Mataupu 30
O Sea Ituaiga o Faavauvau
O le taumalulu o le 1944–45 sa le mafai ona onosaia le malulu i Europa. O fitafita tuufaatasi sa agai mai i Siamani, na tauina lea taua ma lea taua i le kiona mata’utia. Sa taumafai Hitila e faalana’i se osofa’iga mulimuli e tasi e faasaga i fitafita a Amerika ma Peretania i sisifo pito i luma, ae o le fasiga sa na ona faavaivaia ai o lana autau ua faasolo vaivai. O fitafita a Rusia, i le taimi lea, na faomalo i sasa’e pito i luma a o latou tulei malosi atu i totonu i le teritori na umia e Nasi [Nazi].1
I Perelini, sa tauivi ai Helga Birth ia mafanafana i totonu o le ofisa o le Misiona a Siamani i Sasa’e. O le ofisa muamua na mu i le taimi o se tu’igapomu i le tausaga na muamua atu, o le taimi la lenei o le misiona o lona laumua sa i le falemautotogi o le fesoasoani lua o Paulo Langheinrich ma lona faletua o Elsa. Na faaleagaina e pomu ia faamalama o le fale mautotogi, o lea na ufi ai e Helga ma isi faifeautalai ia fā’alo avanoa i palanikee e taofiofi ai i fafo le malulu. Sa leai se ea vevela po o se vai mafanafana. Sa tau leai ni meaai, ma sa faigata ona maua se moe pe a malomaloa sailini o osofaiga i le ea i le po.
Faatasi ai ma le aai lea na foliga mai ua faoa faamalosi, sa le mafai ai e faifeautalai ona o i fafo ma le saogalemu e talai. Ae o le au peresitene le tumau o le Misiona a Siamani i Sasae, na aofia ai sui o le Ekalesia i le lotoifale, sa nafa mo le Au Paia uma i le misiona. O le peresitene o le misiona, o Herbert Klopfer, ma le toatele o le aufaigaluega o le ofisa sa o ese atu i tofiga i le militeli, o lea sa fesoasoani ai Helga ma isi tamaitai e tausisia faamaumauga o le misiona ma fesootai atu ai i le faitau afe o le Au Paia Siamani ia na faasalaveia e le taua o latou olaga.2
O le taimi lea, o le toatele o le aiga ma uo a Helga ua tuua Tilsit a o fetaomi atu le autau a Rusia e ala atu i nuu i sasae o Siamani. O lona tama ma lona tuagane laitiiti o Henry, ua lesitala i le fitafita, ae o lona tina na maua sona sulufaiga i le faato’aga a se tausoga. O le taimi lea, o ni isi o le Au Paia i Tilsit, na latou taofiofia faatasi i se umi na latou mafaia ai, le o nai a latou meaai iti ma lavalava sa i ai, i le tasi ma le isi. Sa fa’atama’ia le fale o le peresitene o le paranesi o Otto Schulzke ma lona aiga i se tu’igapomu, ma na faasaoina mai ai na’o o latou ola. Ina ua potopoto le paranesi mo le taimi mulimuli, sa latou tausasami faatasi i se taumafataga ma toe faalogologo tasi atu ia Peresitene Schulzke.3
E ui i le tele o ana mea na faaleagaina, ae sa faafetai Helga i le maua o se nofoaga faatasi ma le Au Paia i Perelini. Ae e oo ane i le ogatotonu o Aperila 1945, ua osofai ma faoa e le vaegaau a Rusia ia Siamani i sasa’e ma ua si’omiaina nei le nuu. I se taeao timuga o le Aso Sa i le nuu, na faapotopoto ai Helga faatasi ma se vaega toalaiti o le Au Paia e tapuai. Na alu le po atoa o faasoesa pomu ma nai fetauaiga laiti i auala o pitonuu, ma na toaitiiti ni tagata o le Ekalesia na o mai i le sauniga. Sa saunoa ai Paulo Langheinrich e uiga i le faatuatua. Sa vaivai Helga, ae na faamalosia o ia e le Agaga. Sa mafaufau o ia i upu a le Faaola i le tusi o Mataio: “Aua o le mea ua faapotopoto ai se toalua, pe o se toatolu i lo’u igoa, ou te i ai faatasi ma i latou.”4
Ina ua uma le sauniga, na valaaulia e Paulo ia Helga e faatasi atu ma i laua ma le peresitene o le paranesi o Bertold Patermann, i se asiasiga i se isi paranesi i le nuu. Sa manao Paulo ia mautinoa na saogalemu ia tagata o le ekalesia i le tuanai ai o osofaiga i le po.
Na alu se itula mo Helga, Paulo ma Perthold e savavali atu ai i le falelotu o le paranesi. A’o latou latalata atu i le falelotu, sa latou vaaia le palapala [toto] i luga o auala ma se taua na gāpa i luga a’e i le ea. Sa latou fetaomi pea, ma taunuu saogalemu atu ai i le falelotu o le Ekalesia. Na faafuasei ona papa ae i o latou tua ia ututau. Sa tumau lo latou faato’ato’a, ma sa latou faaauau atu ai i le magaala ma tau atu ai i le falelotu gaogao o le Ekalesia. Na lavea tonu lava se tasi o ona puipui, ma faaitiitia ai le isi itu o le falesa i mea na faaleagaina. Na foliga mai e pei sa taumafai se tagata e salu faaputuputu ia mea na faaleagaina, ae na faamuta faaogatotonu.
Sa siaki e Helga ma ana soa e toalua ia ni nai tagata o le Ekalesia sa nonofo lata ane ona tonu ai lea e toe foi atu i le fale o le misiona. O le taimi lava na latou toe savalia ai le auala, sa latou lagonaina ai le matuai matilatila le iloa o i latou. Sa faaauau pea le matamataita i le lagi, ma na faaauau foi ona alamū ma pāpā ututau faataamilo ia i latou. Sa felelei maualalo vaalele tau i luga a’e o auala, ma o le papa o fana na malelepe ai fale mananaia ma alalaupapa tuai, ma felelei solo ai i le ea ia maa ma sima.
Na fetolofi atu Helga, Paulo ma Bertold i totonu o fale ma lalo o faitotoa i le suega o soo se malutaga e mafai ona latou maua. I se tasi taimi, na pau le puipuiga na mafai ona latou maua, o lalo o se laau ua leai ni ona lau, o ona lala e eena ma pei o ni tuaniu. Mulimuli ane, na latou tau atu ai i se alalaupapa ua masofa sa na o si tamai mea lava na mau ai. Sa le’i mautinoa e Helga pe mafai ona ia sopoia.
“Tuafafine Birth, aua e te fefe,” o le tala lea a ana soa. Sa ia iloa sa latou i ai i le feau a le Atua, ma o lena mea na ia maua ai le to’a. O le faatuatuaina ai o i laua, sa mau loa i le mea e pipii ai ma sopo loa i le alalaupapa, sa faatumulia lona loto i le faamautinoaga toafimalie, a o latou agai atu i le fale.5
I aso na mulimuli ane ai, sa seasea o i fafo ia Helga ma isi faifeautalai na nonofo i le fale mautotogi o le au Langheinrich. Sa salalau tala e faapea, ua maua e fitafita Rusia ia vaega o le nuu, ma sa lapataia e Bertold ia faifeautalai e uiga i mea matautia o loo tutupu i fafo. Sa manaomia ona latou faia mea uma e mafai ia tumau ai le saogalemu.
A o siomia magaala i vevesiga, sa saili atu e ni isi o le Au Paia le sulufaiga i le fale o le misiona. Sa taunuu atu ma le te’i se tasi o tamaitai ina ua mavae le fanaina o lana tane i le manava ma maliu ai. Faatasi ai ma le fesoasoani a Paulo, sa tapena ma sauni ai e Helga ma isi ia potu na le’i faaaogaina mo soo se tasi na o mai ia i latou mo se fesoasoani.
I le Aso Toonai, 28 o Aperila, sa faapotopoto ai le vaega toagaogao o le Au Paia i le anapogi ma tatalo. A o latou tootutuli ma tatalo mo le malosi ma le puipuiga, sa lofituina Helga i le agaga faafetai mo le siomiaina e le Au Paia faatuatua i le totonugalemu o le tele o le mata’u.
E oo ane i le taimi na uma ai le anapogi, ua oo atu fitafita Rusia i soo se vaipanoa o magaala faataamilo i le ofisa o le misiona. Sa faaauau pea fetauiga i Perelini, ae na amata ona galulue le fitafita a Rusia e toefaafoi le pulega ma auaunaga alagatatau i vaega na nofoia o le nuu. E toatele fitaftia sa le’i lotea tagatanuu o Siamani, ae o ni isi fitafita sa gaoia fale ma sasaina tamaitai Siamani. Sa fefefe Helga ma isi faifeautalai mo lo latou saogalemu, ma sa auauai alii i le ofisa o le misiona e mataitu ma leoleo ma le faaeteete.6
Ona oo lea i le aso 2 o Me, sa alaa’e Helga i se ituaiga sāō ese lava. Sa le’i i ai ni pomu pāpā i lena po, ma sa sao lelei lana moe seia tau i le taeao. O le lua o aso na mavae atu, na pule ai Atofu Hitila i lona lava ola, ma na sisia’e e le vaegaau a Rusia se tagāvai o le samala ma le suotosina i luga o le aai. Faatasi ai ma Perelini i lima o Rusia, ma isi vaegaau Tuufaatasi na faoa le tele o teritori o Siamani i aso uma, na faasolo ai ina uma le taua i Europa.7
Sa taumafai Helga e tusitusi ona manatu i lana apitalaaga o se faifeautalai. “FILEMU! O le tala lena lea e fai mai ai tagata uma,” sa ia tusia ai. “E le o i ai ni o’u lagona faapitoa i lo’u loto. Sa matou vaai faalemafaufau i se mea e fai sina ese e fesootai ma le upu ‘filemu’—e pei o le olioli ma le patipatia—peitai e leai se mea faapena o mautinoa mai.”
“O loo o’u saofai iinei, ua nofo ese mai o’u tauaiga,” sa ia faaauau ai, “ma le le iloa o se mea ua tupu i isi tagata uma.” O le toatele o e pele ia te ia—o Gerhard, o lona tuagane o Siegfried ma lona tausoga o Kurt, matua o lona tina ma Nita le uso o lona tina—ua maliliu. Sa leai ma sona iloa pe faapefea ona faafesootai lona tina ma lona tama, ma na tele se taimi ua mavae talu ona le maua e se tasi se tala mai i le isi ona tuagane, o Henry, o lea sa ia vaaifaalemafaufau ai i se tulaga sili ona le lelei ua tupu.8
O le Aso Sa lena, sa toe faapotopoto ai le Au Paia mo se faigalotu. Sa faasoa atu e le soa faifeautalai a Helga, o Renate Berger se fuaiupu mai le Mataupu Faavae ma Feagaiga. Na tautala mai e uiga i le loto faafetai i le feagai ai ma tofotofoga o le olaga nei.
Ma o ia o lē e taliaina mea uma ma le faafetai o le a faamamaluina; ma o mea o le lalolagi lenei o le a faaopoopoina ia te ia, i le sautuaselau lava, ioe, e sili atu.9
Sa faamanatuina e vaegaau Tuufaatasi le “Manumalo i le Aso Faamanatu o Europa” i le aso 8 o Me, 1945. Sa patipatia e Neal Maxwell le talafou, na faapena foi isi fitafita Amerika na tau ia maua le motu o Iapani o Okinawa. Peitai, o a latou sauniga faamanatu sa taotaomia e le tulaga moni o o latou lava tulaga. Faatasi ai ma pailate puleileola na osofaia le uafu i Okinawa ma le vevela o le faapapaina o fanafanua i luga o mauga o le motu, na iloa lava e fitafita a Amerika sa le’i taitai lava uma le latou vaega e fai i le taua.
“O le taua moni lenei,” sa manatu ai Neal. O le laualuma o le taua sa mamao lava ma se feilafi pe a vaai latalata i ai nai lo le mea na tatai e nusipepa ma ata tifaga o ia e talitonu ai. Na faatumulia ai o ia i se lagona puaoa ma le faafaufau.10
O le Taua i Okinawa sa vave ona avea ma se tasi o taua sili ona matamataita i le Pasefika. Sa talitonu taitaiau Iapani o le motu o lo latou puipuiga mulimuli lea e faasaga i se osofaiga a Amerika o le atunuu autu o Iapani, o lea na tonu ai ia i latou e faaaoga uma o latou malosiaga uma faafitafita e puipui ai Okinawa.11
O Neal ma fitafita sa faatasi ma ia, sa totofi i se vaega o ni au suitulaga. I le aso 13 o Me, sa ia tusi atu ai i lona aiga i Iuta. Sa faasa ona ia ta’u atu i ona matua ia vaega fitoitonu o lona tofiga, ae sa ia faamautinoa atu ia i laua e uiga i lona tulaga manuia. “Ua tuua na’o au lava e tusa ai ma soa faaleagaga uma, vagana ai le Toatasi,” sa ia tusia ai. “Ou te iloa o loo faatasi e le aunoa o Ia ia te a’u.”12
Sa i ai Neal i se vaega o fitafita na tafanaina latalata atu ni pomu laiti i tulaga o le fili na lalafi i nuu maotua o le motu. A’o savavali atu i se laina e tasi o ia ma ona uso a fitafita agai i se mauga na ta’ua o Flat Top, sa amata ona tafana mai le au Iapani i lo latou itu. Sa taufai faapauu ia alii i le eleele ma taooto ai lava seia oo ina latou lagonaina ua saogalemu. Ona tutu a’e uma lea o tagata uma—vagana ai se alii tino tele na igoa ia Partridge, o le sa savali i luma tonu lava o Neal.
“Ia, tu loa i luga,” na fai atu ai Neal ia te ia. “Tatou o.” Ina ua le minoi lava le alii, sa iloa loa e Neal na fasiotia o ia ona o se fasi pulu o se pomu.13
O le faateia ai ma le fefe tele, sa umi ai se taimi na le mautonu ai Neal. O le latalata lava o lona oo atu i le nofoaga o le taua, o le tele foi lea o le foliga leai o se ola ma le tuufua o le siosiomaga masofasofa. Na taatitia solo tino maliliu o fitafita Iapani i le eleele. Sa lapataia Neal o lea eria na ono natia ai ni maina. E tusa lava pe sa le’i papa ia eleele i lalo ifo o ona vae, ae na faalogoina le papa o fana i luga a’e o lona ulu.
Na nofo Neal i se luaalope, ma i le mavae ai o aso o fetauaiga, o timuga malolosi na liua ai le laueleele maveve i se palapala vaivaia. Sa tumu le luaalope o Neal i le palapala, sa toetoe ina a le mafai ona maua se malologa a o taumafai o ia e moe tu. Sa itiiti se mea na faia e tufaaga faalea’ua’u o meaai a le militeli e taofiofi ai le fiaai, ma o vai na ia maua na sau mai se mauga i ni tane ta’i lima kalone ma o taimi uma na suauua lona tofo. E toatele alii na inuina kofe e tau nanā ai le palapala o le vai, ae sa teena e Neal ona sa manao e usitai i le Upu o le Poto. Sa ia faia le mea sili na ia mafaia e faatali ai vaitimu, ma i Aso Sa, sa ia faaaogaina vai na ia sefeina ma se masi mai ana tufaaga o meaai mo le faamanatuga.14
O se tasi o po i le faaiuiuga o Me, na papa ai ni fanafanua se tolu i talaane o le nofoaga sa tu ai e tafana latalata ai le fili. Na oo mai i lena taimi, sa le’i mafai e le au Iapani ona maua le nofoaga o lana vaega. Ae o lea ua foliga mai na fuafaatatau mai e le au fana fanafanua lona tulaga ma sa latalata mai lava. Ina ua toe pa se isi fanafanua i na o ni nai futu le mamao ese, sa fefe Neal ina nei tau tonu le isi pulu e sosoo ai.
O le puna ese mai le luaalope, sa ia lafi ai faalagolago i se tamai maupuepue. Ma, i le iloaina sa lamataia lava o ia, sa toe totolo atu ai i le lua e faatalitali po o le a lava le isi mea o le a oo atu.
I le palapala ma le pogisa, sa tootuli ai Neal ma amata ona tatalo. Sa ia iloaina sa le’i agavaa o ia mo se alofa faapitoa mai le Atua, ma e toatele alii amiotonu ua maliliu ina ua uma ona ofoina atu ni tatalo faatauanau i le taimi o le taua. Ae, sa ia augani atu lava i le Alii e faasao lona ola, ma folafola atu e tuuto atu o ia lava i le galuega a le Atua pe a ola o ia. Sa i lana taga se kopi maanuminumi o lona faamanuiaga faapeteriaka, ma sa mafaufau o ia i se folafolaga na i ai,
“Ou te faamauina oe e faasaga i le mana o le faaoosala ina ia le faapuupuuina lou ola,” o le faitauga lena o le faamanuiaga, “ma ia le aveesea mai ia te oe le faataunuuina o tofiga uma na tuuina atu ia te oe i le tulaga o le muaiolaga.”
Na faauma e Neal lana tatalo ma tepa a’e i le lagi o le po. Ua uma le galulu o mea faapapa, ma sa filemu mea uma. Ina ua le toe faaauaua meatau faapapa, sa ia lagonaina i totonu o lona loto ua faasaoina e le Alii lona ola.15
E le’i umi lena, ae tusi atu e Neal ni nai tusi i lona aiga. “Ua matuai ou faanoanoa lava ona o lo’u le i ai ma outou, o nisi taimi e pei ou te tagi,” sa ia fai atu ai. “E na o le pau le mea ou te faia o le ia ou agavaa i lo’u faamanuiaga faapeteriaka, a outou tatalo, ma la’u tapuaiga. Peitai o le taimi ma le tele o anoano o faatinoga ua mamafatu i le loto o se alii.”
“E mafai ona ou faapea atu, e na’o le Atua na taofia lo’u oti i nisi o taimi,” sa ia tusi atu ai. “E i ai sa’u molimau e leai se tasi e mafai ona faatamaiaina.”16
I le toe tepa i Europa, ua uma le taua mo Hana Vlam ma isi Au Paia i Take. I le aso na siilima ai Siamani, sa auai atu o ia ma lana fanau ma a latou uo ma tuaoi i le taulaga e pepese ma sisiva. Sa latou faia se afitafu tele i anomea sa faapogisa ai fale na tautau i o latou faamalama, ma matamata ma le fiafia a’o sasao a’e le mumū o mea na totoe o aso pogisa.
“Faafetai, faafetai, le Alii e,” o mafaufauga ia o Hana. “Ua agalelei tele lau afio ia i matou.”.
O lenei la ua uma le taua, e toatele tagata sa faafalepuipui i nofoaga feoma’i ma falepuipui ua faasaolotoina. Sa fetusia’i Hana ma lana tane i le taimi o lona faafalepuipuiina, ma sa i ai se mafuaaga na ia talitonu ai sa tumau lona saogalemu. Ae, sa ia iloa lava, e le mafai ona ia patipatia moni le uma o le taua seiiloga lava e i ai Pita i le fale i le mea sa tatau ona i ai.
I le afiafi o se Aso Sa i le amataga o Iuni, na faataupupula atu ai Hana i fafo o le faamalama ma vaaia ai se loli a le militeli ua tu i luma o lona fale. Na matala se faitotoa o le loli ma laa mai i fafo ia Pita. Pei uma lava na autilotilo foi i ai tuaoi o Hana, aua na latou taufetuli mai i lona faitotoa pito i luma. Na te le’i manao e tatala lona faitotoa i ni tagata tumutumu, o lea sa ia faatali ai sei sau lava na’o Pita i totonu. Ma ina ua savali mai o ia i le faitotoa, sa ia faafeiloaia o ia ma le olioli tele.
E le’i umi ae tutu’i e tuaoi o le au Vlam ni fu’a i luga ma lalo o le auala e patipatia ai le toe foi saogalemu mai o Pita. Sa vaaia e Hipa, le atalii e sefululua tausaga le matua o Hana ma Pita, ia fu’a ma tamoe atu loa i le fale. “Ua i le fale lo’u tama!” sa ia alaga ai.
Ina ua sau le pogisa, sa tutu e Hana se moliga’o sa ia sefeina mo le po e toe foi mai ai Pita. Sa saofafai le aiga o Vlam i le emoemo o le malamalama, ma faalogologo a’o faamatala e Pita ia i latou e uiga i lona laveaiga.17
I masina na muamua atu, ina ua tulei atu e vaegaau a Rusia ia Siamani mai Iukureane, sa siitia atu Pita ma isi pagota o le vaega Stalag 371 i se falepuipui fou, i matū o Perelini. Sa palapala, malulu, ma sa tumu i iniseti ninii.faalafua O le fe’alamu ai o vaalele a fitafita Tuufaatasi na faatumulia ai le ea, ma o le lagi na liu totototo mumu mai afi na mumu i le nuu atoa.
I se tasi o aso ia Aperila, na ee atu ai se pagota i nisi o fitafita Rusia a o latou patapatatu atu i talaane o le falepuipui i se tane tau telē lava. Sa tutu fitafita, liliu le tane tau, ma sosofa atu le pa uaea, ma laveai ai Pita ma ona uso a pagota. Ae latou te le’i taape, sa faia e Pita se faamanuiaga faaleperisitua o i latou uma o e na mananao i se faamanuiaga. O ni isi o pagota o e sa latou suesue faatasi ma ia i le talalelei sa toe foi atu i aiga ma auai i le Ekalesia.18
O le taimi nei, faatasi ai ma lona aiga, na manatu Pita sa ia maua se tofo o le lagi. Sa peiseai sa toe faatasia o ia ma e pele ia te ia i le isi itu o le veli, ma sa olioli o ia i sootaga paia na fusia faatasi ai i latou mo le faavavau.19
E oo ane i le vaiaso muamua o Aokuso 1945, ua i ai Neal Maxwell i Filipaina, e koleni ai mo se osofaiga o le atunuu autu o Iapani i se taimi mulimuli ane o lena tautoulu. Na maua e le Iunaite Setete ia Okinawa ia Iuni, ma e ui e silia ma le fitu afe fitafita Amerika na maliliu ai, ae na tigaina moni Iapani i le anoano o fitafita maliliu. E silia i le tasi le selau afe o o latou fitafita ma le faitau sefulu afe o tagatanuu na maliliu ai i le taua.20
I se tusi i lona aiga, sa tusi atu ai Neal ma le tagi, ua leai lona lototele lea sa i ai muamua. Na leai se mea na sili ona ia manao i ai nai lo le taofi ia o fetauaiga. “E i ai so’u manao malosi lava ia faaumatia lenei mea ua mafua ai le faavauvau faapenei,” o lana tala lea e uiga i le taua. Sa talitonu o ia, o le savali a Iesu Keriso e mafai ona aumaia ai le filemu tumau, ma sa moomoo o ia e faasoa atu i isi. “O se avanoa lena, ua sili atu ona ou manao i ai nai lo se isi lava taimi,” sa ia tusi atu ai.21
Ina ua uma ona ia tuua le autau pito i luma, na amata ona auai Neal i le faapotopotoina o le fitafita o le Au Paia o Aso e Gata Ai mai ni iunite eseese. A’o i ai lava i Okinawa, sa matuai fiafia lava o ia i le manatu o le iu lava ina toe tapuai faatasi ma isi tagata o le Ekalesia. Ae ina ua oo ina ia maua se avanoa e auai ai i se fonotaga, sa ia iloaina ai, o alii sa ia faamoemoe e vaai i ai, sa le’i i ai iina. Sa tuuina mai e le failotu, o se Au Paia o Aso e Gata Ai na igoa ia Lyman Berrett, se tautalaga faamafanafana, ae o le taimi atoa lava, sa fai ma autilo atu ai Neal i le faitotoa, ma faatalitali e vaai atu o savavali mai ana uo i totonu. O ni isi sa le’i o mai lava.22
I le taimi lea, na iloa ai e Neal ua maliu Peresitene Hipa J. Kurene. I le lima tausaga talu ona pe lona itu, sa masani ona fono faatasi Peresitene Kurene ma ona fesoasoani ma sa saunoa i ni nai taimi i le konafesi aoao.23 Sa le’i iloga ona manuia atoatoa o ia, e ui, i le aso 14 o Me, 1945, na maliu ai o ia ina ua pe lona fatu i le valusefulu ma le valu o tausaga o lona soifua. Ua avea nei Siaosi Alapati Samita ma peresitene o le Ekalesia.24
I le amataga o Aokuso, na iloa ai e Neal ma fitafita uma i Filipaina e faapea, o se vaalele a Amerika, na faatinoa e tusa ai ma faatonuga tuusa’o mai le peresitene o le Iunaite Setete, le faapauina o se pomu atomika i luga o le nuu o Iapani o Hiroshima. E tolu aso mulimuli ane, na faapauina ai e se isi foi vaalele se pomu faapena i le nuu o Nagasaki.
Ina ua faalogo Neal e uiga i tu’igapomu, sa faatumulia o ia i le faamoemoe fiafia e faapea, o le a le manaomia ona osofa’i e ia ma ona uso a fitafita le nuu autu o Iapani. Sa ia iloaina mulimuli ane le manatu faapito tele o ona lagona sa i ai. E silia ma le tasi le selau afe o tagata, o le toatele lava o tagatanuu Iapani, na maliliu i tu’igapomu.25
Ina ua uma ona siilima Iapani i le aso 2 o Setema, 1945, sa uma aloaia ai loa ma le taua a le lalolagi. Ae sa alu pea Neal i Iapani, o se tasi o le aufaigaluega o le vaegaau Tuufaatasi. O le taimi lea, na matauina e ona pule ana taleni o le tusitusi ma tuuina atu ia te ia se tofiga faapitoa e fai ni tusi faamafanafana ma faamaisega i aiga o fitafita ua maliliu.
“O le manatuaga o aso pouliuli e pei e tautau ifo i luga o se taulealea,” o le tusi atu lea a Neal i lona aiga, “ae maise lava pe a e tusia ni tusi faamaise i aiga faavauvau o au uo.” E ui ina sa faafetai o ia mo le tiutetauave, ae e le’i fiafia o ia e fai.26
Na feagai nei Neal ma le toeitiiti tasi le miliona o le Au Paia o Aso e Gata Ai i le lalolagi atoa ma se lumanai fou a’o latou tau amata ona malamalama i le auala e toe atiina ae ai ina ua mavae le aafiaga i le tele o le faavauvau, aveesea, ma le tele o le maliu. I le saunoaga faalauaitele faaiu a Peresitene Kurene, sa faitauina leotele e lana failautusi i le konafesi aoao o Aperila 1945, sa ia tuuina atu ai i le Au Paia ni upu faamafanafana ma se vaaiga mamao.
“Ua tele le faanoanoa ua oo mai i totonu o le toatele o o tatou aiga,” na ia saunoa ai. “Tau ina ia faamalolosia i tatou i le malamalama e faapea, o le faamanuiaina e le faapea o le a faasaoina i tatou i taimi uma mai faanoanoaga ma faigata uma o le olaga.”
“O le a faafofoga ma tali mai le Alii i tatalo tatou te tuuina atu ia te Ia ma tuu mai ia i tatou mea tatou te ole atu ai pe afai e mo lo tatou manuia sili ona lelei,” sa ia tautino atu ai. “O le a le mafai lava ona Ia tuulafoaia i latou o e auauna atu ia te Ia ma le faamoemoe atoa o le loto, ae e ao ona tatou saunia e le aunoa e faapea atu, ‘Le Tama e, ia faia Lou finagalo.’”27