Feilaulaú
Ko ʻetau moʻui fietokoni mo feilaulaú, ko hono fakahaaʻi totonu ia ʻo ʻetau tukupā ke tokoni ki he ʻEikí mo hotau kāingá.
Kuo ui ‘a e feilaulau fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí ko e “tuʻumoʻunga” ia ‘o e ngaahi me‘a kotoa pē kuo hoko talu mei he kamata‘anga ʻo e fakatupú ‘o laui kuonga pea taʻengata.1 ‘Oku hoko ‘a e pōpoaki ko iá ko e tefito ‘o e pōpoaki ‘a e kau palōfitá kotoa. Na‘e fakamelomelo mai ia ʻi he fono ʻa Mōsesé ʻi hono feilaulauʻi ‘o e fanga monumanú. Na‘e pehē ‘e ha palōfita ‘e taha, ‘oku “tuhu” hono ‘uhingá kotoa pē “ki he fu‘u feilaulau lahi mo faka‘osi ko ia [‘a e] ‘Alo ‘o e ‘Otuá, ‘io [‘a ia], ‘oku ta‘e-fakangatangata mo ta‘engatá” (‘Alamā 34:14). Na‘e kātekina ‘e Sīsū Kalaisi e mamahi taʻefaʻalauá, koe‘uhí ke Ne hoko ai ko ha feilaulau ma‘á e ngaahi angahala ‘a e kakai kotoa pē. Na‘e ‘oatu ‘e he feilaulau tuʻumoʻunga lelei ko iá—‘a e Lami haohaoa ta‘e-hano melé—ke fetongi ʻaki e kovi fulikivanu tahá—‘a ia ko e ngaaahi angahala ‘a e māmaní kotoa. Pea hangē ko e ngaahi lea fakangalongata‘a ‘a ‘Ilisa R. Sinoú:
[Hono ta‘ata‘a mahu‘inga naʻá ne lilingi ta‘e-totongí;
Ne foaki taʻe totongi ‘Ene mo‘uí,
Ko ha feilaulau haohaoa maʻá e angahalá,
Ki ha māmani ne mate ke fakahaofí.]2
Ko e feilaulau ko iá—‘a e Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí—ko e uho ia ‘o e palani ‘o e fakamo‘uí.
Na‘e fakangata ‘e he mamahi taʻefaʻalaua ‘a Sīsū Kalaisí ‘a e feilaulau ‘o e lilingi totó, ka na‘e ‘ikai te ne ta‘ofi hono mahu‘inga ‘o e feilaulaú ‘i he palani ‘o e ongoongoleleí. ‘Oku kei fie ma‘u pē ‘e hotau Fakamo‘uí ke tau hokohoko atu hono fai ʻo ha ngaahi feilaulau, ka ko e feilaulau ‘okú ne fie ma‘u meiate kitautolu ‘i he taimi ní, ke tau “‘oatu kiate [Ia] ‘a e feilaulau ko e loto-mafesifesi mo e laumālie fakatomala” (3 Nīfai 9:20). ‘Okú Ne toe fekau foki ke tau ‘ofa mo fetauhi‘aki ‘iate kitautolu—ko hono ‘uhingá ke ‘oatu ha ki‘i konga si‘i ‘o ‘Ene feilaulaú ‘i he‘etau fai ha ngaahi feilaulau ‘i hotau taimí mo e ngaahi taumu‘a siokitá. ‘Oku tau hiva ‘i ha himi fakalaumālie ‘o pehē, “‘Oku ‘omi ‘e he feilaulaú ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e langí”3
Te u lea ‘o kau ki he ngaahi feilaulau fakamatelie ko ia ‘oku kole mai ‘e hotau Fakamo‘uí ke tau faí. ‘Oku ‘ikai kau heni ‘a e ngaahi feilaulau ko ia kuo pau ke tau faí, pe ngaahi ngāue ‘oku fa‘a ue‘i hake ‘e he kumi faingamālie fakafo‘ituituí, ka ko e ngāue-‘ofá pe feilaulaú (vakai, 2 Nīfai 26:29).
I.
‘Oku ʻi ai ha hisitōlia ‘o e feilaulau ‘a e tui faka-Kalisitiané, ‘a ia ‘oku kau ai ʻa e feilaulau taupotu tahá. Na‘e tāmate‘i ‘e Loma ha laui afe he ngaahi ta‘u ‘o e kamata ‘a e kuonga fakaKalisitiané, koe‘uhi ko ‘enau tui kia Sīsū Kalaisí. Ka ‘i he ngaahi senituli kimuí, na‘e fakamovetevete‘i ‘e he ngaahi feke‘ike‘i fakatokāteliné ‘a e kau Kalisitiané, pea fakatanga‘i mo tāmate‘i ‘e he ngaahi kulupu ‘e ni‘ihi ‘a e kau mēmipa ‘o ha ngaahi kulupu kehe. Na‘e hoko ‘a e kau Kalisitiane ne tāmate‘i ‘e ha kau Kalisitiane kehé, ko e ni‘ihi ia ‘o e mate fakamā‘ata fakamamahi taha ‘o e tui faka-Kalisitiané.
ʻOku fai loto-fiemālie ‘e ha kau Kalisitiane tokolahi ha ngaahi feilaulau, ko e tupu ‘i he tui kia Kalaisí pea mo e holi ke ngāue Maʻana. Kuo fili ha ni‘ihi ke lī‘oa ‘a e toenga ‘o ‘enau moʻuí ki he ngāue ‘a e ‘Eikí. ‘Oku kau ‘i he kulupu faka‘ei‘eiki ko ‘ení ‘a kinautolu ‘oku nau kau ki he ngaahi kautaha fakalotu‘a e Siasi Katoliká mo kinautolu kuo nau ngāue ‘i ha ngaahi ta‘u lahi, ‘o hoko ko ha kau faifekau faka-Kalisitiane ‘o e ngaahi siasi faka-Palotisaní. ‘Oku ‘ikai faingofua ‘enau ngaahi sīpingá mo e ngāué ka ‘oku hoko ko ha ue‘i fakalaumālie, ka ʻoku ʻikai fai ha ʻamanaki ʻe lava ʻo mateakiʻi pe foaki kotoa e moʻui ʻa kinautolu ʻoku tui kia Kalaisí ki he ngāue fakalotú.
II.
‘Oku kau ‘i he feilaulau ‘a e tokolahi ‘o e kau muimui kia Kalaisí ‘a e meʻa ‘oku tau fai fakaʻahó, ‘i he‘etau tō‘onga mo‘ui angamaheni fakatāutahá. ‘Oku ‘ikai te u ‘ilo ha kulupu ‘i he fa‘ahinga ko iá ‘oku fai ‘e honau kau mēmipá ha ngaahi feilaulau lahi ange, ‘i he Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. ‘E hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine—ko ‘enau ngaahi feilaulaú—‘a ho‘omou ngaahi feilaulaú—‘oku fehangahangai ia mo e ngaahi me‘a angamaheni ‘oku tulifua ki ai ‘a e māmaní, ki he lavame‘a fakatāutahá.
Ko ‘eku ‘uluaki ngaahi fakatātā ki aí, ko ‘etau kau paionia Māmongá. ‘Oku hoko ‘enau feilaulau tuʻukimuʻa ‘o ‘enau mo‘uí, ngaahi vā fetu‘utaki fakafāmilí, ‘apí, mo ‘enau ngaahi fiemālié ʻoku makatuʻunga ia ʻi he ongoongolelei kuo toe fakafoki maí. Na‘e lea ‘a Sela Lisi ‘o kau ki he me‘a naʻá ne ue‘i hake ‘a e kau paionia ko iá ‘i he‘ene fakamatala‘i hono husepāniti ko Sālesí, ‘i hono ui ia ke ‘alu ‘o ngāue fakafaifekaú: “Ko e taimi faingata‘a mo‘oni ‘eni kiate au mo hoku husepānití foki; ka na‘e fie ma‘u kimaua ‘e he fatongiá ke ma mavahevahe ‘i ha ki‘i taimi si‘i, ‘i he ‘ilo‘i ‘okú ma talangofua ai ki he finangalo ‘o e ‘Eikí, na‘á ma ongo‘i ai ke feilaulau‘i homa lotó koe‘uhí ke ma tokoni ai ki hono fokotu‘u ma‘u ‘o e ngāué … ‘a ia ko e tokoni ki hono langa hake ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i māmani.”4
Ko e meʻa ‘oku mahino taha ‘i he ‘aho ní, ko e ngāue-‘ofa mo e feilaulau taʻesiokita ‘o e kau mēmipá, ʻa ia ko e ivi ia ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. Kimu‘a pea fakatapui ha taha ‘o hotau ngaahi temipalé, na‘e fehu‘i ‘e ha faifekau faka-Kalisitiane kia Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī pe ko e hā ‘a e ‘uhinga ‘oku ‘ikai ke tau ngāue ʻaki ai ʻa e faka‘ilonga ‘o e kolosí, ‘a ia ko e faka‘ilonga maheni ia ‘o e tui faka-Kalisitiané. Na‘e tali ki ai ‘e Palesiteni Hingikelī ‘o pehē, ko e ngaahi faka‘ilonga ‘o ‘emau tui faka-Kalisitiané “ko e mo‘ui ‘a homau kakaí.”5 Ko e mo‘oni ko ‘etau mo‘ui ngāue tokoní, ko e ngaahi faka‘ilonga fe‘unga taha ia ‘o ‘etau tukupā ke tau tauhi ki he ‘Eikí mo hotau kāingá.
III.
‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha‘atau kau ngāue totongi ne ako‘i fakapalofesinale ‘i he Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. ‘Oku tu‘unga ai ‘a e pau ke fua mo fakahoko ‘e he kāingalotu ‘oku ui ki he lakanga fakatakimu‘á, pe ki he ngāué ‘a e me‘a kotoa pē ‘i he‘etau ngaahi houalotú, polokalamá mo e ngaahi ‘ekitivitī faka-Siasí. ‘Oku tau fakahoko ‘eni ‘i ha potu siasi ‘e 14,000 tupu ‘i he ‘Iunaiteti Siteití mo Kānata. ‘Io, ‘oku ‘ikai te tau kehe ‘i he hoko hatau kau mēmipa ko e kau faiako mo e kau taki. Ka ‘oku lahi ‘aupito ‘a e taimi ‘oku foaki ‘e hotau kau mēmipá, ke ako‘i mo fetokoni‘aki aí. Ko e ngaahi sīpinga ki he me‘á ni ‘a ‘etau ngāue ke ‘a‘ahi ki he fāmili kotoa pē ‘i hotau kāingalotú ha ongo faiako faka‘api ‘i he māhina takitaha, pea ‘a‘ahi ki he kakai fefine lalahi kotoa pē ha ongo faiako ‘a‘ahi ‘a e Fine‘ofá ‘i he māhina takitaha. ‘Oku ‘ikai ke mau ‘ilo ki ha ngāue tatau mo ia ‘i he māmaní.
Ko e fakatātā lelei taha ‘o e ngāue tokoni mo e feilaulau ‘a e Siasí, ko e ngāue ko ia ‘a ‘etau kau faifekaú. Ko honau tokolahí he taimí ni ko e kau talavou mo e kau finemui ʻe toko 50,000 tupu mo e kakai tangata mo e kakai fefine lalahi ‘e toko 5,000 tupu. ‘Oku nau foaki ha māhina ‘e ono ki he ta‘u ‘e ua ‘o ‘enau mo‘uí, ke ako‘i ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, mo fai ‘a e ngaahi tokoni ‘ofa ‘i ha ngaahi fonua ‘e 160 tupu nai ‘i he māmaní. ‘Oku hoko ma‘u pē ‘a e feilaulaú ko ha konga ‘o ‘enau ngāué, ‘a ia ‘oku kau ai ‘a e ngaahi ta‘u ‘oku nau foaki ki he ngāue ‘a e ‘Eikí, kae ‘uma‘ā foki ‘a e ngaahi feilaulau ‘oku nau fai ‘i he tokonaki ha pa‘anga ki honau tauhí.
ʻOku feilaulau foki ʻa kinautolu ʻoku nofo ʻi ʻapí—ʻa e ngaahi mātu‘á mo e kau mēmipa kehe ʻo e fāmilí—‘i he ‘ikai te nau feohi mo ma‘u ‘a e tokoni ‘a e kau faifekau ʻoku nau tuku atú. Hangē ko ‘ení, na‘e ma‘u ‘e ha talavou Palāsila hono ui ke ‘alu ‘o ngāue fakafaifekaú, lolotonga ia ʻokú ne ngāue ke tauhi hono ngaahi tokouá mo e tuofāfiné, hili e mālōlō ‘a ‘ene tamaí mo ‘ene fa‘eé. Naʻe fakamatala ha Taki Mā‘olunga ki ha fakataha alēlea ‘a e fānau ko ‘ení, pea nau manatu ki hono ako‘i kinautolu ‘e he‘enau ongomātu‘a kuo pekiá, ke nau teuteu ma‘u pē ke ngāue ma‘á e ‘Eikí. Na‘e tali ‘e he talavoú ‘a hono ui ke ngāue fakafaifekaú, pea hoko atu ‘e hono tehina taʻu 16, ‘a e fatongia ke ngāue ‘o tauhi ‘a e familí.6 ‘Oku ʻi ai hotau tokolahi ‘oku nau ‘ilo ki ha ngaahi sīpinga kehe ‘o e feilaulau ke ngāue fakafaifekaú, pe tokoni ki ha faifekaú. ‘Oku ‘ikai te tau ‘ilo ha ngāue-‘ofa pe feilaulau peheni ‘i ha toe kautaha ‘i he māmaní.
‘Oku faʻa fehu‘i mai kiate kimautolu, “‘Oku founga fēfē ho‘omou fakaloto‘i homou kau mēmipa kei talavoú mo e mātu‘á, ke tuku ‘enau akó pe ko ‘enau mālōlō mei he ngāué, ka nau fai ha feilaulau peheni?” Kuó u fanongo ki hano fai ‘e ha tokolahi ‘a e fakamatala ko ʻení: “‘I he‘eku ‘ilo‘i ‘a e me‘a kuo fai ‘e hoku Fakamo‘uí ma‘akú—ʻa ‘Ene ‘alo‘ofá ‘i He‘ene mamahi koe‘uhí ko ‘eku ngaahi angahalá mo ‘Ene ikuna‘i ‘a e maté koe‘uhí ke u toe mo‘uí—‘oku ou lau ko hoku faingamālie ke u fai ‘a e ki‘i feilaulau ‘oku kole mai ke u fai ‘i He‘ene ngāué. ‘Oku ou fie vahevahe atu ‘a e ilo kuó Ne foaki mai kiate aú.” ‘E anga fēfē ha‘atau fakaloto‘i ha kau muimui pehē ‘o Kalaisi ke ngāué? Na‘e pehē ‘e ha palōfita ‘e taha, “Ko ‘etau ‘eke pē kiate kinautolu.”7
Ko e ngaahi feilaulau kehe ‘oku tupu mei he ngāue fakafaifekaú, ko e feilaulau ‘a kinautolu ‘oku nau tali ‘a e ngaahi akonaki ‘a e kau faifekaú pea nau hoko ko ha mēmipa ‘o e Siasí. ‘Oku mahuʻinga ‘aupito ‘a e ngaahi feilaulau ko ‘ení ki he kau ului tokolahi, ‘a ia ‘oku kau ai ‘a e mole ‘o e kaungāme‘á mo e feohi fakafāmilí.
‘I he ngaahi ta‘u lahi kuo hilí, ne fanongo ai ʻa e fakatahaʻangá ni ki ha talavou na‘á ne tali ‘a e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí, lolotonga ha‘ane ako ‘i he ‘Iunaiteti Siteití. Na‘e fehu‘i ange ‘e Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ki he tangatá ni ‘i he ‘amanaki ke foki atu ki hono fonua tupuʻangá, pe ko e hā ha me‘a ‘e hoko kiate ia ‘i heʻene foki atu ki hono ‘apí ko ha Kalisitiane iá. Na‘e pehē ange ‘e he talavoú, “ʻE loto-mamahi hoku fāmilí. Mahalo te nau tuli au pea nau lau kuó u mate. Pea kuo tāpuni kiate au hoku kaha‘ú, ʻa ‘eku ngāue ma‘u‘anga mo‘uí mo e faingamālie kotoa pē.”
Na‘e toe fehu‘i ange ‘e Palesiteni Hingikelī, “‘Okú ke loto pē ke ke tali ha fu‘u totongi mamafa pehē koe‘uhí ko e ongoongoleleí?”
Na‘e tangi ‘a e talavoú peá ne pehē ange, “Ka ‘oku mo‘oni ia, ‘ikai ko ia?” Na‘e hili hono fakamo‘oni‘i ange ‘oku moʻoní, na‘á ne pehē ange leva, “Ko e hā leva ha me‘a ‘e toe mahu‘inga ange ai?”8 Ko e laumālie ia ‘o e feilaulaú ‘oku ma‘u ‘e ha tokolahi ‘o hotau kau mēmipa fo‘oú.
“Oku hā ‘a e ngaahi sīpinga ‘e ni‘ihi ‘o e ngāue tokoní mo e feilaulaú mei he mo‘ui ‘a e kāingalotu faivelenga ‘oku ngāue ‘i hotau ngaahi temipalé. Neongo ko e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní pē ‘oku nau fai ‘a e ngāue fakatemipalé, ka ‘oku totonu ke mahino hono mahu‘inga ‘o e feilaulau ko iá ki he Kalisitiane kotoa pē. ‘Oku ‘ikai ha tukufakaholo ʻo e ngāue ʻi ha monasitēliō (monastery) ‘a e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ka ‘e kei mahino pē kiate kitautolu pea tau faka‘apa‘apa‘i ‘a e feilaulau ‘a kinautolu ‘oku hanga ‘e he‘enau tui faka-Kalisitiané, ‘o ue‘i hake kinautolu ke lī‘oa ‘enau mo‘uí ki he ngāue fakalotu ko iá.
ʻI ha konifelenisi peheni he taʻu ʻe taha kuohilí, naʻe fakamatala ai ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ki ha sīpinga ʻo e feilaulau ʻi he ngāue tokoni he temipalé. Naʻe fai ʻe ha tamai ko ha mēmipa faivelenga ʻo e Siasí, ha ngāue lahi ʻi ha kiʻi motu mamaʻo he Pasifikí, ʻo feʻunga mo ha taʻu ʻe ono ke maʻu ha paʻanga ke ne ʻave hono uaifí mo e fānau ʻe toko 10 ke na mali mo sila ki he taʻengatá ʻi he Temipale Nuʻu Silá. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Monisoni, “Ko kinautolu ʻoku mahino ki ai e ngaahi tāpuaki taʻengata ʻoku maʻu mei he temipalé, ʻoku nau ʻiloʻi ʻoku ʻikai ha feilaulau ia ʻe hulu pe totongi ʻe fuʻu mamafa pe ʻahiʻahi ʻe fuʻu faingataʻa, kehe pē ke maʻu e ngaahi tāpuaki ko iá.”9
‘Oku ou fakamālō koe‘uhí ko e ngaahi sīpinga fakaofo ‘o e ‘ofa, ngāue tokoni, mo e feilaulau faka-Kalisitiane kuó u mamata ai ‘i he Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. ‘Oku ou vakai ki ho‘omou fua homou ngaahi fatongia ‘i he Siasí, pea mou fakahoko ia ‘i ha‘amou feilaulau‘i lahi homou taimí mo ho‘omou koloá. ‘Oku ou vakai ki ho‘omou ngāue fakafaifekaú pea mou fua pē ho‘omou fakamolé. ‘Oku ou vakai ki ho‘omou foaki ‘ofa hoʻomou taukei fakangāué ‘i hono tokoniʻi homou kāingá. ‘Oku ou vakai ki ho‘omou tokoni ki he masivá ‘i ho‘omou ngaahi feinga fakatāutahá pe fakafou ‘i hono tokoni‘i e uelofea ‘a e Siasí, pe ngaahi tokoni ʻofa fakaetangatá.10 ʻOku fakamoʻoniʻi kotoa ʻeni ʻi ha savea fakafonua ʻa ia ne pehē ai ko e kāingalotu mālohi ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní “ʻoku nau ngāue tokoni pea foaki lahi ange ʻo fakatatau ki hono fakaʻavalisi ʻo e kau ʻAmeliká pea ʻoku nau foaki lahi ange honau taimí mo ʻenau paʻangá ʻo laka hake ʻi he [peseti ʻe 20] ʻo e kakai ʻoku tui fakalotú.”11
ʻOku hanga ʻe he faʻahinga tā sīpingaʻo e foaki ki he niʻihi kehé ʻo fakamālohia kotoa kitautolu. ʻOku nau fakamanatu mai e akonaki ʻa e Fakamoʻuí:
“Kapau ‘e muimui ha taha ‘iate au, tuku ke ne li‘aki ‘e ia ia. …
“He ko ia ia ‘e kalofaki ‘ene mo‘uí, ‘e mole ia, pea ko ia ia ‘e mole ‘ene mo‘uí koe‘uhí ko aú, te ne ma‘u ia” (Mātiu 16:24–25).
IV.
Mahalo ko e ngaahi sīpinga maheni mo mahu‘inga taha ‘o e ngāue tokoní mo e feilaulau ta‘esiokitá, ‘oku fakahoko ia ‘i hotau ngaahi familí. ʻOku lī‘oa ‘e he ngaahi fa‘eé ‘a ‘enau mo‘uí ki hono fāʻeleʻi mai mo hono lehilehiʻi ʻo ‘enau fānaú. ‘Oku lī‘oa ‘a e ngaahi husepānití ki hono tauhi ‘o honau uaifí mo e fānaú. ʻOku fu‘u lahi ‘aupito ke fakalau ‘a e ngaahi feilaulau ‘oku kau ki he ngāue ‘oku ta‘engata hono mahu‘ingá, ki hotau ngaahi familí, pea ‘oku tau maheni kotoa mo ia ke toe fakalau atu.
‘Oku ou toe vakai foki ki he Kāingalotu ta‘esiokita ‘oku nau ohi ha fānaú, kau ai ‘a kinautolu ‘oku ai ha‘anau ngaahi fie ma‘u makehé, pea nau feinga ke foaki ki he fānau ohí, ‘a e ‘amanaki mo e ngaahi faingamālie na‘e ta‘ofi meiate kinautolú, ‘i ha ngaahi tu‘unga ne hoko kimu‘a. ‘Oku ou vakai foki ki ho‘omou tokanga‘i ha kau mēmipa ‘o e familí mo e kaungā‘api ‘oku nau faingata‘a‘ia ‘i ha ngaahi palopalema ‘i hono fāʻeleʻi mai kinautolú, ngaahi faingataʻaʻia fakaeʻatamai pe fakaesino, pe ha ngaahi palōpalema ‘i he‘enau faka‘au ‘o motu‘á. ‘Oku ‘afio mai foki mo e ‘Eikí kiate kimoutolu pea kuó Ne fekau ki He‘ene kau palōfitá ke nau fakahā ko e taimi ‘oku mou “fefeilaulau‘aki ai koe‘uhí ko kimoutolú mo ho‘omou fānaú, ‘e tāpuaki‘i kimoutolu ‘e he ‘Eikí.”12
‘Oku ou tui ko e Kāingalotu ko ia ‘oku nau fai ta‘esiokita ‘a e ngāue tokoní mo e feilaulaú ‘i he hū ki he Fakamo‘uí mo molomolomuiva‘e kiate Iá, ‘oku nau tauhi pau ki he ngaahi tu‘unga ‘ulungaanga ‘oku ta‘engatá ‘o lahi ange ‘i ha toe kakai kehe. ‘Oku vakai ‘e he Kāingalotú ki he‘enau feilaulau‘i honau taimí mo ‘enau koloá ko e konga pē ia ‘o honau ako‘í mo hono fakafe‘unga‘i kinautolu ki he ta‘engatá. Ko ha fo‘i mo‘oni ʻeni ne fakahā mai ‘i he Lectures on Faith, (Ngaahi Malanga ʻo e Tuí) ‘a ia ‘oku ako‘i ai, “ko e tui fakalotu ko ia ‘oku ‘ikai te ne ‘ekea hono feilaulau‘i ‘o e me‘a kotoa peé, he ‘ikai te ne ma‘u ha mālohi fe‘unga ke fakatupu ‘a e tui ki he mo‘uí mo e fakamo‘uí … ‘Oku makatu‘unga ‘i he feilaulau ko ‘ení pē, hono tu‘utu‘uni ‘e he ‘Otuá ke ma‘u ai ‘e he tangatá ‘a e mo‘ui ta‘engatá.”13
Hangē ko e hoko ‘a e feilaulau fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí ko e uho ia ‘o e palani ‘o e fakamo‘uí, ‘oku pehē pē mo e pau ke hanga ‘e kitautolu ko e kau muimui ‘o Kalaisí, ‘o fai ‘etau ngaahi feilaulau pē ‘atautolu ke tau teuteu ai ki he iku‘anga kuo foaki mai ‘e he palani ko iá kiate kitautolú.
‘Oku ou ‘ilo‘i ko Sīsū Kalaisí, ko e ‘Alo Tofu Pē Taha ʻo e ‘Otua ko e Tamai Ta‘engatá. ‘Oku ou ‘ilo‘i ne tu‘unga ‘i He‘ene feilaulau fakaleleí, ‘a ʻetau ma‘u ai ‘a e fakapapau te tau ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘e-fa‘a-maté mo e faingamālie ke ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá. Ko hotau ‘Eiki, mo hotau Fakamo‘ui, mo hotau Huhu‘í Ia, pea ‘oku ou fakamo‘oni kiate Ia, ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, ‘ēmeni.