Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ʻa e Fāmilí
Ngaahi Fakahinohino maʻá e Faiakó


Ko e Ngaahi Fakahinohino Maʻá e Faiakó

Ko e nofo-malí mo e moʻui fakafāmilí ko e tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá (vakai, T&F 49:15). Naʻe fakamatala e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo fekauʻaki mo e nofomalí mo e ngaahi fāmilí ʻo pehē: “ʻOku ʻi ai ha fatongia toputapu ʻo e husepānití mo e uaifí ke na feʻofaʻaki mo fetauhiʻaki pea ki heʻena fānaú foki. ʻKo e fānaú ko e tofiʻa mei he [ʻEikí]’ (Saame 127:3). ʻOku maʻu ʻe he mātuʻá ha fatongia toputapu ke ohi hake ʻenau fānaú ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni, mo tokonaki maʻa ʻenau ngaahi fie maʻu fakatuʻasino mo fakalaumālié, pea hīnoiʻi kinautolu ke nau feʻofoʻofani mo fetauhiʻaki, mo tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá pea hoko ko ha kau tangataʻifonua tauhi lao ʻi ha feituʻu pē ʻoku nau nofo ai. Kuo pau ke ʻekeʻi mei he husepānití mo e uaifí—ʻa e tamai mo e faʻē kotoa pē—ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻa e anga ʻo ʻenau fakahoko ʻo e ngaahi fatongiá ni.”1

ʻOku fie maʻu ha ngaahi fāmili mālohi mo taʻeueʻia ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ke nau matuʻuaki ʻa e ngaahi ʻahiʻahi mo e ngaahi faingataʻa ʻoku fehangahangai mo e mātuʻá mo e fānaú. ʻI ha lea ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻo fekauʻaki mo hotau kuongá, naʻá ne pehē ai: “ʻOku fakaʻau ke movete ʻa e ngaahi fāmilí ʻi he ngaahi feituʻu kotoa ʻo e māmaní. Ko e ngaahi fetuʻutaki motuʻa ko ia naʻá ne haʻi fakataha ʻa e tamaí mo e faʻeé mo e fānaú ʻoku kamata ke movete ia ʻi he feituʻu kotoa pē. … ʻOku mamahi ʻa e lotó, pea tangi ʻa e fānaú. Meʻa ní ʻe ʻikai lava ke tau toe lelei ange heni? ʻIo, te tau lava.”2

Kuo faʻu e lēsoni ko ʻení ke feau e fie maʻu ʻo ha founga tauhi fānau lelei ange mo ha fāmili mālohi ange. ʻOku ʻi ai ha ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí mo ha ngaahi taukei fakatauhi fānau ke tokoniʻi e tamaí mo e faʻeé ke ola lelei ʻena ʻohake ʻena fānaú. ʻI he ako ʻe he mātuʻá mo fakahoko ʻi he faʻa lotu ʻa e ngaahi akonaki mo e pōtoʻi ngāue ʻi he ongoongoleleí, ʻo na faʻu ai ha hoa fengāueʻaki mo e ʻOtuá ʻi hono ʻohake ʻEne fānaú, te Ne tāpuakiʻi mo tokoniʻi kinaua ʻi heʻena feinga ke fai iá (vakai, 3 Nīfai 18:20–21).

Fakaʻaongaʻi ʻa e tohi fakahinohino ko ʻeni ʻa e faiakó fakataha mo e maʻuʻanga fakahinohino maʻá e mātuʻá. ʻOkú ne ʻoatu ha fakamatala lahi ange ke tokoni kiate koe ke ola lelei ange hoʻo fakahoko e kalasí.

ʻOku ʻi ai ha ngaahi fakakaukau lahi ʻi he talateu ko ʻeni ki he Tohi Fakahinohino maʻá e Faiakó pea mo e fakamatala fakalahi naʻe toʻo mei he Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni Fakaetauhi Fānaú, (Principles of Parenting) ko ha tohi fakahinohino naʻe tohi ʻe H. Wallace Goddard pea pulusi ʻe he Alabama Cooperative Extension Service.3

Ko Hono Fakahoko ʻo e Kalasí

ʻOku totonu ke akoʻi e kalasí ni ki ha fanga kiʻi kulupu tautau toko 20 pe siʻi ange ai, ʻe ha kau mataotao ʻi he Tafaʻaki Tokoni ʻa e Siasí ki he Fāmilí pe kau ngāue ʻofa ʻi he uōtí mo e siteikí. Ko e angamaheni ʻo e kalasí, ʻe lele ia ʻo feʻunga mo ha kalasi ʻe hiva ki he hongofulu mā ua. ʻOku miniti ʻe 90 ʻa e lōloa ʻo e kalasi takitaha. ʻOku ʻi he Ko Hono Fakamālohia ʻo e Fāmilí: Ko Ha Maʻuʻanga Fakahinohino maʻá e Mātuá ha ngaahi kaveinga ʻe hiva ʻe ala fakaʻaongaʻi ʻi he ngaahi kalasi fakakulupú. Neongo te ke fili ha ngaahi kaveinga ʻokú ke fakakaukau te ne feau lelei e ngaahi fie maʻu ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí, ka ʻoku totonu ke ʻuluaki akoʻi ʻa e lēsoni ko e “Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni mo e Ngaahi Founga Tauhi Fānaú” (“Parenting Principles and Practices,”). ʻE ala fie maʻu ke fakamatalaʻi lelei ha ngaahi kaveinga ʻe niʻihi ʻi ha kalasi ʻe ua pe lahi ange.

Fakakaukau ki he ngaahi fokotuʻu ko ʻení ʻi hono fakahoko e kalasí:

  • Muimui ki he ngaahi fakahinohino ʻa e kautahá ʻi hono hilifaki e ngaahi totongi fakakulupú he taimi ʻoku fakapaʻanga ai e kalasí ʻe ha fakafofonga mei he Tafaʻaki Tokoni ʻa e Siasí ki he Fāmilí. ʻI he taimi ʻoku fakapaʻanga ai e kalasí ʻe ha siteiki pe uooti, ʻoku totonu ke totongi pē ʻe he kau maʻu kalasí ha paʻanga feʻunga ki he fakamole ʻo e nāunaú. ʻOku totonu ke totongi ʻe he kau maʻu kalasí ʻa e paʻangá ki he faiakó ʻi he kamata fai pē ʻa e kalasí (course) ke tokoni ʻi hono poupouʻi e maʻu kalasí.

  • Poupouʻi e ongo meʻa malí ke na kau fakataha ki he kalasí ʻi he taimi ʻe malava aí. ʻOku mahuʻinga taha ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku ako fakatouʻosi ʻe he ongo meʻa malí ʻi he taimi ʻoku fakatou mahino mo na fakaʻaongaʻi lōua aí. ʻE lava ke hoko ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní ko ha ʻā-vahevahe kapau ʻe ʻikai ke kau mai pe ʻikai poupou ha taha ʻiate kinaua. ʻI he taimi ʻoku lava ke kau ai pē ha toko taha ʻi he ongomātuʻá, feinga ke fakapapauʻi ʻoku poupouʻi ʻe he toko taha ʻoku ʻikai ke kaú ʻa e kau ʻa hono malí heʻene kau mai ki he kalasí pea ʻokú ne tali lelei ʻa e fakamatala foʻou fekauʻaki mo e tauhi fānaú.

  • Vakaiʻi hono tuʻo lahi e maʻu kalasi ʻa e tokotaha kotoa pē ʻaki hano fai e tali uí he taimi kotoa ʻoku mou fakataha aí (vakai, peesi 116 ʻi he fakamatala fakalahí).

  • Fetuʻutaki ki he fakafofonga ofi taha ʻo e Tafaʻaki Tokoni ʻa e Siasí ki he Fāmilí kapau ʻoku ʻi ai haʻo ngaahi fehuʻi kau ki hono akoʻi ʻo e kalasi ko ʻení. ʻOku lava ke maʻu atu ʻa e ngaahi feituʻu ʻoku ʻi ai e ngaahi fakafofongá mo e fika telefoní ʻi he www.ldsfamilyservices.org.

Ko Hono Fanongonongo ʻo e Kalasí

ʻI he taimi ʻokú ke vahevahe ai e fakamatala kau ki he kalasí, fakamatalaʻi ʻa e ngaahi lelei ʻe maʻu ʻe he mātuʻá ʻi heʻenau kau maí. Hangē ko ʻení, ʻe hanga ʻe ha lisi ʻo e ngaahi lelei ʻo hono ako ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi taukei ʻo e tauhi fānaú—ko e fakautuutu e uouangatahá mo e fetuʻutaki lelei ange ʻi he fāmilí, pe ko ha malava lelei ange ke fakaleleiʻi e fepakipakí taʻe kau ai e ʻitá —ʻo poupouʻi lelei ange ʻa e mātuʻá ke nau kau mai, kae ʻikai ko ha lisi pē ʻo e ngaahi kaveinga ke aleaʻí.

ʻE akoʻi e mātuʻá he founga ke na fakafanongo ai ki heʻena fānaú ʻi ha ngaahi founga ʻe fie vahevahe ange ai ʻe he fānaú e ngaahi ongo fakatāutaha ʻoku nau maʻú. ʻE akoʻi kinaua ke na vahevahe fakalelei ange e ngaahi ongo ʻokú na maʻú, ʻo aʻu ai pē ki he taimi ʻokú na loto mamahi ʻi heʻena fānaú. ʻE ako foki e mātuʻá ki he founga ke akoʻi ʻaki ʻena fānaú ki he ʻulungaanga falalaʻangá, fakaleleiʻi e ngaahi fepakipakí, pea fakatupulaki e loto falalá mo e fakalakalaka ʻoku leleí. Te na ako ki he founga ke fuaʻaki e fakatonutonú ʻa ia ʻe tokoniʻi ai hona ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefiné ke nau anga falalaʻanga. Te nau houngaʻia lahi ange ʻi he mahuʻinga taʻengata ʻo e ngaahi vā fetuʻutaki ʻo e fāmilí pea mo e ʻuhinga ʻo e hoko ko ha mātuʻa lavameʻá.

ʻE fakatupu ʻe he mātuʻa ʻokú na fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi taukei ʻoku akoʻi he kalasí ni ha ʻātakai lelei ange ʻi ʻapi ʻe lava ke nofoʻia ʻe he Laumālie ʻo e ʻEikí. Te na maʻu ha fetuʻutaki ʻoku fiefia mo maʻumaʻuluta angé.

Fakakaukau ki hono fakaʻaongaʻi ʻo e laʻipepa fakamatala ʻi he peesi 113 ʻi he fakamatala fakalahí ke fakamatalaʻi ʻaki e kalasí.

Ngaahi Fie maʻu Ki Hono Akoʻi e Kalasí ni

ʻE ala akoʻi e kalasi ko ʻení ʻe ha faʻahinga taha lahi pē kuó ne ʻosi fakatupulaki e ngaahi pōtoʻi fetuʻutaki ʻoku leleí pea ʻilo lahi ki he tauhi fānaú. ʻOku kau ʻi he ngaahi meʻa mahuʻinga ki he faiako leleí ʻa hono ongoʻingofua ʻo e niʻihi kehé pea mo ha houngaʻia ʻi he toputapu ʻo e moʻui fakafāmilí.

Ko e poto mahuʻinga taha ʻoku fie maʻu ki hono akoʻi e kalasi ko ʻení, ko hoʻo teuteu fakatāutaha ko ia ke maʻu e tataki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí, “Pea ʻe foaki atu ʻa e Laumālié kiate kimoutolu ʻi he lotu ʻo e tuí; pea kapau ʻe ʻikai te mou maʻu ʻa e Laumālié ʻe ʻikai te mou faiako”(T&F 42:14). Kuo aʻusia ʻe ha kakai tokolahi ʻa hono faingataʻa ke akoʻi ha lēsoní ʻi he hangē ʻoku ʻikai ke fehokotaki lelei ʻa e ngaahi fakakaukaú pea taʻe mahino ʻa e pōpoakí ki ha taha ʻoku ʻikai manako ai. Fakafehoanaki e ngaahi aʻusia ko iá ki he ngaahi taimi naʻe ongoʻi ai e Laumālié, taimi naʻe manatuʻi ai ha fakamatalá mo ha ngaahi ongo, taimi ne hokohoko lelei mo mateuteu ai e leá, pea hanga ʻe he Laumālié ʻo fakafetuʻutaki ʻa e moʻoní ki he loto mo e ʻatamai ʻo e niʻihi kehé.

Akoʻi ʻOku Ola Leleí

ʻE ola lelei taha haʻo fekumi ki he ueʻi ʻa e laumālié pea ʻomi hoʻo iló, fakakaukaú, aʻusiá, mo ho ʻulungāngá ki he kalasí. ʻAi ha taimi ke ke fakakaukau ai ki hoʻo moʻuí, pea fakakaukauʻi ʻa e founga te ke lava ʻo fakaʻaongaʻi ai hoʻo ngaahi aʻusiá ʻi hono akoʻi mo fakamamafaʻi ʻa e ngaahi fakakaukau ʻi he lēsoni ko ʻení. Lotoʻaki hoʻo faiakó, pea te ke maʻu ʻa e fiefia lahi ʻi hoʻo fengāueʻaki mo e kau mēmipa ʻo e kalasí.

Ko e ngaahi meʻa lahi ko ia kuo aʻusia ʻe he mēmipa takitaha ʻo e kalasí, ko ha koloa maʻongoʻonga ia kiate koe ʻi hoʻo akoʻi ʻa e lēsoní. Fakamālōʻiaʻi e fatongia ʻo e mātuʻa takitaha ki hono fāmilí, pea vahevahe hoʻo ʻiló mo hoʻo taukeí ʻo fakatatau mo hono tataki koe ʻe he Laumālié. ʻOku totonu foki ke mahino kiate koe ko ho fatongiá ke fakaava ʻa e hala ki ha ngaahi faingamālie foʻou, kae ʻikai ke tuʻutuʻuni ange pē meʻa ke fai ʻi he kalasí. Ko e kalasí ko ha ivi fakatahataha, ʻo ʻou mo e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi hono vahevahe ʻo e ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi ʻiló, pea fie poupou.

ʻI hoʻo vahevahe hoʻo ʻiló, aʻusiá, mo e ngaahi fakakaukaú, poupouʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau fakakaukau ki he ngaahi meʻa ne nau aʻusiá mo honau mālohingá. Tokoni kiate kinautolu ke nau ʻiloʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni te ne tokoniʻi kinautolu ke nau fakalakalaká, pea poupouʻi kinautolu ʻi heʻenau fakatupulaki ʻenau pōtoʻi ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá. ʻI hoʻo akoako fakahoko e ngaahi taukei tatau ko ʻení, ʻe tupulaki ho mālohinga ko e faiakó.

Te ke lava ʻo fokotuʻutuʻu hoʻo lēsoní ʻaki haʻo fakakaukauʻi ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ʻe he mēmipa takitaha ʻo e kalasí ke ne ako kau ki he kaveinga ʻokú ke akoʻí. Fehuʻi loto pē kiate koe, “Ko e hā e meʻa ʻoku fie maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ke nau ako he ʻaho ní?” Te ke meimei maʻu ha tefitoʻi fakakaukau ʻe taha pe ua. Hili iá peá ke fakakaukauʻi pe ko e hā ʻa e ngaahi fakakaukau ʻe poupou atu ki aí, ʻa ia te ne tokoniʻi ke mahino ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e tefitoʻi fakakaukaú. ʻI hoʻo lava pē ke ʻiloʻi ha tefitoʻi fakakaukaú mo e ngaahi fakakaukau ʻoku poupou ki aí, hanga leva ʻo fakapapauʻi e founga lelei taha ke akoʻi ʻakí. ʻE ala tokoni atu ʻa e ngaahi founga fakafaiako ko ʻení ʻi hoʻo palaní.

Ko Hono Fakaʻaongaʻi ha Talanoa ke Fakatātaaʻi ha Tefitoʻi Moʻoni

Ke kamata ha kalasí, te ke ala hiki ha tefitoʻi fakakaukau pe tefitoʻi moʻoni ʻi he palakipoé peá ke toki tala ha talanoa ke ne fakamahinoʻi ia. ʻOku ola lelei ʻa e ngaahi talanoá koeʻuhí he ʻoku ongo ia ki he lotó mo liliu e moʻuí; ʻoku nau lava ʻo fakatātaaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo sio mo ala ki aí pea faingofua ange ai ke mahino. ʻOku lahi ha ngaahi talanoa ʻo e moʻuí, pea ʻoku faingofua ki he kakaí ke nau manatuʻi ʻa e ngaahi talanoá mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku nau akoʻí.

Naʻe akonaki mālohi ʻa e Fakamoʻuí ʻo fakafou ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi talanoá. Feinga ke nounou mo faingofua ʻa e ngaahi talanoa ʻokú ke talá. Tokanga ke ʻoua naʻa fuʻu lahi ha ngaahi talanoa fakatāutaha ʻokú ke fakamatala. Te nau ala uesia e moʻui fūfūnaki ho fāmilí pea fakalotomamahiʻi ai ʻa e niʻihi kehé foki.

ʻE faingataʻaʻia e kau mēmipa ʻo e kalasí hono fakafekauʻaki ki he ngaahi talanoa fakatāutahá kapau ʻoku hangē ʻoku fuʻu haohaoá ho fāmilí. ʻE hoko ʻa e fuʻu lahi ʻo e ngaahi talanoa peheé ke ne fakalotosiʻiʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi heʻenau feinga ke liliú. Kapau ʻoku ngali feʻunga, vahevahe ange ha ngaahi talanoa kau ki he ngaahi ʻahiʻahi mo e ngaahi faingataʻa kuó ke fehangahangai mo iá pea pehē ki he ngaahi talanoa hoʻo lavameʻá. Fakamatalaʻi ʻa e meʻa kuó ke ako mei he ngaahi meʻa ko ia ne ke aʻusiá ʻi he taimi te ke vahevahe ai ʻa e ngaahi talanoa ko iá. Fakahaaʻi ha loto vēkeveke pea fakamatalaʻi ʻa e meʻa kuó ke fai ke ke tupulaki aí. Kapau ʻe fuʻu lahi ʻa e ngaahi palopalema ʻoku hā mei hoʻo talanoá, ʻe ala toʻo e falalá pea ʻe fakakaukau ʻa e kalasí ʻoku ʻikai ke ʻaonga ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻokú ke akoʻí.

Fakatulamaʻí

Hili hoʻo akoʻi e kau mēmipa ʻo e kalasí ki he founga hono fakaʻaongaʻi ha tefitoʻi moʻoní, te ke ala fakamamafaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoní ʻaki hano fakatulamaʻi. ʻOku faʻa hoko ʻa e fakatulamaʻi lelei tahá ʻi he taimi ʻokú ke kamata peheni aí, “Ko e hā e meʻa angamaheni ʻoku hoko ʻi he tuʻunga ko ʻení?” ʻAi ke faʻifaʻitaki ʻe ha taha. ʻE lava leva ke aleaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ʻa e ngaahi fehalaaki ʻa e mātuʻá ʻi he ngaahi tuʻunga ko ʻení. Hili hono aleaʻí, te ke pehē ange, “Tau toe fakatulamaʻi ʻa e tuʻunga ko iá pea ko e taimi ko ʻení fakaʻaongaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni kuo tau aleaʻí. Hili iá te tau toki sio pe ko e hā e meʻa ne ʻaongá pea ko e fē feituʻu ʻoku toe fie maʻu ke fakatupulakí.”

ʻOku faʻa hoko ʻa e founga ako ko ʻení ko ha founga ola lelei ia ki hono tokoniʻi e mātuʻá ke nau ako e ngaahi tefitoʻi moʻoní mo liliu honau ʻulungāngá.

  • Akoʻi ha tefitoʻi moʻoni pea mo e founga ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ia he tauhi fānaú.

  • Fakaafeʻi ha taha ke ne fakatulamaʻi ha ʻulungaanga angamaheni.

  • Aleaʻi ʻa e fakatulamaʻí mo e founga ʻe lava ai ʻe he mātuʻá ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoní ʻi he tuʻunga ko ʻení mo e ngaahi tuʻunga kehe tatau pē ʻo e tauhi fānaú.

  • Fakaafeʻi ha taha ke ne fakatulamaʻi hano fakaʻaongaʻi lelei ange ʻo e tefitoʻi moʻoní.

  • Aleaʻi ʻa e fakatulamaʻí mo e founga ʻe lava ke fakalakalaka ai ʻa e founga tauhi fānaú.

  • Hokohoko atu ʻa e founga ʻo hono fakatulamaʻí mo hono aleaʻí kae ʻoua kuo maheni ʻa e mātuʻá mo e ngaahi founga ola lelei ki hono fakaʻaongaʻi ʻo e tefitoʻi moʻoní.4

ʻOku ʻikai totonu ke fakakaukau ʻe haohaoa e meʻa ʻe fai ʻe he kalasí. Te nau ala ʻilo ʻoku nau fai leleiʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ka ʻoku fie maʻu ke fakalakalaka ʻenau fai e ngaahi meʻa kehe ʻe niʻihi. Te nau ʻilo foki he ʻikai ke nau haohaoa ʻi he kamataʻangá; ka ʻe ʻalu pē e taimí mo ʻenau lava ke fakalakalaka. ʻI hoʻo siofi e ngaahi meʻa ʻoku nau fai leleiʻí, fakamahinoʻi ange honau ngaahi mālohingá. ʻE ala fie maʻu ʻe he kau mēmipa kehe ʻo e kalasí ke nau fakatulamaʻi ʻa e tuʻunga tatau ʻi he lolotonga e kalasí, pe te nau fie maʻu ke nau fili pē ʻe kinautolu. ʻE lava ke hokohoko atu hono akoako fakaʻaongaʻi ha tefitoʻi moʻoni ʻe he kalasí kae ʻoua kuo mahino kiate kinautolu ʻa e ngaahi taukei ʻoku nau fie maʻu ke akó.

Kapau ʻoku ngalingali taʻe fiemālie ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ki he fakatulamaʻí, fakakau kinautolu ʻi ha fealeaʻaki ki ha founga ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e tefitoʻi moʻoní ʻi he ngaahi tuʻunga kehekehe, ʻi ha ngaahi tuʻunga fakatāutaha pe ʻi ha ngaahi tuʻunga ʻoku kau ai ha ongo meʻa mali ʻoku nau ʻilo (kae ʻoua naʻa fakahaaʻi ha hingoa pe fakahehema ke ngutulau).

Ko Hono Fakaafeʻi mo Hono Tataki e Fealeaʻaki Fakakulupú

ʻOku hoko e fealeaʻaki fakakulupú ko ha meʻangāue fakafaiako mahuʻinga. ʻI he taimi ʻokú ke fakaafeʻi ai ke fai ha fealeaʻakí, ʻokú ke fakahaaʻi ʻokú ke mahuʻingaʻia ʻi he fakakaukau mo e aʻusia ʻa e niʻihi kehé pea ʻoku ʻikai ke ke ongoʻi ʻoku totonu ke ke ʻilo ʻa e tali ki he palopalema kotoa pē. ʻOkú ke fakahaaʻi foki ʻoku lava ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi faingataʻá ʻi he ngaahi founga lahi. Fakafalala ki he Laumālié ke ne tokoniʻi koe ke ke lava ʻo faiako, pea ʻiloʻi ʻe ueʻi foki ʻe he Laumālié ʻa e niʻihi kehé. Kole ange ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ke ʻomi haʻanau ngaahi fokotuʻu. ʻE kau lelei kiate kinautolu ke nau fanongo ki ha ngaahi fakakaukau kehekehe.

ʻE ongoʻi fiemālie feʻunga leva ʻe he kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kalasí ke kau ki he fealeaʻaki fakakalasí. ʻE kei ongoʻi momou lahi ange e niʻihi mo fakahehema ke ʻoua ʻe vahevahe e meʻa honau lotó mo ʻenau ngaahi fakakaukaú. ʻE mahuʻingamālie taha pē ʻa e lēsoní ki he fakafoʻituituí kapau ʻe ʻi ai ha faingamālie ke nau kau mai ki he fealeaʻakí. ʻE kaunga lelei foki ʻenau fakakaukaú ki he kau mēmipa kehe ʻo e kalasí. ʻAi ke malu e ʻātakai ʻo e kalasí ʻaki haʻo fakaʻapaʻapaʻi kotoa e kau mēmipa ʻo e kalasí. Fakahaaʻi ʻokú ke mahuʻingaʻia ʻi he fakakaukau mo e aʻusia ʻa e tokotaha fakafoʻituituí, pea ʻoua naʻá ke fakangofua ha taha ke ne fakaʻalumaʻaki e ngaahi fakamatala ʻa e niʻihi kehé.

ʻE tokoni atu ʻa e ngaahi fakahinohino ko ʻení ke ke fakaafeʻi mo tataki ʻa e fealeaʻaki fakakulupú pea ʻe tokoni ke fakafiemālie ʻa e ʻātakai ʻo e kalasí ki he kau mēmipa ʻo e kalasí.

  1. Fokotuʻu ha ngaahi lao tefito ʻoku mahinó ke tokoni ki he tokotaha kotoa pē ke ne ongoʻi malu ʻi he kau maí. Fakakau ai ʻa e ngaahi meʻá ni:

    • ʻIkai ke Fakahāhāholó. Ko e fakamatala fakatāutaha ʻoku vahevahe ʻi he kalasí ke ngata pē ʻi he kalasí.

    • Nounoú. ʻOku totonu ke nounou e ngaahi fakamatala mei he kau mēmipa ʻo e kalasí.

    • Potupotutataú. ʻE lava ke lea tuʻo lahi ʻa e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻo fakatatau mo ʻenau fakaʻamú kehe pē ke nau ʻoange ha faingamālie tatau maʻá e kau mēmipa kehe ʻo e kalasí.

    • Faʻa kātakí mo e angaʻofá. ʻE fie maʻu ʻe he kalasí ke ako mo fakafekauʻaki e ngaahi taukei foʻoú. ʻOku totonu ke fekātakiʻaki mo feangaʻofaʻaki e mātuʻá pea ʻiate kinautolu foki.

    • Poupoú. ʻOku totonu ke fepoupouaki e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi heʻenau fakahoko e fakamatala ʻo e lēsoní ʻi ʻapí.

    • Faʻa fakamolemolé. ʻOku fakahoko ʻe he tokotaha kotoa pē ha fehalaaki, naʻa mo ha toki hili ange pē ia hano akoʻi ha ngaahi founga foʻou ki hono fai ʻo ha meʻa. ʻOku fie maʻu ke mahino ki he tokotaha kotoa pē ʻoku kau maí ʻa e mahuʻinga ʻo e fakamolemoleʻi kitá mo e niʻihi kehé.*

  2. Fai ha ngaahi fehuʻi te ne fakaafeʻi ha ngaahi fakakaukaú kae ʻikai ko ha tali tonu pē ʻe tahá. Hangē ko ʻení, te ke lava ʻo fehuʻi ange, “Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi ʻulungaanga mahuʻinga taha ʻo ha tamai pe faʻē leleí?” kae ʻikai ko e “Ko e hā e ʻulungaanga mahuʻinga tahá … ?” ʻE vēkeveke ange e kakaí ke nau vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú ʻi heʻenau ʻiloʻi ʻoku ʻikai ke ke fekumi ki ha foʻi tali pē ʻe tahá.

  3. Fakaʻapaʻapaʻi ʻa e tali ʻa e tokotaha kotoa pē. Fakakaukau ki hano hiki fakanounou ʻo e tali takitaha ʻi he palakipoé, ko hano fakahaaʻi ʻokú ke ʻiloʻi ʻa e meʻa ne lea ʻakí. Fakatokangaʻi ha faingamālie ke fai ai ha kiʻi lea talamonū lelei, hangē ko e “Ko e ngaahi fakakaukau maʻongoʻonga ia.” Fakamālō kiate kinautolu ʻoku nau ʻomi ha ngaahi fakamatalá, naʻa mo e ngaahi fakamatala ʻoku ʻikai mahinó.

  4. ʻAi ke ke mohu founga hono fai fakahangatonu ha ngaahi fehuʻi ki ha niʻihi kehe ʻi he taimi ʻoku fakahehema ai ha taha ke ne puleʻi ʻa e fealeaʻakí. ʻOku ʻikai ke faingofua maʻu pē hono ofeʻi e fehuʻí ki ha taha kehé he ʻoku fie maʻu ʻe he faʻahinga ʻe niʻihi ʻoku kau maí ke nau talanoa lōloa kau ki he ngaahi palopalema ʻoku nau fehangahangai mo iá. Neongo ʻe ala lelei pē ʻenau taumuʻá, ka ʻoku totonu ke ʻoua naʻá ke fakaʻatā kinautolu ke nau ngāue ʻaki ʻa e taimi ʻoku fie maʻu ki he fakahinohinó pe toʻo mei he mātuʻa kehé honau faingamālie ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá. Fakafanongo lelei peá ke fakamālōʻiaʻi hono vahevahe atu e ngaahi ongo honau lotó, kae hiki e tokangá ki he kau mēmipa kehe ʻo e kulupú. Te ke lava ʻo lea ʻaki ha meʻa peheni: “ʻOku ongo hangē ha faingataʻa moʻoni ia kiate koé. Te u fie ʻilo pe ʻoku tokoniʻi fēfē koe ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi taukei ʻokú ke ako lolotonga e fakataha akó ni. Ko hai ʻoku toe ʻi ai ha meʻa pe faingataʻa ʻokú ne fie vahevahe?” pe “Kuó ke ʻohake ha ngaahi fehuʻi faingataʻa ʻe ala fakamatalaʻi lelei ange ia ʻi he ngaahi fakataha ʻamui angé.”

  5. ʻE ala fakamatalaʻi ʻe he faʻahinga ʻe niʻihi ʻoku kau maí ha ʻulungaanga ʻoku ʻikai ke tali. Tokoni ki he tokotaha ko iá ke ne ʻiloʻi ha ngaahi fakakaukau foʻou kae ʻikai ko hano fakaangaʻi ʻene foungá mo fakatupu haʻane ongoʻi mā. Te ke ala pehē ange foki: “ʻOku ongo hangē ha faingataʻa moʻoní. Te u vahevahe atu ha ngaahi fakakaukau ʻe niʻihi ʻamui ange kau ki he kaveingá ‘a ia te ke ʻiloʻi ʻoku fuʻu tokoni. ʻE ʻi ai foki mo ha ngaahi fakakaukau ʻa e kulupú.” ʻOua naʻá ke fakafekiki mo e kau mēmipa ʻo e kalasí kau ki he kehekehe ʻo e ngaahi foungá.

  6. ʻI he taimi ʻoku ongoʻi malu, fakamahuʻingaʻi, mo fakaʻapaʻapaʻi ai ʻa e kalasí, te ke lava ʻo tokoni kiate kinautolu ke nau ongoʻingofua ange ʻa e ngaahi ongo ʻenau fānaú. ʻI heʻenau fakamatalaʻi ʻa e ngaahi meʻa kuo nau aʻusiá, fai ha ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení “Kapau ko koe ʻa e fānaú ʻi he tuʻunga ko ʻení, ko e hā hoʻo fakakaukau ki he meʻa naʻá ke mei ongoʻí?” Ko e hā e meʻa ne mei fakakaukau ki ai hoʻo fānaú?” pe “Ko e hā e ʻuhinga ne faingataʻa ai e tuʻunga ko ʻení kiate iá?” Fai ʻa e ngaahi fehuʻí ni ʻi ha founga ʻoku ʻikai te ke tukuakiʻi ha taha. ʻI he fakafekauʻaki ʻe he fakafoʻituituí ʻa e ngaahi ongo ʻo ʻenau fānaú ki heʻenau ngaahi aʻusia ʻanautolú, ʻe lava ke mahino lelei ange kiate kinautolu ʻenau fānaú.

  7. Fai ha ngaahi fehuʻi ʻe tokoni atu ke ke fakafuofuaʻi ʻa e ngaahi fie maʻu ʻa e kalasí. Tataki ʻa e fealeaʻakí ʻi ha faʻahinga founga ʻe felāveʻi ai mo ʻenau ngaahi fie maʻú. ʻAi ke fekauʻaki e polokalamá mo e ʻekitivitī akó mo e ngaahi meʻa te nau malavá.

  8. Tokoni ki he mātuʻá ke nau ʻilo ʻa e ngaahi tuʻunga ʻoku nau ʻulungaanga taʻe feʻunga pe kovi aí. ʻAi ke nau aleaʻi mo tohi ha palani ke tali kehekehe ki he ngaahi tuʻunga ko iá.

  9. Ngāue ʻaki e fakakata ʻoku feʻungá pea vēkeveke mo longomoʻui.

  10. Fakavaha e taimi fakahinohinó ʻaki ha ngaahi ʻekitivitī kehekehe—fakaafeʻi e fealeaʻaki fakakulupú, fai ha talanoa, pe fai ha ʻekitivitī fakakulupu ke ʻai ke longomoʻui.

  11. Hili e kalasi takitaha, fakamālō ange ki he niʻihi ne kau maí.

Ko e Muimui he Taimi-tēpilé

ʻE lava ke longomoʻui mo manakoa e fealeaʻakí he taimi ʻe niʻihi ʻa ia ʻe ala faingataʻa ke ueʻi e kalasí ki he ʻekitivitī hokó. ʻI he mahino pē ki he kau mēmipa ʻo e kalasí ha tefitoʻi moʻoní pea ʻilo mo e founga ke fakaʻaongaʻi ai iá, ʻe mole e taimi ʻokú ke fie maʻu ki he ngaahi ʻekitivitī kehé ʻi hano toe fai ha fealeaʻaki. Fakahoko ʻa e fealeaʻakí pe fai ʻa e ʻekitivitī hokó ʻo ka fie maʻu.

ʻE lava he taimi ʻe niʻihi ke tokoni kiate koe ha taimi-tēpile kuo hiki he palakipoé ke ke taimiʻi lelei [ʻa e polokalamá]. ʻE lava ke fakaikiiki pe fakalūkufua, ko e fē pē ʻe ʻaongá. Te ke lava ʻo hiki ha meʻa hangē ko ʻení.

  • 7:00 ki he 7:15—Vakaiʻi ʻo e ngaahi fakakaukau kuo ʻosí mo e ngaahi ʻekitivitī akó

  • 7:15 ki he 7:30—Fie maʻu ki he lehilehiʻí mo hono ngaahi foungá

  • 7:30 ki he 7:45—Ngaahi sitepu ke tokoni ki he mātuá ki hono lehilehiʻi ʻenau fānaú

  • 7:45 ki he 8:30—Akoako e ngaahi taukei ki hono lehelehiʻi [e fānaú]5

Kapau kuó ke mateuteu ke fakahoko e kaveinga hoko ʻo e fakahinohinó pea kei fie maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí ke aleaʻi e kaveinga kuo ʻosí, te ke lava ʻo tuhu ki he taimi-tēpilé mo pehē, “ʻOku maʻongoʻonga hoʻo ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi meʻa ka hoko maí. Mahalo te tau lava ʻo aleaʻi ia ʻamui ange. ʻI he taimi ní, tau ʻai e kaveinga hokó.” Neongo ia, kapau ʻokú ke ongoʻi ʻe kaunga lelei ki he kau mēmipa ʻo e kalasí hano toe aleaʻi ha kaveinga, te ke lava ʻo liliu ʻa e taimi-tēpilé.

Ko Hono Fakaʻaongaʻi ʻo e Mītiá

Fili ha ngaahi konga nounou ʻo e mītiá mei he CD, DVD, pe kāsete vitioó ke tokoni kiate koe ʻi hono akoʻi ʻo e ngaahi fakakaukaú pea ke tukutaha e tokangá ʻi he kau mēmipa ʻo e kalasí, ʻi he taimi ʻe feʻunga aí. ʻOku fokotuʻu atu ke fakaʻaongaʻi pē ʻa e mītia kuo ʻosi fakangofua ʻe he Siasí. ʻOku lelei ange ʻa e ngaahi konga nounoú ʻi he konga lōloá ʻi hono kei pukepuke e tokanga ʻa e kalasí. Fakapapauʻi ʻoku ʻikai te ke maumauʻi ha faʻahinga totonu fakalao. Kapau ʻoku ʻi ai haʻo ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo hono ngāue ʻakí, telefoni ki he ʻŌfisi ʻo e Church Intellectual Property ʻi he 1-801-240-3959.

Hoko Ko e Faʻifaʻitakiʻanga ʻo e Meʻa ʻOkú ke Akoʻí

Ko e taumuʻa ʻo e lēsoni ko ʻení ke akoʻi e ngaahi taukei ola leleí mo poupouʻi e mātuʻá ke fakaʻaongaʻi e ngaahi taukei ko iá ke ne fakatupu ha ʻātakai māfana mo tokangaekina maʻa ʻena fānaú. Ko e fokotuʻutuʻu ʻo e kalasí ko ha faingamālie lelei ia maʻau ke ke hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga, pea pehē ki hono akoʻi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoní, ulungāangá, mo e ngaahi taukei ʻo e hoko ko e tauhi fānau leleí. Akoʻi e tamaí mo e faʻeé ke angaʻofa mo angamalū ʻaki hono tauhi kinaua ʻaki e angaʻofá. Ke ongoʻingofua, manavaʻofa, mo tokanga, tautefito ki he taimi ʻoku fie maʻu ai ʻe he kalasí ha toe fakahinohinó. Fakaʻaongaʻi e ngaahi taukei ʻo e fetuʻutaki leleí. ʻOku ʻi ai e niʻihi ʻoku tātaaitaha ʻenau fetaulaki mo ha taha kehe ʻe fanongo fakalelei kiate kinautolu. Ko e founga ʻokú ke fengāueʻaki ai mo kinautolú mahalo pē ʻe mahuʻinga tatau pē ia mo e fakamatala ʻokú ke ʻomí. ʻE hanga ʻe hoʻo tā sīpinga leleí ʻo tokoniʻi kinautolu ke liliu ʻa e founga ʻoku nau fetuʻutaki ai ki he kau mēmipa honau fāmilí.

Mahalo ʻe ongoʻi loto-foʻi pe ʻita mo fītaʻa ha niʻihi ʻo e kau mēmipa ʻo e kalasí he taimi ʻe niʻihi. Ko e ʻulungaanga ʻokú ke tali ʻakí te ne ala fakahoko e ngaahi liliu kotoa ʻi he lahi ʻo e meʻa ʻe ako ʻe he kalasí mei he lēsoni ko ʻení. ʻI hoʻo tali ʻaki e angaʻofá, te ke fakahaaʻi ai ʻa e ngaahi taukei ʻo e fakafanongo leleí mo e fakaleleiʻi ʻo e palopalemá. ʻOua naʻa fakaʻatā ha taha ʻoku ʻita ke ne tataki pe puleʻi ʻa e ngaahi fengāueʻaki ʻa e kalasí.

Ko Hono Kamata mo e Fakaʻosi ʻo e Lēsoní

ʻE tokoniʻi koe ʻe he ngaahi fokotuʻu ʻoku ʻoatu hení ke ke kamata mo fakaʻosi ʻa e lēsoní ke ola lelei.

Anga Hono Kamatá

Te ke ala fie maʻu ke fakahoko e ngaahi meʻá ni ke tokoni ke lele lelei e ʻuluaki kalasí:

  • Kapau ʻoku ʻikai maheni e kau mēmipa ʻo e kalasí mo e falé, fakakaukau ke ʻai ha ngaahi fakaʻilonga ke ne fakaʻilongaʻi ʻa e hala ki he lokiakó mo e fale mālōloó.

  • ʻOmai ha ngaahi tatau ʻo e Ko Hono Fakamālohia ʻo e Fāmilí: Ko ha Maʻuʻanga Fakahinohino maʻá e Mātuʻá maʻá e kalasí. ʻE maʻu atu foki mo ha ngaahi kaati hingoa mo e peni ke tohi ʻaki ʻe he kau mēmipa ʻo e kalasí honau hingoá ʻi he kātí pea tui ia kae ʻoua kuo nau feʻilongaki honau hingoá.

  • Kapau ʻoku tokoniʻi e kalasí ʻe ha kautaha ʻa e Tafaʻaki Tokoni ʻa e Siasí ki he Fāmilí, ʻoange kiate kinautolu ʻoku kau maí ʻa e fika telefoni ʻa e kautahá ke nau telefoni ki ai kapau ʻoku ʻi ai haʻanau ngaahi fehuʻi.

Fakapapauʻi ke ʻoange ha miniti ʻe 15 ki he 30 ʻi he kamataʻanga ʻo e ngaahi kalasi hokohoko atú ke toe vakaiʻi ʻa e ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi ʻekitivitī ako naʻe fakahoko he kalasi kimuʻá.

Muimuiʻi mo Vakaiʻí

Lolotonga e kalasi fakaʻosí, te ke ala fie maʻu ke fakahoko e ngaahi meʻá ni:

  • Tufaki e ngaahi tatau ʻo e Foomu Fakafuofuaʻi ʻo e Polokalamá (vakai, peesi 117 ʻi he fakamatala fakalahí), pea fakakakato ia ʻe he tokotaha kotoa pē ʻoku kau maí.

  • Fakatokangaʻi e ngaahi ngāue mo e fakalakalaka ʻa e kalasí. (ʻOku ʻi he peesi 118 ʻi he fakamatala fakalahí ha tohi fakamoʻoni ako te ke ala fie maʻu ke fakaʻaongaʻi.)

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, ʻOkatopa 2004, 49.

  2. ʻI he Conference Report, Oct. 1997, 94; pe Tūhulu, Sānuali 1998, 87.

  3. “Parent Educator Training: A Guide for Instructors,” Principles of Parenting, Circular HE-711, Alabama Cooperative Extension Service, Auburn University, Alabama.

  4. Fakahinohino naʻe toʻo mei he “Parent Educator Training,” peesi 8.

  5. Toʻo mei he “Parent Educator Training,” peesi 6.

Paaki