Mataupu 28
O A Tatou Taumafaiga Tuufaatasi
I le tautotogo o le 1942, sa tuuina atu ai e pisinisi i le salafa o le Iunaite Setete la latou lagolago mo taumafaiga o le taua. I Cincinnati, na sapalai atu ai e falegaosimea vaega o masini ma afi. O isi kamupani i le aai na gaosia ie pupuni faapogisa lanu uliuli, faamalu lele, ma vaega o fesootaiga o leitio. I faleoloa, e pei o lea na faagaoioia e le aiga o Bang, sa faasoasoa ma le faaeteete aitema a o agai atu le tele o oloa i le fafagaina ma le faaoofuina o fitafita.1
E faatasi i le aso ona le maua ni mea e faaaoga i aso uma, ma sa taumanatunatu ai Paulo ma Connie Bang pe mata o le a mafai e le Paranesi a Cincinnati ona fausia lo latou falelotu fou. Ina ua uma ona faatau atu lo latou falesa tuai, sa siitia atu e le Au Paia a latou sauniga i se potu mautotogi i se fale a le YMCA lata ane. O Paulo ma Connie o ni sui auai o le komiti o fale a le paranesi, ma sa la saili tupe mo le falelotu fou talu mai le taimi ao lei tupu le taua. Ae i le taimi nei, faatasi ai ma le tele naua o mea ua sioti, sa itiiti se faamoemoe o le komiti e faaauau a latou fuafuaga seia uma le taua.2
Pe tusa o le taimi lea, sa mafaufau ai Paulo ma lona uso faaletulafono o Milton Taylor e uiga i le aveina atu o o laua aiga i le malumalu. Soo se mea lava latou te liliu i ai, ua faavalavala e le taua aiga. O tane ma ava, atalii ma afafine na tuua aiga e auauna atu i lo latou atunuu. I le avea ai ma alii talavou i le luasefulu ma ona tupu tausaga, sa lesitala ai Paulo ma Milton mo tiute faamiliteli ma e mafai ona valaauina i le taua i soo se taimi. I le totonugalemu o sea lē mautonu tele, o faaipoipoga e faavavau ma feagaiga o le malumalu na tuuina atu ai le faamautinoaga ia i latou ma o latou aiga talavou.3
I se tasi aso, na iloa ai e Paulo ma Milton o le la uo o Vaughn Ball, o se tasi o le Paranesi a Cincinnati mai le Aai o Sate Leki, sa manao e malaga i Iuta. Afai e malaga atu le au Bang ma le au Taylor i Iuta faatasi ma ia, e mafai ona la faataunuuina le la miti o le maua o faaeega paia ma faamauina i le malumalu. Ma i le malaga faatasi, e mafai ai ona latou sefe i tupe faaalu.4
Na pau le faafitauli o le mauaina o se auala e oo atu ai iina. Ua toeitiiti atoa le lua tausaga talu ona faaipoipo Paulo ma Connie Bang, ma ua i ai nei se la tama teine e sefulu masina le matua, o Sandra. O Milton ma lona faletua, o Eseta sa i ai foi se la tama teine laitiiti, o Janet e lua tausaga le matua.5
Sa iloa e Milton se tamaloa sa i ai sana taavale faatuatuaina e lava nofoa, ma sa malie o ia e faaaoga i se totogi. E ui o augatupulaga na muamua atu o le Au Paia na o atu i sisifo e ala i taavale solofanua, taavale toso, po o nofoaafi, a e o le a aveina e le au Bang, le au Taylor, ma Vaughn Ball se taavale o le ituaiga o le 1939 DeSoto Touring Sedan e malaga ai.6
Na o ese atu le vaega mo Iuta i le vaiaso mulimuli o Aperila. Talu ai o le penisini sa lei tau le lava faapei o pa‘u i le ogatotonu o le taufaasoasoa i le taua, o lea sa mafai ai e le vaega ona faia la latou malaga sopo i le atunuu i le faautautaga lelei, pe afai e alu lemu e aloese mai le vave uma ai o palai o pa‘u.7
A o agai atu le Desoto i le salafa o le Iunaite Setete, sa manuia le au malaga mai le tele o auala mautu ma nofoaga o auaunaga ia na faaopoopo mai i aluga o le tolusefulu tausaga talu ai. I le po e latou te nonofo ai i faletalimalo i tafaala, lea sa mafai lava ona latou faatauanauina le au faipisinisi e faataga i latou e nonofo mo ni nai tala e itiiti ifo nai lo le tau na faasalalauina.
E ese mai ia Vaughn, e leai se tasi i le taavale na mamao ese atu i sisifo muamua, o lea sa fou ai le suiga o le laufanua ia i latou. Sa latou fiafia i le vaaiga seia oo ina iloa atu Mauga Papa ma o auala ua amata ona aegā ma matautia. Sa fiafia Vaughn e tietie i aega ma o‘o atu i mauga matagofie, ae na foliga mai na fefefe isi tagata uma nei meaane ua solo ia auala gaoa tifato ma tanu ola ai i latou. Sa latou lagona le toafimalie ina ua latou taunuu saogalemu i le Vanu o Sate Leki.8
I le aai, sa nonofo Paulo, Connie, ma Sandra ma le tina o Marion Hanks, o se faifeautalai sa auauna atu i Cincinnati, a e nonofo le au Taylor ma le tina o Vaughn Ball. Sa asiasi atu aiga uma e toalua i le Lotoa o le Malumalu i nai taimi, ma pue ata o fale ma maa faamanatu i luga o ia nofoaga. Sa latou asiasi atu foi ia Charles ma Christine Anderson, o e na taitaia le Paranesi a Cincinnati mo le silia ma le luasefulu tausaga. Sa tele le alofa o le au Anderson mo ulugalii e toalua ma ua leva ona faamoemoe e vaai ua faamauina i laua.9
I le aso 1 o Me, na ulu atu ai Paulo ma Connie i le Malumalu o Sate Leki faatasi ma Milton ma Esther. Ina ua uma ona maua o latou faaeega paia, sa aumaia ulugalii i se tasi o potu o faamauga e lima o le malumalu. O le Aposetolo o Charles A. Callis, o le sa avea muamua ma peresitene o le misiona i Cincinnati, sa ia ave ulugalii taitasi ma faamauina faatasi i laua a o auauna atu Peresitene Anderson o se molimau. Ona aumai ai lea o Janet ma Sandra i totonu o le potu, na laei papae, ma faamau i o la matua.10
I ni nai aso talu ona uma a latou faamauga, sa toe foi atu ai Paulo, Connie, Milton, ma Eseta mo se isi sauniga o faaeega paia. A o savavali atu Paulo ma Connie i le tele o potu ma alasavali o le malumalu, sa la maofa i lona telē ma le matagofie. Sa faagaeetia i laua i le i ai iina, malupuipuia i le malamalama sa faamauina faatasi i laua ma lo la afafine mo le olaga nei ma le faavavau atoa.11
I lena tautotogo, e latalata i The Hague, Netherlands, na faatofa atu ai Hana Vlam e tolusefulu-fitu-tausaga le matua i lona toalua, o Pieter, a o ia agai atu i le nofoaga o nofoaafi. Mo le lua tausaga ua mavae, sa nofoia ai e Nazi Siamani ia Netherlands. I le avea ai muamua ma se taitai i le fuavaa a Take, sa manaomia ai Pieter ia lesitala soo ma taitai o le au Nazi e le aunoa, ma o lea ua agai atu nei o ia i se aai e lata ane i le tuaoi o Siamani e faia ai.
“Ou te toe vaai ia te oe taeao,” na ia fai atu ai ia Hana a o lei alu ese.12
Sa faateia Hana ma Pieter i le osofaiga faamalosi a Siamani. Sa folafola atu e Hitila e le osofaia lava le Netherlands, o se atunuu e le faaituau e tutoatasi, ma sa talitonu i ai Pieter. Ona oo lea i se tasi po ia Me 1940, o leo o vaalele tau o loo faatoulu ifo pomu na luluina ai i latou mai moega. Sa vave ona fai toniga a Pieter ma tuua loa ina ia fesoasoani e puipui lona atunuu. Ae ina ua mavae aso e lima o le taua, sa siilima ai le autau a Take i le malosi tele o le autau a Siamani.13
O le ola ai i lalo o le pulega a le Nazi sa faigata. Na muta le tiute faamiliteli o Pieter, ae sa ia faamautuina se galuega o se tagata e le o toe i ai i le militeli e tausi ai lona aiga. Na faataga e tagata na nofoia Siamani ia le Au Paia Take e faaauau pea ona faia sauniga pe afai e mafai ona faalogologo atu taitai Nazi i mea o loo latou tautatala ai. Ma sa tatau i le Au Paia ona potopoto i le ao e usitaia ai tapulaa o le vavao. I le avea ai ma fesoasoani lua i le au peresitene o le Misiona a Netherlands, sa faaaluina ai e Pieter le toetoe a o faaiuga o vaiaso uma e malaga faatasi ai ma Peresitene Iakopo Schipaanboord ma le fesoasoani muamua o Arie Jongkees, o uso Take uma, e asiasi i paranesi i le atunuu atoa.14
Na oo mai se faalavelave i le au Vlam ia Mati 1941, ina ua taia e se nofoaafi ma fasiotia ai lo la afafine e fa tausaga le matua, o Vera. Sa na o le pau le faamafanafanaga ia Hana ma Pieter o le iloaina lea ua avea o ia ma a laua mo le faavavau. A o pepe Vera, sa faamauina faatasi le au Vlam ma le la fanau e toatolu i le Malumalu o Sate Leki i lo latou agai atu i le fale mai se tofiga faamiliteli i Initonesia. O lena malamalamaaga na fesoasoani ia i laua e pipiimau ai i a la feagaiga ma maua ai le filemu i aso pogisa na sosoo ai.15
I le taeao na tuua ai e Pieter e lesitala ma taitai o le Nazi, sa lei faamoemoe Hana o le a umi atu lo latou valavala ai nai lo ana malaga i le faaiuga o le vaiaso faatasi ma le au peresitene o le misiona. Ae mulimuli ane i lena aso, na sau ai i le atoa le la tama teine matua, o Grace e sefulutasi tausaga le matua, i le faitotoa.
“E moni ea?” sa ia tagi ai. Sa salalau solo tala faapea na pue faapagotaina e le au Nazi le aufaigaluega muamua a le militeli o e sa oo atu mo le lesitalaga, sa ia ta’u atu ai i lona tina. Sa tatai atu i latou i totonu o ni taavale povi ma ave atu i se nofoaga o le falepuipui.
Sa faateia tele Hana na le mafai ai ona fai atu se tala. O le aso na sosoo ai, sa ia maua ai se faasilasilaga i le meli e faamautu ai ua ave Pieter i Siamani. Ua avea nei o ia ma pagota o le taua.16
A o faasolosolo lemu vaiaso, sa tatalo Hana mo le filemu ma le malosi. Sa ia ole atu i le Alii e leoleo lana tane ma tausia o ia ia saogalemu. I le mavae ai o le toeitiiti ono vaiaso o faatalitali mo se talafou, sa iu ai ina ia mauaina se tamai kata mai ia Pieter, sa faaofiofi lana tusilima ina ia faatumu ai vaega uma o le avanoa.
“O loo ou manuia i le tino ma le agaga,” na tusia ai e Pieter. Sa taofia o ia e le au Nazi i se falepuipui e ta‘u o Langwasser i le aai a Siamani o Nuremberg, ma e ui ina sa le lelei le taulimaina o ia ma ona uso a pagota e leoleo, ae sa ia onosaia pea. “O o‘u mafaufauga o loo i ai pea lava pea ia te outou uma,” na ia tusi atu ai. “I lo‘u mafaufau, ou te opomauina oe, la’u Hani pele.”
Sa ia fai atu ia Hana e ave atu ni meaai ma ana tusitusiga paia. Sa le mafai ona mautinoa e Hana pe pasia e le auiloilo Nazi ia tusi, ae sa ia naunau o le a ia taumafai lava.
“Ia lototele,” na uunaia ai o ia e Pieter. “O le a toe aumaia faatasi i tatou e le Atua.”17
I le aso 5 o Iulai, 1942, sa auai ai Tavita Ikegami i se konafesi a le Misiona Sapani i le Tapeneko o le Siteki a Hawaii Oahu. Mo Tavita, o lenei sauniga i le Aso Sa sa ese mai le tele o taimi. E le gata o le a faauuina o ia i le tofi o le aoao i le Perisitua Arona, ae sa talosagaina o ia e lauga i le taimi o le sauniga muamua o le konafesi. Faatasi ai ma le silia ma le luaselau tagata e auai, o le a sili ona telē atu nai lo faatasiga a le Aoga Sa sa masani ai o ia.18
Na faavae e Tavita lana tautalaga i le Mataupu Faavae ma Feagaiga 38:30: “Afai ua outou saunia o le a outou le matatau lava.” Toeitiiti atoa le fitu masina talu ona uma le osofaiga i le Uafu o Pearl, ae o loo i ai pea le fefe ma le le mautonu i luga o Hawaii. Sa pulea e le militeli a le Iunaite Setete faletalimalo ma sa toso ai pa uaea i luga o matafaga. Sa faamalosia e fitafita le vavao faamamaluina, ma o tagata e solia sa lamatia i le tafanaina. Sa toe amata vasega a le aoga a Tavita, ae sa moomia ona ia tauaveina se ufi kesi ma sa masani ona faatino e tamaiti aoga ia faataitaiga e saunia ai mo osofaiga o le ea ma le kesi.19
I le avea ai ma tagata Sapani Amerika, sa onosaia ai e Tavita ma lona aiga masalosaloga faatupulaia a o latou tuaoi e le o ni Sapani. O nisi tagata, e aofia ai le toatele o taitai o le malo ma le militeli, sa manatu e aunoa ma se faamaoniga faapea o le a taumafai tagata Sapani Amerika e faavaivaia taumafaiga o le taua a Amerika mai lo latou tuuto faamaoni atu lea i lo latou tupuaga o Iapani. Na amata i le amataga o lena tausaga, na amata ai foi e le malo o le I.S. ona toe siitia atu le silia ma le selau afe o alii, tamaitai, ma tamaiti Sapani Amerika mai o latou fale i Kalefonia ma isi setete o le Talafatai i Sisifo i tolauapiga faafalepuipui i setete maototonu e pei o Iuta.20
Sa lei faatinoina e le malo ni na faasalalau solo faafalepuipui i Hawaii, lea e toeitiiti atoa le 40 pasene o le faitau aofai o tagata o o latou tupuaga e Sapani. Ae na taofia e taitai pe tusa ma le afe limaselau tagata o le lotoifale Sapani o e sa i ai i ni tofiga maualuluga po o e na masalomia. Ma o le toatele o nei tagata taofia na avea ma ni pagota i tolauapiga i atumotu.21
Ina ia faaalia lona faamaoni atu i le Iunaite Setete ma fesoasoani i le taumafaiga o le taua, sa auai atu ai Tavita i se vaega volenitia e taua o le Kiawe Corps e fausia ni alasopo ma tatuu laau talatala o kiawe mo tolauapiga a le militeli. O le taimi lea, na amata galulue ai lona tama ma ona fesoasoani i le Aoga Sa Sapani e faatulaga se suegatupe mo fitafita a le I.S. o o latou tulaga sa aofia ai tagata o la latou lava Aoga Sa.22
Ina ua tulai Tavita i le pulelaa i le taimi o le konafesi a le misiona, sa ia faasoa mai ni upu mai le lauga o le konafesi aoao aupito lata mai a Elder John A. Widtsoe. “O le fefe o se auupega sili lea a Satani e faia ai ia le fiafia tagata,” na aoao atu ai le aposetolo i le Au Paia, ma faamanatu atu ia i latou o i latou o e sa ola amiotonu ma lotogatasi sa le manaomia ona fefefe. “O loo i ai le saogalemu,” na ia tautino atu ai, “po o fea lava e nonofo ai ma le agavaa tagata o le Alii e maua ai le faalagiga paia o tagatanuu o Siona a lo tatou Alii.”23
I vaiaso na sosoo ai ma le konafesi a le misiona, sa faaauau ai e le tama o Tavita ona saili tupe mo fitafita Amerika. Na ta‘ua “Ua Tatou Autasi mo le Manumalo,” na saunia e le suegatupe ni auala mo se komiti o alii Sapani e limasefulu i le motu e lolomi le faitau afe o tusi valaaulia ma teutusi o foai e tufatufa atu i a latou uo ma tuaoi. I totonu o ni nai masina, sa latou aoina mai le $11,000. Sa faaalia e taitai o le militeli i atumotu le agaga faafetai mo le tupe, lea o le a faaaogaina e faatau ai tusi, fonokalafi mo kosi o le gagana, ma ni masini vili ata tifaga se lua ma ni lau e fesoasoani e siitia le naunautai o fitafita.24
Sa fiafia le Au Paia o le Misiona Sapani e fesoasoani. Sa faaalia manino lo latou lotonuu ma le faamaoni i valaaulia na tufatufaina atu i le nuu atoa. “Matou te mananao e faia mea uma matou te mafaia e fesoasoani ai e faamautu le saolotoga ma le saoloto tatou te faamemelo i ai,” sa latou faitau ai. “O le a faafiafiaina fitafita e ala i a tatou taumafaiga tuufaatasi.”25
I ni nai masina mulimuli ane, i se falepuipui i Hamburg, Siamani, sa faatalitali ai Karl-Heinz Schnibbe e tu i le faamasinoga mo le taufaalata. E lei leva ona pue faapagotaina o ia, ae ia vaai i lana uo o Helmuth Hübener i se potu umi, paepae o loo taofia ai ma le tele o isi pagota. Sa poloaiina uma pagota e tuu o latou isu i le puipui, ae a o savali atu Karl-Heinz e pasi atu ai, sa faapio e lana uo lona ulu, ata, ma faaivi laitiiti lona mata. Sa foliga mai, e lei tuuaia o ia e Helmuth. O foliga uno’oa, ma fulafula o le alii talavou na atagia mai ai na matuai sasaina lava o ia mo lona tumau.26
E lei leva lena, ae vaai foi Karl-Heinz i lana uo o Rudi Wobbe i le potu o loo taofia ai. Sa pue faapagotaina uma tama e toatolu mai le paranesi.
I nai masina muamua o lona faafalepuipuiina, sa onosaia ai e Karl-Heinz le suesueina, faamata‘u, ma le sasaina i lima o le Gestapo. Sa lei mafaufauina e le au faamasino faapea o Helmuth Hübener, o se tamaitiiti e sefulufitu tausaga le matua, sa i tua o se taupulepulega faapena, ma sa latou poloaiina ia iloa igoa o tagata matutua o loo aofia ai. E moni, sa leai ni igoa o tagata matutua e tuuina atu.27
I le taeao o le aso 11 o Aokuso, 1942, na sui ai Karl-Heinz mai lana toniga o le falepuipui i se suti ma se fusiua na aumai i le fale. Sa tautau le suti i luga o lona tino lamoī e pei o loo tautau i se mea tauau lavalava i le pusatu. Ona aumai lea o ia i le Fale Faamasino o Tagata, e lauiloa i Nazi Siamani mo le faamasinoina o pagota faaupufai ma tuuina atu i ai ni faasalaga matautia. O lena aso, na tutu ai Karl-Heinz, Helmuth, ma Rudi i le faamasinoga mo taupulepulega, le lotonuu, ma le fesoasoani ma le lagolagoina o le fili.28
I totonu o le potu faamasino, sa saofafai ai e ua molia i luga o se tulaga maupuepue e faasaga i faamasino, o e sa ofu i ni ofu talaloa mumu e teuteuina i se aeto auro. Mo le tele o itula, sa faalogologo ai Karl-Heinz a o auiliili ai e molimau ma ni sui o le Gestapo ni faamaoniga o taupulepulega a tamaiti. O pepa a Helmuth, e tumu i le gagana na faaleagaina ai Hitila ma faailoa atu ai mea taufaasese a le au Nazi, sa faitauina leotele. Sa feitai faamasino.29
I le taimi muamua, sa taulai atu le faamasinoga ia Karl-Heinz, Rudi, ma se isi alii talavou o se tasi sa faigaluega faatasi ma Helmuth. Ona latou liliu atu lea o lo latou gauai ia Helmuth lava ia, o le sa lei foliga fefe i faamasino.
“Aisea na e faia ai le mea na e faia?” na fesili atu ai se tasi faamasino.
“Ona sa ou manao i tagata ia iloa le mea moni,” o le tali lea a Helmuth. Sa ia ta‘u atu i faamasino na te lei manatu e mafai e Siamani ona manumalo i le taua. Sa faatumulia le potu faamasino i le ita ma le le talitonu.30
Ina ua oo i le taimi e faasilasila atu ai le faaiuga, sa gatete Karl-Heinz a o toe foi atu faamasino i le laulau faamasino. Sa ta‘ua e le faamasino sili i latou o “tagata faalata” ma le “eleelea.” Sa ia fai mai, “O manu faalafua e pei o outou e tatau ona faatamaia.”
Ona ia faliu atu lea ia Helmuth ma faasalaina o ia i le oti ona o le maualuga o le le lotonuu ma le fesoasoani ma le lagolagoina o le fili. Sa matuai filemu le potu. “Oi leai!” sa musumusu atu ai se tagata asiasi i le potu faamasino. “O le sala oti mo le tamaitiiti?”31
Na faasalaina e le faamasinoga ia Karl-Heinz i le lima tausaga i le falepuipui ma Rudi i le sefulu. Sa matuai faateia tama. Sa fesili atu faamasino pe i ai sa latou tala e fai atu.
“Ua outou fasiotia a‘u e aunoa ma se mafuaaga,” o le tala lea a Helmuth. “Ou te lei faia lava se solitulafono. Pau le mea na ou faia o le ta’u atu o le mea moni. O lo‘u taimi lenei, ae o le a oo mai lo tou taimi.”
I lena aoauli, sa vaai ai Karl-Heinz ia Helmuth mo le toe taimi e tasi. I le taimi muamua, sa la faatalofa, ae na opo mai e Karl-Heinz lana uo i se opoalofa. Sa faatumulia mata lapopoa o Helmuth i loimata.
“Tofa!” o lana tala lea.32
O le aso na sosoo ma le aso na fasiotia ai e le au Nazis ia Helmuth Hübener, na iloa ai e Marie Sommerfeld mai se nusipepa. O ia o se tasi o le paranesi a Helmuth. O ia ma lana tama tama o Afa o ni uo, ma sa mafaufau Helmuth ia te ia o sona tina lona lua. Sa ia le talitonu ua maliu o ia.33
Sa ia manatua pea o ia o se tamaitiiti, atamai ma tumu i gafatia. “O le a e faalogo lava i se mea maoae e uiga ia te au,” sa ia fai atu ai ia te ia i se tasi taimi. Sa lei manatu Marie sa mimita Helmuth ina ua ia fai maia lena tala. Sa na ona manao lava o ia e faaaoga lona atamai e faia ai se mea anoa i le lalolagi.34
I le valu masina na muamua atu, na faalogo ai Marie e uiga i le pue faapagotaina o Helmuth a o le’i faia le faasilasilaga a le peresitene o le paranesi mai luga o le pulelaa. O se Aso Faraile, o le aso sa masani ona ia fesoasoani ai ia Wilhelmina Sudrow, le tinamatua o Helmuth, e faamama le falelotu. Ina ua ulu atu o ia i le falesa, sa vaai Marie ia Wilhelmina o tootuli i luma o le pulelaa, sa faaloaloa atu ona lima, ma aioi atu i le Atua.
“O le a le mea ua tupu?” Na fesili atu ai Marie.
“Ua tupu se mea matautia,” na tali atu ai Wilhelmina. Ona ia faamatalaina lea o le ala na o mai ai taitai o le Gestapo i lona faitotoa ma Helmuth, sue le fale mautotogi, ma ave ese nisi o ana pepa, lana leitio, ma le masini lomitusi a le paranesi.35
I le faateia ai i le mea na ta‘u atu e Wilhelmina ia te ia, sa vave lava ona mafaufau Marie i lana tama tama o Afa o le sa le’i leva ona tusia e auauna atu i le galuega a le au Nazi i Berlin. Mata na aafia o ia i le fuafuaga a Helmuth a o lei aluese atu o ia?
O le taimi lava na ia mafaia ai, sa malaga atu ai Marie i Berlin e fesili ia Afa pe na ia auai i soo se auala. Sa fiafia o ia ina ua ia iloa, e ui ina sa ia faalogo i nisi taimi i le leitio a Helmuth, ae sa ia leiloa o Helmuth ma isi tama sa latou tufatufaina ni anomea e tetee ai i le au Nazi.36
Sa tatalo nisi o tagata o le paranesi mo Helmuth i le gasologa o lona faafalepuipuiina. O isi sa feitai i alii talavou mo le tuuina o i latou ma isi Au Paia Siamani i le ala o faalavelave ma lamatia ai le gafatia e le Ekalesia ona faia sauniga i Hamburg. E oo lava i tagata o le Ekalesia o e sa lei manatu i le au Nazi sa popole ona sa tuu e Helmuth i latou uma i se tulaga lamatia o le falepuipui po o le sili atu ona leaga, ae maise lava ona sa talitonu le Gestapo na maua e Helmuth le fesoasoani mai tagata matutua.37
Sa talitonu le peresitene o le paranesi o Afa Zander e tatau ona ia vave galue e puipui tagata o lana paranesi ma faamaonia o le Au Paia o Aso e Gata Ai e le o taupulepule faasagatau atu i le malo. E lei leva ona pue faapagotaina tamaiti, ae la aveeseina mai ma le sui peresitene o le misiona, o Anthon Huck, le igoa o Helmuth mai faamaumauga a le Ekalesia. Sa feitai le peresitene o le itu ma nisi o tagata o le paranesi i lea faatinoga. Sa matua faanoanoa matua matutua o Helmuth.38
I ni nai aso talu ona mavae le fasiotia o Helmuth, sa maua ai e Marie se tusi na ia tusia ia te ia i ni nai itula a o lei maliu o ia. “E silafia e lo‘u Tama oi le Lagi e leai se mea sese ua ou faia,” na ia fai atu ai ia te ia. “Ou te iloa o loo soifua le Atua, ma o le a avea o Ia ma faamasino tatau o lenei mataupu.”
“Seia oo ina tatou toe faatasi fiafia i lena lalolagi sili atu ona lelei,” na ia tusia ai, “Ou te tumau pea o lau uo ma lou tuagane i le talalelei.”39
Mo ni masina, sa mafaufau Pieter Vlam pe aisea na faataga ai e le Alii le au Nazi e loka o ia i se tolauapiga falepuipui, e mamao mai lona aiga.
O faleie malepe i totonu o le tolauapiga sa tumu i ’utu, utufiti, ma manuninii o moega, ma o nisi taimi e o atu ai i fafo Pieter ma isi pagota e malolo i luga o se fasi mutia. I se tasi aso, a o latou taooto ma tilotilo ae i luga i le lagi, sa fesili atu se tamaloa ia Pieter pe mafai ona la talanoa e uiga i mataupu faaleagaga. Sa ia iloa o Pieter o se Au Paia o Aso e Gata Ai, ma sa i ai ana fesili e uiga i le lalolagi i talaatu o lenei lalolagi. Sa amata ona aoaoina o ia e Pieter i le talalelei.40
E lei umi, ae sailia e isi pagota le taitaiga faaleagaga a Pieter. Sa le faatagaina e leoleo ia alii e talanoa i ni vaega toatele, o lea sa ave ai e Pieter ni alii se toalua i le taimi e tasi, taitoatasi i le itu, ma o i savalivaliga faataamilo i le tolauapiga. E lei talitonu tagata uma i mea na aoao atu e Pieter, ae sa latou talisapaia lona faatuatua ma maua se malamalamaaga sili atu e uiga i le Ekalesia.41
Ina ua mavae le faaaluina o ni nai masina i le tolauapiga i Siamani, sa siitia atu Pieter ma ona uso a taitai Take i Stalag 371, o se tolauapiga falepuipui i Iurukureini ua nofoia e le au Nazi. O lo latou nofoaga fou sa i totonu o se fale maa malulu, ae sa sili atu ona lelei le tulaga iina nai lo le mea na onosaia e alii i Siamani. O le lagonaina o le malosi i le tino ma le agaga, sa faaauau ai pea ona savali Pieter ma soo se tasi e fiafia i mea sa ia aoaoina atu. I le tele ai o lana savali sa ia tusi atu ai i le aiga i lona toalua, o Hana, ma fai atu i ai pe mafai ona ia lafo atua ia te ia ni seevae laupapa fou e sui ai lona seevae ua masaesae.42
E lei umi, ae uunaia e se vaega pe tusa ma le toasefulu ia Pieter e faatulaga se Aoga Sa, ma sa ia ioe i ai. Talu ai ona sa faasaina e le au Nazi ia fonotaga, sa latou faapotopoto faalilolilo ai i se fale avanoa i se tulimanu mamao o le tolauapiga. Sa latou ufi le faamalama i se palanikeke tuai ma maua se pusa e faaaoga o se pulelaa. O se vavega lava, le pasia e le au iloilo o tapu e aunoa ma le lafoaia o a latou tusitusiga paia ma le tusipese na lafo atu e Hana ia Pieter ina ua uma ona pue faapagotaina o ia. Na aoao atu Pieter mai le Tusi Paia ma le Tusi a Mamona, ae sa lei taumafai le vaega e usu le pese. Nai lo lena, sa faitau leotele e Pieter ia viiga. I le faaiuga o a latou fonotaga, ona o atu lea o tamaloloa i fafo i le faitotoa e taitoatasi ina ia aloese ai mai le iloagofie.43
O se faifeau Porotesano i Stalag 371 na iu lava ina matauina ni alii o savavali ma talanoa ma Pieter. Sa ia aveese mai i latou taitoatasi, faaali atu ia i latou se tamaitusi e tumu i mea taufaasese e uiga i le Ekalesia, ma tau atu ia i latou ua taufaasese ia Pieter. Peitai, nai lo le faatauanauina o i latou e lafoai Pieter ma ana aoaoga, o taumafaiga a le faifeau na atili ai ona fia iloa e alii le talalelei toefuataiina.
Ina ua uma ona faitauina le tamaitusi, sa tonu i se alii e igoa ia Mr. Callenbach e auai i le vaega. “Ou te le manao e liliu,” na ia fai atu ai ia Pieter. “Sa na ona ou sau e faalogo i le tala mai ia te oe.”44
I se tasi Aso Sa, sa tonu ai ia Pieter e aoao atu le mataupu faavae o le anapogi. Sa ia ta‘u atu i alii e tatau ona latou avatua le tamai ipu fatupi sa latou mauaina i lena aso i se isi tagata.
“Afai e le mafai ona e moe i le po,” na fai atu ai Pieter, “e tatau ona e tatalo i le Atua ma ole atu ia te Ia pe moni mea na e faalogo i ai mai ia te au.”45
O le Aso Sa na sosoo ai, sa tutulai ai tamaloloa e faasoa mai a latou molimau. O Callenbach o le tagata mulimuli lea na molimau. Faatasi ai ma loimata, sa ia toe faamatalaina ai lona aafiaga i le anapogi.
“O lena po sa ou matuai fiaai ai lava,” o lana tala lea. “Ona ou manatua lea o le tala a Vlam e uiga i le tatalo.” Sa ia faamatalaina le ala na ia tatalo ai ma le naunautai ia iloa pe sa‘o mea na aoao atu e Pieter. “Sa oo mai ia te au se lagona le mafaamatalaina o le filemu,” na ia fai mai ai, “ma sa ou iloa sa ou faalogo i le upumoni.”46