Ngaahi Tohí mo e Ngaahi Lēsoní
Vahe 10: Ngaahi Folofolá


Vahe 10

Ngaahi Folofolá

ʻĪmisi
A Chinese woman sitting at a table with scriptures open in front of her. She is using a highlighter to mark them.

ʻOku ʻAtā Ke Tau Maʻu He ʻAhó ni ʻa e Folofolá

  • Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ʻe lava ke tau fiefia ai he ʻahó ni ko e tupu mei heʻetau lava ʻo maʻu ʻa e folofolá?

ʻI he taimi ʻoku lea pe tohi ai e tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí ʻo fakatatau mo e tataki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻoku hoko ʻenau ngaahi leá ko e folofola (vakai, T&F 68:4). Talu mei he kamataʻangá, mo hono fekauʻi ʻe he ʻEikí ki Heʻene kau palōfitá ke nau tauhi ha lekooti ʻo e ʻEne ngaahi fakahā ʻoku fai maí pea mo ʻEne ngaahi fengāueʻaki mo ʻEne fānaú. Naʻá Ne folofola: “ ʻOku ou fekauʻi ʻa e kakai kotoa pē, ʻi he potu hahaké pea ʻi he hihifó pea ʻi he tokelaú, pea ʻi he tongá, pea ʻi he ngaahi motu ʻo e tahí, ke nau tohi ʻa e ngaahi lea ʻa ia ʻoku ou lea ʻaki kiate kinautolú; he te u fakamāuʻi ʻa e māmani ʻaki ʻa e ngaahi tohi ʻa ia ʻe tohi, ko e tangata kotoa pē ʻo fakatatau ki heʻenau ngaahi ngāué, ʻo fakatatau ki he meʻa kuo tohí” (2 Nīfai 29:11).

ʻOku tali ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ha tohi ʻe fā ke hoko ko e folofolá: ko e Tohi Tapú, Tohi ʻa Mololmoná, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá pea mo e Mataʻi Tofe Mahuʻingá. ʻOku ui ʻa e ngaahi tohí ni ko e ngaahi tohi folofola ʻa e Siasí. ʻOku tali foki mo e ngaahi lea fakalaumālie ʻa ʻetau kau palōfita moʻuí ke hoko ko e folofola.

Ko e Tohi Tapú

Ko e Tohi Tapú ko hano fakatahatahaʻi ia ʻo ha ngaahi tohi toputapu naʻe hiki, ʻoku hā ai e ngaahi fakahā ʻa e ʻOtuá ki he tangatá. ʻOku fakamatala e ngaahi meʻa ko ʻeni ne hikí, ki ha ngaahi senituli lahi, mei he kuonga ʻo ʻĀtamá ʻo aʻu ki he kuonga naʻe moʻui ai e kau ʻAposetolo ʻa Sīsū Kalaisí. Naʻe hiki kinautolu ʻe ha kau palōfita tokolahi ne nau moʻui ʻi ha kuonga kehekehe ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní.

ʻOku vahevahe ʻa e Tohi Tapú ki ha konga ʻe ua: ko e Fuakava Motuʻá mo e Fuakava Foʻoú. ʻOku tomuʻa fakahā mai ʻe ha ngaahi kikite lahi ʻi he Fuakava Motuʻá, ʻa e hāʻele mai ʻo ha Fakamoʻui mo e Huhuʻi. ʻOku fakamatala ʻa e Fuakava Foʻoú ki he moʻui ʻa e Fakamoʻui mo e Huhuʻi ko iá, ʻa ia ko Sīsū Kalaisi. ʻOku fakamatala foki ki hono fokotuʻu ʻo Hono Siasí he ʻaho ko iá. “ ʻOku mau tui ko e Tohi Tapú ko e folofola ia ʻa e ʻOtuá ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku liliu totonú” (Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:8).

Kuo fakalahi ʻe he ʻEikí ʻetau mahino ki ha ngaahi potu folofola ʻi he Tohi Tapú, ʻo fakafou he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Naʻe ueʻi fakalaumālie ʻe he ʻEikí ʻa e Palōfita ko Siosefá ke ne toe fakafoki mai e ngaahi moʻoni ki he fakamatala ʻi he Tohi Tapú, ʻa ia naʻe mole pe liliu talu mei hono hiki ʻo e ngaahi ʻuluaki fakamatalá. ʻOku ui ʻa e ngaahi fakatonutonu fakalaumālie ko ʻení ko e Liliu ʻa Siosefa Sāmita ʻo e Tohi Tapú. ʻI he pulusinga ʻa e Siasí ʻo e Tohi Tapu ʻa Kingi Sēmisí, ʻoku lava ke hā ai ha ngaahi potu folofola kuo filifili mei he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ʻi he peesi 797–813 pea ʻi ha ngaahi futinouti lahi.

Ko e Tohi ʻa Molomoná

Ko e Tohi ʻa Molomoná ko ha lekooti toputapu ia ʻo ha kakai ne nau nofo ʻi he ongo konitinēniti ʻAmeliká ʻi he vahaʻa ʻo e taʻu 2000 B.C. mo e A.D. 400. ʻOku maʻu ai ʻa hono kakato ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí (vakai, T&F 20:9; 42:12; 135:3). ʻOku fakamatala e Tohi ʻa Molomoná ki he ʻaʻahi ʻa Sīsū Kalaisi ki he kakai ʻi he ongo ʻAmeliká hili ʻEne Toetuʻú.

Naʻe liliu ʻe Siosefa Sāmita ʻa e Tohi ʻa Molomoná ki he lea faka-Pilitāniá ʻi he meʻafoaki mo e mālohi ʻo e ʻOtua. Naʻá ne pehē ko e “tohi totonu taha ia ʻi he ngaahi tohi kotoa pē ʻi he māmaní, pea ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo ʻetau tui fakalotú, pea ʻe ofi ange ha tangata ki he ʻOtuá ʻi haʻane tauhi ki hono ngaahi akonakí, ʻi ha toe tohi kehe” (talateu ki he Tohi ʻa Molomoná ).

Naʻe tokoni ʻa Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni ke mahino kiate kitautolu ʻa e founga ʻoku hoko ai e Tohi ʻa Molomoná ko e maka-tuʻu-loto ʻo ʻetau tui fakalotú. Naʻá ne pehē:

“ʻOku ʻi ai ha founga ʻe tolu ʻoku hoko ai e Tohi ʻa Molomoná ko e maka-tuʻu-loto ʻo ʻetau tui fakalotú. Ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo ʻetau fakamoʻoni kia Kalaisí. Ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo ʻetau tokāteliné. Ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo e fakamoʻoní.

“Ko e Tohi ʻa Molomoná ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo ʻetau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí, he ko Ia ʻa e makatuliki ʻo e meʻa kotoa pē ʻoku tau faí. ʻOkú ne fakamoʻoniʻi mālohi mo mahino mai ʻa ʻEne faka-ʻOtuá. …

“[ʻOkú ne] fakalahi ʻetau mahino ki he ngaahi tokāteline ʻo e fakamoʻuí. … Naʻe hiki e Tohi ʻa Molomoná … maʻa hotau kuongá. … ʻOku tau maʻu [ai] ha sīpinga ke tau teuteu ai ki he Hāʻele ʻAnga Ua maí. …

“… ʻOku akoʻi mai ʻa e moʻoní ʻe he Tohi ʻa Molomoná [pea ʻokú ne] fakamoʻoniʻi kia Kalaisi. … Ka ʻoku toe mahulu ange ia ai. ʻOku ʻi ai ha mālohi ʻi he tohí ʻe toki kamata pē ke tafe mai ki hoʻo moʻuí ʻi he momeniti te ke kamata ako fakamātoato ai e tohí. Te ke maʻu ha mālohi lahi ange ke matuʻuaki ʻa e ʻahiʻahí. Te ke maʻu e mālohi ke fakaʻehiʻehi mei he kākaá. Te ke maʻu e mālohi ke nofo maʻu ʻi he hala hangatonu mo lausiʻí. ʻOku ui ʻa e folofolá ko e ʻngaahi folofola ʻo e moʻuí,ʻ pea ʻoku ʻikai ha toe feituʻu ʻe moʻoni ai ia, ka ʻi he Tohi ʻa Molomoná. … ‘Oku totonu ke ʻai ʻe he mēmipa kotoa pē ʻo e Siasí ke hoko ʻa hono ako ʻo e tohí ni, ko ha meʻa ke ne tūlifua ki ai he kotoa ʻo ʻene moʻuí’” (ʻi he Conference Report, Oct. 1986, 4–7; pe Ensign, Nov. 1986, 5–7; hiki mei he lea ʻa Marion G. Romney, ʻi he Conference Report, Apr. 1980, 90; pe Ensign, May 1980, 67).

Ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá

Ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ko hano fakatahatahaʻi ia ʻo e ngaahi fakahā ʻi onopōní. ʻI he vahe 1 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻoku fakahā mai ai ʻe he ʻEikí ʻoku pulusi e tohí maʻá e kakai ʻo e māmaní ke teuteuʻi kinautolu ki Heʻene hāʻele maí:

“Ko ia ko e leʻo ʻo e ʻEikí ʻoku fai ia ki he ngaahi ngataʻanga ʻo e māmaní, koeʻuhí ko kinautolu ʻe fanongó ke nau lava ʻo fanongo:

“Mou teuteu, mou teuteu ki he meʻa ʻe hoko maí, he ʻoku ofi mai ʻa e ʻEikí” (T&F 1:11–12).

ʻOku ʻi he tohi ko ʻení ʻa e ngaahi fakahā fekauʻaki mo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí, ʻo hangē ko ia kuo toe fakafoki mai ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ni. ʻOku fakamatala ha ngaahi vahe ʻi he tohí ki hono fokotuʻu ʻo e Siasí mo ne fakaʻuhingaʻi mai ʻa e ngaahi tuʻunga pe lakanga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea mo honau ngaahi fatongiá. Ko e ngaahi vahe kehé leva, hangē ko e vahe 76 mo e 88, ʻoku hā ai ha ngaahi moʻoni nāunauʻia naʻe laui senituli ʻene mole mei he māmaní. Ka ʻoku fakamaama mai ʻe ha ngaahi vahe kehe, hangē ko e vahe 29 mo e 93, ha ngaahi akonaki ʻi he Tohi Tapú. ʻIkai ngata aí, ʻoku hā ʻi he vahe 133, ha ngaahi kikite ki he ngaahi meʻa ka hoko maí. Kuo fekauʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau ako ʻEne ngaahi fakahā ʻi he tohí ni: “Fakatotolo ʻi he ngaahi fekau ko ʻení, he ʻoku moʻoni mo totonu ia, pea ko e ngaahi kikite mo e ngaahi talaʻofa ʻoku ʻi aí ʻe fakamoʻoniʻi hono kotoa” (T&F 1:37).

Ko e Mataʻi Tofe Mahuʻingá

ʻOku ʻi he Mataʻi Tofe Mahuʻingá ʻa e tohi ʻa Mōsesé, tohi ʻa ʻĒpalahamé mo e ngaahi meʻa ne hiki ʻe Siosefa Sāmita ʻi he ueʻi ʻa e laumālié. ʻOku ʻi he tohi ʻa Mōsesé ha fakamatala ki ha ngaahi meʻa-hā-mai pea mo ha ngaahi meʻa ne tohi ʻe Mōsese, ʻa ia naʻe fakahā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. ʻOkú ne fakamaʻalaʻala mai e ngaahi tokāteline mo e ngaahi akonaki naʻe mole mei he Tohi Tapú peá ne toe tānaki mai foki ha ngaahi fakamatala ʻo fekauʻaki mo hono Fakatupu ʻo e māmaní.

Naʻe liliu ʻe Siosefa Sāmita e tohi ʻa ʻĒpalahamé mei ha ngaahi pepa kiliʻi kaho naʻe toʻo mei he ngaahi ʻana Faka-ʻIsipité. ʻOku ʻi he tohí ni ha fakamatala mahuʻinga ʻo kau ki he Fakatupú, ongoongoleleí, natula ʻo e ʻOtuá pea mo e lakanga fakataulaʻeikí.

ʻOku kau ʻi he ngaahi tohi ʻa Siosefa Sāmitá ha konga ʻo hono liliu ʻe Siosefa Sāmita ʻa e Tohi Tapú ʻi he ueʻi ʻa e Laumālié, ngaahi konga ʻo e Hisitōlia ʻo e Siasí, pea mo e Ngaahi Tefito ʻo e Tuí.

  • Ko e hā ha ngaahi talanoa mei he folofolá kuó ne ueʻi fakalaumālie koe? Ko e hā ha ngaahi akonaki mei he ngaahi tohi folofola ko ʻení kuo nau tokoniʻi koe?

Ngaahi Lea ʻa Hotau Kau Palōfita Moʻuí

ʻOku tānaki atu ki he ngaahi tohi folofola ko ʻeni ʻe faá, ʻa e hoko e ngaahi lea fakalaumālie ʻa hotau kau palōfita moʻuí ko ha folofola kiate kitautolu. ʻOku ʻomi ʻenau ngaahi leá kiate kitautolu ʻi he ngaahi konifelenisí, ongo makasini Liahona pe Ensign, pea mo e ngaahi fakahinohino ki he kau taki lakanga fakataulaʻeikí. “ ʻOku mau tui ki he ngaahi meʻa kotoa pē kuo fakahā mai ʻe he ʻOtuá, mo e ngaahi meʻa kotoa pē ʻokú Ne fakahā mai ʻi he taimi ní, pea ʻoku mau tui te Ne kei fakahā mai ʻamui ha ngaahi meʻa lalahi mo mahuʻinga ʻo kau ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá” (Ko e Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:9).

  • Te tau maʻu koā mei fē ʻa e ngaahi lea ʻa hotau kau palōfita moʻuí?

Ko Hono Ako ʻo e Folofolá

  • Ko e hā ha ngaahi tāpuaki te tau lava ʻo maʻu ʻi he taimi ʻoku tau ako ai e folofolá?

ʻOku totonu ke tau ako e folofolá he ʻaho kotoa pē. ʻOku totonu ke tau vahevahe atu e ngaahi moʻoni ko ʻení ki heʻetau fānaú. ʻOku totonu ke tau ako mo ʻetau fānaú e ngaahi tohi folofola ʻa e Siasí ke nau ako ke manako ai pea mo fakaʻaongaʻi e ngaahi moʻoni ʻoku hā aí.

Kapau ʻoku tau loto ke fakaʻehiʻehi mei he fulikivanu ʻo e māmaní, kuo pau ke tau fafangaʻi hotau ʻatamaí ʻaki ʻa e moʻoni mo e māʻoniʻoni ʻoku maʻu ʻi he folofolá. Te tau toe ofi ange ai ki he ʻOtuá mo e niʻihi kehé ʻi heʻetau lau mo fakalaulauloto fakataha ki he folofolá.

ʻI heʻetau lau, fakalaulauloto mo lotua e folofolá pea mo kole ki he ʻOtuá ha mahino, ʻe fakamoʻoniʻi mai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní kiate kitautolu ʻa hono moʻoni ʻo e ngaahi meʻá ni. Te tau takitaha ʻiloʻi ʻiate kitautolu pē ʻoku moʻoni ʻa e ngaahi meʻá ni. He ʻikai lava ke kākaaʻi ʻa kitautolu (vakai, Siosefa Sāmita—Mātiu 1:37). Te tau lava ʻo maʻu e ngaahi ongo tatau mo ia ne maʻu ʻe Nīfaí, ʻi heʻene pehē, “ ʻOku fiefia hoku laumālié ʻi he ngaahi meʻa ʻa e ʻEikí; pea ʻoku fakalaulauloto maʻu pē ʻa hoku lotó ki he ngaahi meʻa kuó u mamata mo fanongo ki aí” (2 Nīfai 4:16).

  • ʻE founga fēfē haʻatau tauhi ʻa e tukupā ke ako fakaʻaho ʻa e folofolá? Fakakaukau ke ke palani ha taimi mo ha feituʻu ke ako ai e folofolá he ʻaho takitaha.

Ngaahi Potu Folofola Kehé

Paaki