Te mau mana’o e tāpe’a noa i roto i te ferurira’a

Te mau buka ’ā’amu i roto i te Faufa’a Tahito

’Ua ’itehia te mau buka a Iosua ē tae atu ia Esetera ’ei « mau buka ’ā’amu » nō te Faufa’a Tahito. ’Aita te reira e parau nei ē, ’aita tō te tahi atu mau buka i roto i te Faufa’a Tahito e faufa’a ’ā’amu. ’Āre’a rā, ’ua parauhia te mau buka ’ā’amu mai te reira, nō te mea te ’ōpuara’a tumu a tō rātou mau ta’ata pāpa’i ’o tē fa’a’ite ïa i te rima o te Atua i roto i te ’ā’amu o te nūna’a o ’Īserā’ela. E ’ere te ’ōpuara’a nō te fa’a’ite i te mau ture a Mose, mai tā te Levitiko ’e te Deuteronomi. E ’ere te reira nō te fa’a’ite i te ’āruera’a ’aore rā, i te ’otora’a nā roto i te parau pehepehe, mai tā te Salamo ’e te ’oto o Ieremia. ’E e ’ere nō te pāpa’i i te mau parau a te mau peropheta, mai tā te mau buka a Isaia ’e a Ezekiela. Tē parau nei rā te mau buka ’ā’amu i te hō’ē ’ā’amu.

Tei te huru te hi’ora’a

’Oia mau ïa, ’ua fa’ati’ahia terā ’ā’amu nā roto i te hō’ē hi’ora’a—e mea pāpū a’e ’ia parau, te tahi mau hi’ora’a. Mai te hō’ē tiare, hō’ē papa ’ōfa’i, ’aore rā, hō’ē tumu rā’au e’ita e nehenehe e hi’o nā te mau pae ato’a i te taime hō’ē, e mea pāpū maita’i ē, e fa’a’ite mai te hō’ē fa’ati’ara’a ’ā’amu i te hi’ora’a a te ta’ata ’aore rā, a te pupu ta’ata e pāpa’i ra i te reira. Tē vai ra i roto i teie hi’ora’a te mau tā’amura’a o te mau ta’ata pāpa’i i terā ’e terā nūna’a ta’ata ’e nūna’a tūta’ere, ’e tae noa atu i tō rātou hīro’a tumu ’e te mau ti’aturira’a. E nehenehe te ’itera’a i te reira, e tauturu ia tātou ’ia hāro’aro’a ē, ’ua fa’atumu te mau ta’ata pāpa’i ’e te mau ta’ata ha’aputu buka ’ā’amu i ni’a i te tahi mau ha’amāramaramarara’a, ’a vaiiho ai i te tahi i te hiti.¹ ’Ua tūra’i rātou i te tahi mau mana’o tā te tahi atu pae e ’ore e tūra’i. ’E ’ua niuhia tō rātou mana’o fa’aoti i ni’a i te reira mau ha’amāramaramara’a ’e te reira mau mana’o. E nehenehe ato’a tātou e ’ite i te mau hi’ora’a ta’a ’ē nā roto i te mau buka o te Bibilia (’e i te tahi taime, i roto i te hō’ē ā buka).² Rahi noa atu tō tātou ’itera’a i teie mau huru hi’ora’a, rahi ato’a atu tō tātou hāro’aro’ara’a i te mau buka ’ā’amu.

Hō’ē hi’ora’a mātarohia i roto i te mau buka ’ā’amu ato’a o te Faufa’a Tahito, ’o te hi’ora’a ïa a te mau tamari’i a ’Īserā’ela, te nūna’a fafau a te Atua. Nā tō rātou fa’aro’o i te Fatu i tauturu ia rātou ’ia ’ite i tōna rima i roto i tō rātou orara’a, ’e i tāna tauturu i roto i te mau ’ohipa a tō rātou nūna’a. ’Aita te mau buka ’ā’amu raita (laïque) e hi’o nei mai te reira te huru i te mau ’ohipa, ’āre’a te hi’ora’a pae vārua, e tuha’a ïa nō te mau mea e fa’ariro nei i te mau buka ’ā’amu o te Faufa’a Tahito ’ei buka faufa’a rahi nō te feiā e ’imi nei ’ia patu i tō rātou iho fa’aro’o i te Atua.

Te huru o te tupura’a te toe’a o te Faufa’a Tahito

Tē ha’amata nei te mau buka ’ā’amu i te vāhi a fa’aea ai te buka Deuteronomi ’e a fātata ai i te hope te roara’a matahiti a rātere haere ai te ’āti ’Īserā’ela nā roto i te mēdēbara. Tē fa’a’ite nei te buka a Iosua i te mau tamari’i a ’Īserā’ela tei ineine nō te tomo i roto ia Kanaana, tō rātou fenua i parauhia ra, ’e tē fa’ata’a mai nei e mea nāhea rātou i te ravera’a i te reira. Te mau buka i muri mai, Te mau Tāvana ē tae atu i te 2 Paraleipomeno, tē fa’ata’a nei ïa i te ’ohipa i tupu nō ’Īserā’ela i roto i te fenua i parauhia ra, mai te taime ’a pārahi ai rātou i reira ē tae atu i te taime ’a haruhia ai rātou nā Asuria ’e nā Babulonia. Tē parau nei te mau buka a Ezera ’e a Nehemia nō ni’a i te ho’ira’a mai e rave rahi mau pupu ’āti ’Īserā’ela i tō rātou ’oire pū, ’o Ierusalema, e rave rahi matahiti i muri mai. I te pae hope’a, tē fa’ati’a nei te buka a Esetera i te hō’ē ’ā’amu nō te mau ’āti ’Īserā’ela tei ora i roto i te fa’atītīra’a i raro a’e i te fa’aturera’a Peresia.

’E ’o te hope’a ato’a ïa o te tuatāpapara’a tau o te Faufa’a Tahito. ’Ua maere te tahi feiā tai’o i te Bibilia, tei tai’o nō te taime mātāmua, i te ’itera’a ē, ’ua hope ia rātou i te tai’o i te ’ā’amu o te Faufa’a Tahito hou ’a tai’o ai hau atu i te ’āfara’a o tōna mau ’api. I muri mai ia Esetera, ’aita tā tātou e ha’amāramaramara’a rahi nō ni’a i te ’ā’amu o te ’āti ’Īserā’ela. Terā rā, te mau buka i muri mai—te mau buka iho ā rā a te mau peropheta—e tano rātou i roto i te tuatāpapara’a tau tā te mau buka ’ā’amu i vauvau mai.³ ’Ei hi’ora’a, ’ua tupu te tau tāvinira’a a te peropheta Ieremia i roto i te mau ’ohipa tei pāpa’ihia i roto i te 2 Te mau Ari’i 22–25 (’e te ’ā’amu fa’aau i roto i te 2 Paraleipomeno 34–36). E nehenehe te ’itera’a i te reira e fa’auru i te huru nō te tai’ora’a ’outou i te mau fa’ati’ara’a ’ā’amu ’e i te mau buka a te mau peropheta.

E nehenehe te tahi mau tuha’a pāpa’ira’a mo’a e riro mai te mau tuha’a o te ha’uti piriapu ’aita tātou e ’ite nāhea ’ia fa’atano i roto i te toe’a o te piriapu.

’Ia ’ore ana’e te hō’ē mea e tano maita’i ra

’Ia tai’o ana’e ’outou i te Faufa’a Tahito, mai te mau huru ’ā’amu ato’a, i te hi’ora’a a te ta’ata nō te tau ’āpī, e riro ’outou i te tai’o nō ni’a i te mau ta’ata e rave ra ’aore rā, e parau ra i te mau mea ’ē ’e te mea huru ’ē roa ato’a. E mea ti’a rā ia tātou ’ia ’ite ē—’ua hi’o te mau ta’ata pāpa’i i teie nei ao ’ia au i te hi’ora’a nō terā ra tau, e mea huru ta’a ’ē roa ho’i i tō tātou nei. Te rave-’ino-ra’a, te huru te hō’ē nūna’a tūta’ere i ni’a i te tahi, ’e te ti’ara’a o te mau vahine, ’o te tahi ïa mau fifi ’o tā te feiā pāpa’i tahito i hi’o ma te hi’ora’a ta’a ’ē i tō tātou nei, i teie mahana.

’E nō reira, e aha tā tātou e rave ’ia tae ana’e tātou i ni’a i te mau tuha’a tai’ora’a e mea huru ’ē ri’i ? ’A tahi, e mea tano ’ia feruri i te tuha’a tai’ora’a tāta’itahi ma te hi’ora’a ’ā’ano a’e. Nāhea te reira e tano nei i ni’a i te fa’anahora’a nō te fa’aorara’a a te Atua ? Nāhea te reira e tano nei i ni’a i te mea tā ’outou i ’ite nō ni’a i te nātura o te Metua i te ao ra ’e o Iesu Mesia ? Nāhea te reira e tano nei i ni’a i te mau parau mau i heheuhia mai i roto i te tahi atu mau pāpa’ira’a mo’a ’aore rā, i roto i te mau ha’api’ira’a a te mau peropheta ora ? ’E nāhea te reira e tano nei i ni’a i te muhumuhura’a a te Vārua i tō ’outou iho ’ā’au ’e te ferurira’a ?

I te tahi mau taime, e nehenehe te tuha’a tai’ora’a e’ita e tano i ni’a i teie mau mea. I te tahi taime, e au te tuha’a tai’ora’a mai te hō’ē tuha’a o te ha’uti piriapu (puzzle), mai te huru ra ē, ’aita tōna vaira’a i rotopū i te tahi atu mau tuha’a tā ’outou i oti i te ha’aputuputu. Te tāmatara’a i te tāumi pūai ’ia tano te tuha’a, e ’ere ïa i te rāve’a maita’i a’e. E ’ere ato’a te rāve’a tano ’ia fa’aru’e i terā ha’uti piriapu tā’āto’a. ’Aita, e mea tano paha ’ia vaiiho ri’i i te reira tuha’a i te hiti, nō teienei. ’A rahi noa mai te ha’api’ira’a tā ’outou e ’apo mai, ’e ’a rahi atu ai te mau tuha’a o te piriapu tā ’outou e ’āmui, penei a’e e ’ite maita’i a’e ’outou i hea e tano ai terā tuha’a ’e terā tuha’a.

E mea maita’i ato’a ’ia ha’amana’o ē, ta’a ’ē atu te huru hi’ora’a, tē vai ato’a ra i roto i te mau ’ā’amu o te pāpa’ira’a mo’a i te hape ta’ata (’a hi’o Te mau hiro’a fa’aro’o 1:8). ’Ei hi’ora’a, i te roara’a o te mau tenetere e « mau mea pāpū ’e te faufa’a ho’i e rave rahi tei ’īriti-’ē-hia nō roto i [te Bibilia] », mai te mau parau mau faufa’a rahi nō ni’a i te ha’api’ira’a tumu ’e te mau ’ōro’a (1 Nephi 13:28 ; hi’o ato’a i te mau ’īrava 29, 40). I taua ato’a taime ra, e mea ti’a ia tātou ’ia fāri’i ē, ’ua tā’ōti’ahia tā tātou iho hi’ora’a : i te mau taime ato’a e mau mea e’ita tātou e hāro’aro’a hope roa, ’e e mau uira’a ’aita tā tātou e pāhonora’a.

Te hi’ora’a i te mau parau tao’a rahi

Terā rā, i roto i taua ārea taime ra, ’eiaha te mau uira’a pāhono-’ore-hia ’ia fa’aātea ia tātou i te mau parau tao’a rahi, te mau parau mau mure ’ore e vai ra i roto i te Faufa’a Tahito—noa atu ē, ’ua hunahia te reira mau tao’a i te tahi mau taime i roto i te repo ’ōfa’ifa’i o te mau ’ohipa huru ’ē i tupu ’e te mau mā’itira’a hape a te ta’ata tāpae ’ore i te fāito maita’i roa. Te mea faufa’a rahi roa a’e o teie mau parau tao’a rahi, penei a’e o te mau ’ā’amu ïa ’e te mau tuha’a tai’ora’a e fa’a’ite pāpū ra i te here o te Atua, terā iho ā rā e fa’afāriu i tō tātou vārua i ni’a i te tusia a Iesu Mesia. I roto i te mau huru hi’ora’a ato’a, te mau parau tao’a rahi mai teie te huru, e ’ana’ana maita’i ïa rātou i teie mahana mai tā rātou i ’ana’ana i terā ra tau. ’E nō te mea tē parau nei teie mau ’ā’amu nō ni’a i te nūna’a nō te fafaura’a o te Atua—te mau tāne ho’i ’e te mau vahine e paruparu ta’ata tō rātou, ’ua here rā ’e ’ua tāvini i te Fatu—’ua ’ī te mau buka ’ā’amu o te Faufa’a Tahito i te mau parau tao’a rahi o te parau mau.

Fa’ata’ara’a

1. Te mau fa’ati’ara’a ’ā’amu Bibilia e vai nei i teie mahana, e mau ’ohipa ïa tei ravehia e te mau ta’ata pāpa’i parau ’e te mau ta’ata ha’aputu parau, tē vai ra tei ’ohipa i ni’a i te reira e rave rahi matahiti, haere roa ato’a e rave rahi tenetere, i muri a’e i te mau pu’e tau tā rātou e fa’ati’a ra. ’Ua tūru’i rātou i ni’a i te mau ha’apāpūra’a ’ā’amu rau, ’e ’ua rave i te mau fa’aotira’a nō ni’a i te mea e tu’u i roto i tā rātou mau fa’ati’ara’a ’e te mea e tātara.

2. ’Ei hi’ora’a, noa atu ē, tē tuatāpapa ra te 1–2 Paraleipomeno fātata hō’ē ā pu’e tau mai te 1 Samuela 31 ē tae atu i te hope’a o te 2 Te mau Ari’i, tē tūra’i ra te 1–2 Paraleipomeno i te mau ha’amāramaramara’a ’ē, ’e te hi’ora’a ta’a ’ē ato’a. Te hō’ē mea ta’a ’ē ’e te 1 Samuela–2 Te mau Ari’i, tē rōtahi nei te 1–2 Paraleipomeno fātata i ni’a iho noa i te bāsileia apato’a o Iuda ’e ’ua ha’amo’e pinepine i te mau ’ā’amu au ’ore nō ni’a ia Davida ’e ’o Solomona (’a fa’aau na, ’ei hi’ora’a, i te 2 Samuela 10–12 ’e te 1 Paraleipomeno 19–20 ’e te 1 Te mau Ari’i 10–11 ’e te 2 Paraleipomeno 9). Tē fa’atumu nei te Mai, pe’e mai i ni’a i te tuatāpapara’a ’ā’amu i roto i te 1 ’e te 2 Te mau Ari’i, noa atu ē, tē vai ra te faufa’a i roto i te fa’aaura’a i te reira ’ā’amu i te 1’e te 2 Paraleipomeno. E mea maita’i paha ’ia ’ite ē, ’ua ha’amata paha te ’ohipa i ni’a i te 1 Samuela–2 Te mau Ari’i hou ’a haru ai te hau Babulonia ia Iuda ’e ’ua fa’aotihia i te taime nō te fa’atītīra’a i Babulonia. ’Āre’a te pāpa’a parau tei riro mai ’ei 1–2 Paraleipomeno, ’ua ha’aputuhia ïa i muri a’e i te ho’ira’a te mau ’āti Iuda i Ierusalema nā roto mai i tō rātou tītīra’a. I roto i tā ’outou tai’ora’a, e ti’a ’ia feruri e mea nāhea teie mau ’ohipa rau i ’ume i te hi’ora’a a te feiā ha’aputu i te mau fa’ati’ara’a rau.

3. I te ’ōmuara’a o teie mātēria, e ’ite ’outou i te « Hi’ora’a rere ā manu nō te Faufa’a Tahito », e pāpa’ara’a parau ’o tē fa’a’ite mai e mea nāhea te tau tāvinira’a a te peropheta tāta’itahi e tū’ati i te ’ā’amu o ’Īserā’ela (tei ’itehia mai). E ite ’outou ē, te rahira’a o te mau buka tohu o te Faufa’a Tahito, e topa rātou i te hope’a o te reira pāpa’ara’a parau—nā mua ri’i noa ’e i muri ri’i noa a’e ’a haruhia ai te mau tamari’i ’Īserā’ela, ’a fa’atītīhia ai, ’e e ha’apurarahia ai e tō rātou mau ’enemi.