo i le nuu e tetee ai i Nazi. I le avea ai ma se failautusi o le paranesi, sa i ai se masini lomitusi a le paranesi ia Helmuth i lona fale ina ia mafai ona ia tusia ni tusi i fitafita o le Au Paia o Aso e Gata Ai, ma sa masani ona ia faaaogaina e faia ai pepa faalauiloa, lea sa i ai ni ulutala matamata tetele e pei o le “Latou te Le o Ta’uina Atu Ia te Outou Mea Uma” po o le “Hitila, le Fasioti Tagata!”14
O le tufatufaina atu o pepa faalauiloa o se taufaalata maualuga, o se solitulafono e faasalaina i le oti, ae e oo mai i le taimi lea sa le maua e le pulega ia alii talavou. Peitai, o le le lotu o Helmuth sa o se popolega. Sa mafaufau Karl-Heinz pe o ma‘i lana uo. Sa faia pea le sauniga e pei ona masani ai seia oo ina talosagaina e le peresitene o le paranesi o Arthur Zander, o se sui auai o le Pati a le Nazi, le potopotoga e nonofo ai pea i o latou nofoaga pe a maea le tatalo faaiu.
“O se tagata o le tatou paranesi, o Helmuth Hübener, ua pue faapagota e le Gestapo,” o le saunoaga lea a Peresitene Zander. “O faamatalaga ua ou maua e le atoatoa, ae ou te iloa e faapolokiki. Na pau lena.”15
Na pulato’a atu Karl-Heinz i mata o Rudi. Sa femusuai i le ofo tele le Au Paia sa nonofo latalata ane ia i laua. Pe latou te malilie faatasi ma Hitila pe leai, o le toatele o i latou sa talitonu o lo latou tiute le faaaloalo i le malo ma ana tulafono.16 Ae peitai, sa latou iloa soo se tetee aliali i le au Nazi mai se tagata o le paranesi, po o le a lava le lototoa po o le manatu lelei i ai, e mafai ona lamatia ai i latou uma.
A o agai atu i le fale, sa taumanatunatu leotele ai matua o Karl-Heinz po o le a lava se mea ua faia e Helmuth. Sa leai se tala a Karl-Heinz. O ia, o Rudi, ma Helmuth na faia se maliega afai e pue faapagotaina se tasi o i latou, o le a tuuaia uma i lena tagata ae le faailoaina isi. Sa talitonu Karl-Heinz o le a faamamaluina e Helmuth la latou maliega, ae sa fefe o ia. Sa i ai i le Gestapo ni uiga tauave o le sauaina o pagota ina ia maua mai ai faamatalaga sa latou mananao ai.17
E lua aso mulimuli ane, sa faigaluega Karl-Heinz ae ona taliina se tuitui atu i le faitotoa. Sa faaali atu ia te ia e ni sui se toalua o le Gestapo sa faia ni peleue uumi a la pine.
“O oe o Karl-Heinz Schnibbe?” o le fesili lea a se tasi o i laua.
Sa fai atu Karl-Heinz, ioe.
“Sau tatou o,” na la fai mai ai, ma taitai atu o ia i se taavale uliuli. Sa lei pine ae omiomia Karl-Heinz i le va o alii e toalua a o latou tietie atu i lona fale mautotogi. Sa ia taumafai e aloese mai le tausalaina o ia lava a o laua tuifesili o ia.
Ina ua latou taunuu i lona fale, sa faafetai Karl-Heinz na faigaluega lona tama ae o lona tina sa i le fomai nifo. Sa sue atoa e sui o le malo le fale mautotogi mo se itula, sa tasue solo tusi ma autilotilo i lalo o moega, ae sa faaeteete lava Karl-Heinz e aua nei aumaia soo se faamaoniga i le fale. Sa leai se mea na latou maua.
Ae latou te lei faatagaina o ia e alu. Nai lo lena, sa latou toe tuuina o ia i totonu o le taavale. “Afai e te pepelo,” na fai mai ai se tasi o alii, “o le a matou sasaina oe seia e mafolafola.”18
I lena afiafi, na taunuu ai Karl-Heinz i se falepuipui i fafo atu o Hamburg. Ina ua uma ona faasino atu ia te ia lona sela, sa tatalaina e se leoleo o le falepuipui sa i ai se povai ma se fana le faitotoa.
“Aisea ua e oo mai ai iinei?” na fesili atu ai le leoleo falepuipui.
Na fai atu Karl-Heinz na te lei iloaina.
Sa ta e le leoleo falepuipui ona foliga i lana tautauki. “Ua e iloa nei?” sa ia ee atu ai.
“Leai lau susuga,” na tali atu ai Karl-Heinz, ma le fefe. “O le uiga o la’u tala, ioe, lau susuga!”
Sa toe sasa foi o ia e le leoleo falepuipui, ma o le taimi la lea na gauai atu ai Karl-Heinz i le tiga. “Sa faapea na ou faalogologo i se faasalalauga a le fili,” o lana tala lea.19
I lena po na faamoemoe ai Karl-Heinz mo le filemu ma le toamalie, ae sa lei uma ai le tatala soo e le leoleo falepuipui o le faitotoa, ki le moli, ma faamalosia o ia e tamoe i le puipui ma tauloto lona igoa. Ina ua maea ma latou tuua o ia i le pogisa, sa mu ona mata i le vaivai. Peitai sa le mafai ona moe o ia. Sa ia mafaufau i ona matua ma lo laua popole o i ai. Pe na i ai so la manatu ua avea nei o ia ma se pagota?
I le vaivai ai i le tino ma le agaga, na liliu atu e Karl-Heinz ona foliga i lona aluga ma tagi ai.20
Ia Fepuari 1942, sa saofai ai Amy Brown Lyman i luma o se faaleotele leo i totonu o le Tapeneko i Sate Leki, sa faamumu itiiti ona moli, ua sauni e pue se savali faapitoa mo le tasi le selau tausaga o le Aualofa. Sa na o ni nai tagata na i ai iina e molimauina lona pueina, ma o le tolusefulu tausaga o avea o se taitai o le Aualofa na tuuina atu ai ia te ia le tele o avanoa e lauga ai i nofoaga faitele. Ae o se aafiaga fou lenei, ma sa popole o ia.21
Sa vaetofia Amy e avea ma peresitene aoao o le Aualofa i le aso 1 ianuari, 1940, i ni nai vaiaso a o lei pagatia Heber J. Grant i le pe o lona itu. Talu mai lena taimi, sa faaauau pea ona faasolo manuia le soifua maloloina o Peresitene Grant.22 Ae peitai, o le saogalemu ma le soifua manuia o tagata i le salafa o le lalolagi sa lei i ai se isi taimi na sili atu ai ona matautia. Ua salalau atu le taua i le toetoe lava o itu uma o le kelope e pei o Malo Peretania, o le Iunaite Setete, o le Soviet Union, Saina, ma atunuu sa latou auaufaatasi e tau faasaga i autau a Siamani, Italia, Iapani, ma a latou paaga.23
A o sauni fitafita Amerika e tau i atunuu mamao, sa talosagaina e le malo o le I.S ona tagatanuu i aiga e ositaulaga e lagolago le taumafaiga o le taua. Ia Ianuari, na fofogaina mai ai e le Au Peresitene Sili e faapea, o faalapotopotoga a le Ekalesia e pei o le Aualofa e tatau ona faaleaogaina fonotaga uma faalesiteki i Kanata, Mekisiko, ma le Iunaite Setete ia faaitiitia ai tupe faaalu ma sefe ai le suauu.24
Mo lenei mafuaaga, sa pueina ai e Amy lana savali nai lo le tuuina atu sao e ia lava. I le amataga, sa faamoemoe o ia ma isi taitai o le Aualofa e faia se faamanatuga sili o le seneturi ia Mati 1942, le faamanatuina o le uluai Aualofa i Navu. Sa fuafua foi le Aualofa e faia se konafesi e tolu aso ia Aperila, e lagolagoina faatinoga e iva o se faaaliga e ta’ua o le Woman’s Century of Light, ma talimalo i se konaseti e afe limaselau “tina pepese” i le Tapeneko.25
Ina ua uma ona faaleaogaina na mea e tutupu, sa fautuaina e le fono faatonu aoao o le Aualofa ia uarota ma paranesi taitasi ina ia faia a latou lava faatasiga laiti ma mafaufau e toto se “laau o le seneturi” o se auala e faamanatu ai lea faamoemoe.26
Sa tonu foi i le fono faatonu e auina atu se faamaumauga i se lipine e sefululua inisi o loo i ai upu a Amy faapea foi ma se savali puupuu mai ia Peresitene Grant i Aualofa uma i le Iunaite Setete, Mekisiko, ma Kanata. E ui ina sa faigata i le taua ona auina atu ia lipine i tamaitai i isi atunuu, ae sa fuafua le Aualofa e auina atu ia lipine ia i latou i le taimi lava e sologa lelei ai tulaga.27
Ina ua oo i le taimi e tuuina atu ai lana lauga, sa tautala manino atu Amy i le faaleotele leo. “E ui lava o ataata o taua o loo faamalumalu ifo i le tele o laueleele,” sa ia fai mai ai, “e le o faagaloina lava lenei aso fanau lona selau.” Ona ia saunoa lea e uiga i le galuega maoae a le Aualofa, o lona talafaasolopito o le auauna atu ma le faatuatua, ma luitau o aso nei.
“I le 1942, a o tatou amataina se seneturi fou o le Aualofa,” sa ia fai mai ai, “ua tatou iloa o le lalolagi ua tumu i le vevesi ma faafitauli. Ua manino lava o tagata i soo se mea o le a faia ni osigataulaga—o ositaulaga e pei le telē e lei moemiti lava i ai le toatele.
“I nei taimi faigata o le a le maua atu ai tamaitai o le Aualofa o faatamala,” sa ia faaauau ai, “ma o le a latou le masalosalo lava ae o le a iu lava ina manumalo le malamalama ma le filemu i le valea ma taua.”28
Ina ua uma lana tautalaga, sa faafetai Amy ua mafai ona ia fesootai atu i tamaitai o e nonofo i le faitau afe o maila le mamao—o tamaitai o e le mafai ona auai i konafesi ma faaaliga i le Aai o Sate Leki, e oo lava i taimi o le filemu.
Sa faamoemoe Amy o le 1942 e avea o se tausaga o le olioli i le Ekalesia atoa mo le Aualofa. Nai lo lena, sa mautinoa lava o se tausaga o le ositaulaga, mafatiaga, ma le taliaina o tiutetauave fou. Ae, a o tuuina atu lana savali i tamaitai o le Aualofa, sa ia uunaia i latou ia faalagolago i le Alii ma galulue i Lana galuega.
“Ia tatou toe faapaiaina i tatou lava i lenei aso i la tatou lava galuega faapitoa ma le misiona,” na ia fai atu ai, “ma mo le alualu i luma o le talalelei a lo tatou Alii ma le Matai, o Iesu Keriso.”29
O le taimi lea, i Tilsit, Siamani, sa lagolagoina ai e Helga Meiszus e luasefulu-tasi-tausaga le matua taumafaiga o le taua e ala i le momoli atu o keke manutinuti suamalie i fitafita ma asiasi atu i alii na manunua, i Aso Sa i le va o ana sauniga Lotu. I se tasi aso, a o asiasi atu i se falemai lata ane, sa ia feiloai ai i se fitafita o le Au Paia o Aso e Gata Ai na manu‘a e igoa ia Gerhard Birth. E lei umi ae ia maua lea tusi, ma lea tusi mai ia te ia.
E ui sa na o le faatasi ona la feiloai, ae sa valaaulia e Gerhard Helga e sau i lona nuu e tafao i le Kerisimasi faatasi ma lona aiga. I le taimi muamua, na te lei manatu e tatau ona ia taliaina le valaaulia. Ona suia lea o lona mafaufau e lona tuagane o Siegfried, o lē sa la faigaluega faatasi i se faleoloz matatioata i le lotoifale. “O i latou o tagata o le Ekalesia, ma sa latou valaaulia oe,” na ia fai atu ai. “Aisea e te le alu ai?”30
O lea na alu ai Helga ma fiafia e faamasani ia Gerhard ma lona aiga toatele. Sa manino lava le alofa o le alii talavou ia te ia, ae na te lei vaai atu i le la sootaga o se atiaeina o se mea e sili atu.31 I le feagai ai ma taua ma se lumanai le mautonu, sa masani ona faanatinati atu tagata talavou e faaipoipo. Afai e faia foi e Helga lea lava mea e tasi, atonu o le a itiiti se taimi la te faatasi ai ma Gerhard a o lei toe auina atu o ia i le laina i luma o le taua. Ma sa le o tulaga lelei le taua mo Siamani. Na osofaia e Hitila le Soviet Union ia Iuni 1941, ae i ni nai vaiaso a o lumanai le Kerisimasi, sa faasolomuli ai e le vaegaau a le Soviet Union ma se taumalulu matautia o Rusia le au Nazi i Moscow.32
E lei leva ona toe foi Helga i Tilsit, ae ia mauaina se tusi mai ia Gerhard, o le taimi lea na faamalamalama atu ai la te faaipoipo. Sa ia toe tusi atu, ma faaleano i lana faamalamalamaga. Ae i le isi ana tusi, sa ia faamautinoa atu ai ia te ia lona faamaoni. “Ia ta faamau,” na ia tusi atu ai.
Sa musu Helga i le taimi muamua, ae na iu lava ina ia taliaina lana talosaga. Sa fiafia o ia ma faamemelo ia Gerhard. O ia o le ulumatua o le fanau e toasefulutasi ma sa tuuto atu i ona matua ma le Ekalesia. Sa ia te ia foi se tulaga aoaoina lelei faaleaoaoga, tele o le naunau, ma se leo pese sili ona lelei. Sa mafai ona ia vaaia lo la faatasia i se olaga lelei.
I se tasi Aso Sa i se taimi puupuu mulimuli ane, na foi atu ai Helga i le fale mai se sauniga a le Ekalesia ma maua ai se uaealesi mai ia Gerhard i lana pusameli. Ua toe valaauina o ia e foi atu i le laina i luma o le taua, ma o lana nofoaafi o le a ui atu i Tilsit, mai nofoaga uma, e agai atu i le Soviet Union. Sa manao Gerhard e feiloai ia te ia i le nofoaga o nofoaafi ona faaipoipo lea i le taulaga.
O le mafaufauga e alu na o ia i lea nofoaga e feiloai ai ma se fitafita sa maasiasi ai Helga, o lea sa ia fai atu ai i se uo e igoa ia Waltraut la te o. I le aso atofaina, sa la maua ai Gerhard i lea nofoaga ma se vaega o fitafita. Sa foliga fiafia o ia e vaai mai ia te ia, ae sa na o se lululima faatauvaa sa ia faafeiloai ai o ia. Ona faliu atu lea o Helga ia Waltraut, atonu sa faamoemoe o le a ia tuumamaina le faatasiga taufaaletonu, ae ua mou ese Waltraut, ma tuua ai na o i laua.
Na maua e Gerhard le faatagaga e nofo ai pea i Tilsit i ni nai aso a o agai atu lana iunite i le taua. I le aso 11 o Fepuari, 1942, sa la o atu ai ma Helga i le falefaamasino e faaipoipo. Sa malulu ae sa matagofie fafo, ma a o la savavali, sa mafai ona la faalogoina le pa’o o le kiiona i lalo ifo o o la vae. I le falefaamasino, sa latou auai faatasi ai ma tagata o aiga ma uo mai le paranesi mo le sauniga.
O le Aso Sa na sosoo ai, sa usu toatasi ai e Gerhard se pese i le lotu. Sa laitiiti tele le Paranesi a Tilsit i le taimi lea ona o le toatele o tamaloloa na lesitala i le auaunaga faamiliteli. O le tamā o Helga lava ia na lesitala mo le taua ao lei leva ona mavae le osofaia faamalosi o Polani, e ui ua toe sau o ia i le fale. O lona tuagane o Siegfried sa lava lona matua e tau ai, ma e le o toe mamao ae faapena foi lona tuagane o Henry.
A o faalogologo Helga i le pese a Gerhard, sa ootia o ia. “E le o toe mamao ona mavae atu lea o tuinanau o le olaga,” na faamanatu atu ai e upu o le viiga i le paranesi laitiiti. “O ona fiafiaga sili ua itiiti.”
Ina ua maea le sauniga, sa ave e Helga lona toalua i le nofoaga o nofoaafi, ma sa la faatofa ai. Sa toetoe lava o aso uma na tusi atu ai Gerhard ia te ia mo se masina ma le afa. Ma, i ni nai vaiaso talu ona uma ana tusi, sa ia maua ai le tala faapea ua fasiotia o ia i le taua.33
I lena Aperila, sa tulai ai Peresitene J. Reuben Clark i luma o se aofia laitiiti o le konafesi aoao i le Maota o Potopotoga i le Lotoa o le Malumalu. Ona o tapulaa o femalagaaiga, sa na o le au pulega aoao ma au peresitene o siteki na auai atu i le sauniga. O le Au Paia sa nonofo i Iuta ma eria lata ane sa mafai ona faalogologo i le leitio, ae o i latou o e sa nonofo mamao ese sa faatalitali mo lauga e lolomiina ma tufatufaina atu i le lipoti o le konafesi a le Ekalesia. O le taimi lea, o Au Paia sa nonofo i nisi o malo na faaleagaina i le taua, o le a leai lava se avanoa e maua ai lauga. Ae, sa lagona lava e Peresitene Clark o lana savali, na tuuina atu e fai ma sui o le Au Peresitene Sili, e tatau ona saunoa sa‘o atu i tagata uma o le Au Paia o Aso e Gata Ai, e tusa lava po o fea o latou nonofo ai.
“I le taua i le taimi lea, ua maliliu ai alii amiotonu o le Ekalesia i itu uma e lua, o nisi ma le lototoa tele, mo o latou lava atunuu,” na ia tautino atu ai.34 O lona atalii faaletulafono o Mervyn Bennion o se tasi na maumau lona ola i le taimi o le osofaiga a Sapani i le Uafu o Pearl i le na o le fa masina talu ai. Sa alofa Peresitene Clark ia Mervyn e pei o se tasi o lana lava fanau, ma o lona maliu na matua luluina ai o ia. Ae e ui lava i le faigata o le maliu o Mervyn, sa faamafanafanaina Peresitene Clark e le Agaga i lona faavauvau, ma sa ia iloa e le mafai ona ia lolo atu i lagona o le ita, lotovale, po o le tauimasui.35
“Oi talofa o le vaega a i latou o e totoina le inoino i loto o le autalavou ma tagata,” na ia saunoa ai. “Ua fanaua e Satani le inoino; o le alofa o le fanau a le Atua. E tatau ona tatou tutuliesea le inoino mai o tatou loto, tatou uma taitoatasi, ma ia le toe faatagaina lava e ulufale mai.
Ona ia sii mai lea mai le vaega 98 o le Mataupu Faavae ma Feagaiga: “O lea, ia tetee ai i taua ma folafola atu le filemu.” O finauga i le va o malo e tatau ona foia filemu, sa ia folafola atu ai. “O le Ekalesia e, ma e tatau ona tetee i taua.”36
O le feteenaiga ua mafua ai le lototiga ma puapuagatia i olaga o le Au Paia i le salafa o le lalolagi ma taofia ai le tuputupu ae o le Ekalesia. Sa faaaluina e le Au Paia i Europa ma faifeautalai sa galulue ai le luasefulu tausaga talu mai le taua mulimuli i le faasalalauina atu o le talalelei ma le fausiaina o le Ekalesia. I le taimi nei e tele paranesi sa tauivi e mafuta faatasi.
Sa tauivi foi le Au Paia i le Iunaite Setete, e ui e le tutusa le fua faatatau. O le faasoasoaina o le penisini ma pa‘u e le malo na fua i ai le tele o taimi na mafai ai ona potopoto faatasi le Au Paia. O alii uma i le va o le sefuluvalu ma le onosefulu-fa tausaga sa tatau ona lesitala mo le tautua faamiliteli. E lei umi a ua tuuitiitia tagata talavou e avanoa mo le galuega faafaifeautalai, ma faatapulaa ai e le Ekalesia le galuega faafaifeautalai faamisiona i na o Amerika i Matu ma Saute ma Atumotu o Hawaii.37
Po o le a lava le tele o le tetee o le Au Peresitene Sili i taua, sa latou malamalama foi na i ai i le Au Paia o Aso e Gata Ai se tiute e puipuia atunuu sa latou nonofo ai. Ma e ui lava i le tiga o le maliu o lona atalii faaletulafono i se osofaiga faafuasei a le fili, sa faamamafa atu e Peresitene Clark e faapea, o le Au Paia i itu uma e lua o le taua sa tauamiotonuina i le tali atu i le valaau a o latou lava atunuu.
“O le Ekalesia lenei o se Ekalesia i le lalolagi atoa. O ona tagata tuuto o loo i ai i itu uma e lua,“ na ia saunoa ai. “I itu taitasi ua latou talitonu o loo latou tau mo le aiga, ma le atunuu, ma le saolotoga. I itu taitasi, ua tatalo ai lo tatou usoga i le Atua e tasi, i le suafa lava e tasi, mo le manumalo. E le mafai ona sao atoatoa itu uma e lua; atonu foi e le aunoa uma ma ni sese.”
“O le a galueaiina e le Atua i Lana lava taimi e tatau ai ma i Lana lava ala tutoatasi silisiliese le faamasinotonu ma le sa’o o le taua,” na ia tautino atu ai. “O le Atua o loo tu i le foe.”38