Vulici Vakacava Na iTukutuku Makawa ni Lotu e Vaqaqacotaka na Noqu Vakabauta

Mai vei Khumbulani D. Mdletshe

Daunivakasala ni Tukutuku ni Lotu ni Wasewase o Aferika

illustration of African woman with basket on head

Niu a se gonevuli ni vuli torocake ena Ceva kei Aferika, au dau marautaka na noqu vulica na itukutuku Niu lako ki na univesiti, au a ciqoma na noqu koroi ni itukutuku makawa. Niu a gonevuli tu ni semineri ka tarava yani na inisitute, au marautaka na noqu vuli taucoko, ia au marautaka na Vunau kei na Veiyalayalati baleta ni a vakatakilai au mai ki na itukutuku ni Lotu. Ena veiyabaki sa oti, au sa dau marautaka na wilika na ivola eso ni itukutuku makawa ni Lotu—o ira sara mada ga ka baleta na ulutaga dredre ena noda itukutuku makawa. Niu tomana tiko na noqu vulica na itukutuku makawa ni Lotu mai na ivurevure eso, sa vaqaqacotaki na noqu vakabauta. Oqo e tolu na sala e yaco kina.

Na itukutuku makawa ni Lotu e vakarautaka vei au na irairai matau, vakabibi na vei ivakarau sa oti, oka kina na yalani ni matabete kei na veivakalougatataki ni valetabu. Ena imatai ni gauna au a vulica kina ni ra a vakuai mai na tauri ni matabete na tagane yagoloaloa, yavalati na noqu vakabauta. E rawa vakacava ki na Lotu au dau taleitaka me yalana na matabete mai vei ira o ira na yago loaloa? Eso na tamata era tovolea me ra vakaraitaka vei au na ivakamacala ni ra tukuna ni sa vakaivunau se vakaivolanikalou. Oqo e veilecayaki ka veivakaleqai sara.

Ia ena toso ni gauna, sa ikoya na ivakamacala vakaitukutuku makawa qai vakamatatataka ka solia mai na vakacegui. Me ivakaraitaki, Na na Historical Introduction to ivakamacala taumada vakaitukutuku makawa ki na Ai Vakaro Raraba 2, e vakamacalataka ni o Josefa Simici a tabaka e vica na tagane loaloa ia era a qai tarova na iliuliu ni Lotu na soli ni matabete vei ira na yago loaloa ena itekivu ni itukutuku makawa ni Lotu. Sa qai cakava kina na itukutuku bibi oqo: “E sega ni matata na ibalebale ni vakatovotovo ivalavala oqori.”¹ Na volaitalanoa eso ena Ulutaga ni Kosipeli² kei na ivolavakarau tale eso ni Lotu era vakarautaka e levu cake na kena matailalai kei na ikuri ni itukutuku makawa.³ Na ivakamacala makawa eso oqo a voqa tu ga vei au ka vaqaqacotaka na noqu vakabauta.

E vukei au na itukutuku ni Lotu meu vakavinavinataki ira era sa liu yani. Oqo e ka dina sara ni dua e vakasamataka tiko na cau ka vaka me ra “sa cakava na lewenilotu”. Me vakarorogo kena ivakaraitaki, na imatai ni valenilotu eso ka tara ena Ceva kei Aferika, Zimbabwe, kei Zambia ena 1950 vakacaca kei na veika vakilai 1960 vakacaca a rawa mai na o koya duanodra cau na lewenilotu. Tu Beka la na ciqomi ni cakacaka vakalotu ni valetabu a sa qai gadrevi kina na solibula e levu cake sara. Ni ra kila ni na taura e vicasagavulu na yabaki me na qai tu kina na valetabu e Aferika, e vuqa na lewenilotu era a volitaka na nodra iyau, oka kina na nodra itikotiko, me rawa mai na ilavo me ra lako kina ki na valetabu ka vakaitavi ena veicakacaka tabu vakalotu oqori. Na Lotu ena vanua o Aferika e tara ena nodra vakabauta na lewenilotu taumada dina ni lailai na ka e tu vei ira ia era solia vakalevu sara na nodra bula. Niu wilika na kedra itukutuku, sa vaqaqacotaki na noqu vakabauta ka sa levu cake na noqu dau tu vakarau meu solibula.

E vakayaloqaqataki au na itukutuku ni Lotu meu dua na ivola ni itukutuku vinaka cake. Era sa vakayaloqaqataka tiko na iliuliu ni Lotu na maroroi ni ivolaniveisiga. Cava na vuna? Baleta ni itukutuku ni Lotu sa itukutuku ni “ivalavala ni bula, … vakabauta, kei na cakacaka ”ni lewenilotu (raica na Vunau kei na veiyalayalati 85:2). Ena veigauna au dau wilika kina na itukutuku makawa ni Lotu, me vaka na itukutuku vou, Yalododonu, au qoroya ni ivolavakarau oqo ena rawa walega ena vuku ni ivolaniveisiga, ivola, kei na nodra ivolatukutuku na vei lewe ni Lotu eso. E vakayaloqaqataki au na vinaka matata taumada meu dua na ivakatawa vinaka ni ivolaniveisiga, ka na vukea na dautuvakawa ni mataka me vola kina e dua na itukutuku makawa ni Lotu mai Aferika.

E levu tale tu na veivakalougatataki ni tamata yadua mai na wiliki ni itukutuku makawa ni Lotu ka sasaga meu maroroa na noqu ivolatukutuku. Me vaka ni Peresitedi Henry B. Eyring, ikarua ni daunivakasala ena Mataveiliutaki Taumada, au sa vakalougatataki niu raica ka nanuma tiko na liga ni Turaga ena noqu bula kei na nodra bula na lewe ni noqu matavuvale.⁴ Na ivakananumi oqo e vaqaqacotaka na noqu ivakadinadina ka vakalevutaka na noqu rawa ni sotava na bolebole ena noqu bula. Niu sa maroroya na noqu itukutuku ka vakasamataki ira na lewe ni Lotu tale eso, au sa tekivu raica na ituvatuva cecere ni Turaga ena nona vakalesuya mai na nona Lotu kei na matanitu ena veisiga e muri oqo.

Na lesoni oqo kei na vuqa tale au vulica mai ena itukutuku ni Lotu saicau cecere ki na noqu Torocake vakayalo. Na veilesoni oqo sa solia talega vei au na yaloqaqa meu taqomaka na noqu vakabauta baleta niu kila na vuna eda cakava kina na ka eda cakava. Na noda kila na itukutuku makawa ni vuqa na noda ivalavala kei na vakabauta sa vakavuna vei au e dua na qasenivuli vinaka cake ka tisaipeli vinaka cake.

iYaloyalo mai na Getty Images