Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ʻa e Fāmilí
Fakataha Fika Fitú: Ko Hono Fakaleleiʻi e Fepakipakí


Fakataha Fika Fitú

Ko Hono Fakaleleiʻi e Fepakipakí

Ngaahi Taumuʻa ʻo e Fakatahá

Lolotonga e fakataha ko ʻení, tokoniʻi e mātuʻá:

  • Ke mahino ko e ngaahi faikehekehe ʻo e fakakaukaú ʻoku taʻeleʻeia pea ko e ngaahi fāmili ʻoku nau fakaleleiʻi e ngaahi fepakipakí ʻoku nau vāofi ange mo mālohi ange.

  • Ke ako e ngaahi founga ke fakaleleiʻi e fepakipaki ʻi he ʻapí.

  • Ke mahino e founga ke fakaleleiʻi melino ʻaki e ngaahi faikehekehé.

Ko e Palopalema ʻo e Fepakipaki ʻoku ʻIkai ke Fakaleleiʻí

Naʻe ako ʻaki ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ko e fāmilí ko e taha ia ʻo e ngaahi tāketi manakoa ʻa Sētané: “ʻOku ngāue ʻa [Sētane] ke ne fakamoveuveu ʻi he vahaʻa ʻo ha tamai mo ha faʻē. ʻOkú ne fakatauveleʻi e fānaú ke nau talangataʻa ki heʻenau mātuʻá. … Ko e meʻa pē ia ʻoku fai ʻe Sētané, koeʻuhí he ʻokú ne ʻilo ko e founga pau taha mo lelei taha ke veuki e ngāue ʻa e ʻEikí ko hono fakavaivaiʻi ʻa e lelei ʻo e fāmilí mo e toputapu ʻo e ʻapí.”1

Naʻe manatu mamahi ʻaupito ha fineʻeiki toulekeleka ki he ngaahi ola ʻo e fekeʻikeʻi ne ʻikai fakaleleiʻi ʻi hono fāmilí: “ʻI heʻeku ʻi he veʻefaʻitoká ʻi hono malangaʻi hoku tuongaʻane fakamuimui taha ne kei toé, ne u fakakaukau loto ki he ngaahi meʻa fakamamahi ne hoko he kei tupu haké naʻe kona ki hoku ngaahi tuongaʻane ʻe toko tolú, ʻo ne tuli kinautolu mei ʻapi pea mei he ongoongolelei kuo toe fakafoki maí ʻa ia ne fuʻu mahuʻinga kiate aú. Ko ʻeku tamaí ko ha tangata lotu, naʻe faingataʻa mo fakakikihi, naʻá ne lea fefeka ki heʻene fānaú ʻo tatau pē ʻi he feituʻu kakaí mo e fakatāutahá. ʻI he matuʻotuʻa ange hoku ngaahi tuongaʻané, naʻe kamata ke nau taungutu. Naʻe kovi mo palakū, pea aʻu ki he talatukiʻi mo e tā. Naʻe mavahe kei iiki kotoa hoku ngaahi tuongaʻané mei ʻapi, pea tātātaha ke nau toe foki mai ʻo vakai e ongomātuʻá. Pe te nau toe fie maʻu ke fai ha meʻa fekauʻaki mo e lotu ne fili ʻe heʻeku tamaí.”

ʻOku lahi e ngaahi tupuʻanga ʻo e fepakipakí. ʻOku fuʻu tōtuʻa e fakahōhōloto ʻa e mātuʻa ʻe niʻihi, ʻo nau fakavaivai ki he holi ʻenau fānaú kae ʻoua kuo ʻikai toe mapuleʻi e ʻulungaanga ʻo ʻenau fānaú. Ko e niʻihi ʻoku fuʻu fakangatangata, ʻo fakatupunga ai ha angatuʻu ʻenau fānaú. ʻOku fuʻu tōtuʻa e ngāue ʻa e mātuʻa ʻe niʻihi ki he fekumi ʻenau fānaú ke tauʻatāiná. ʻOku hē e fānau ʻe niʻihi pea nau loto fiemālie ke nau puke e ʻulungaanga ʻokú ne fakafepakiʻi e ngaahi lao mo e ngaahi tuʻunga moʻui ʻa e fāmilí.

ʻOku tupulaki e vāofi ange mo e mālohi ange ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻi he taimi ʻoku nau fakaleleiʻi lelei ai e ngaahi faikehekehé. Ko hono tuku taʻefakaleleiʻí, ʻokú ne maumauʻi e ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmilí mo fakatupu ha mamahi ʻi he lotolotonga ʻo e kau mēmipa ʻo e fāmilí.

Ko e Founga hono Fakaleleiʻi e Fepakipakí

Lolotonga e ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí ki he kau Nīfaí, naʻá Ne valokiʻi ʻa kinautolu naʻe fakakikihí:

“He ko e moʻoni, ko e moʻoni ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ko ia ia ʻokú ne maʻu ʻa e laumālie ʻo e fakakikihí ʻoku ʻikai ʻaʻaku ia, ka ʻoku ʻo e tēvoló ia, ʻa ia ko e tamai ʻa e fakakikihí, pea ʻokú ne ueʻi hake ʻa e loto ʻo e kakaí ke fefakakikihiʻaki ʻi he ʻita, ʻiate kinautolu” (3 Nīfai 11:28–29).

“Vakai, … ko ʻeku tokāteliné ʻeni ke fakangata hono fai ʻo e ngaahi meʻa peheé” (3 Nīfai 11:29–30).

Naʻe akonaki ʻaki ʻe Sīsū ʻoku totonu ke fakaleleiʻi ʻe he kakaí e ngaahi fakakikihi mo e niʻihi kehé kimuʻa pea nau haʻu kiate Iá:

“Ko ia kapau te ke haʻu kiate au, pe te ke fie haʻu kiate au, pea manatu ʻoku koviʻia ho tokouá ʻiate koe—

“ʻAlu koe ki ho tokouá, pea tomuʻa fakalelei ki ho tokouá, pea toki haʻu kiate au ʻi he loto-fakamātoato moʻoni, pea te u tali koe” (3 Nīfai 12:23–24; vakai foki, 3 Nīfai 12:9).

ʻOku mahuʻinga e ngaahi akonaki ko ʻení ki he mātuʻá mo e ʻulungaanga ʻoku nau fakafekauʻaki ki heʻenau fānaú. ʻI he fanongonongo ki he fāmilí, naʻe tuʻutuʻuni foʻou ai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí ki hono lehilehiʻi lelei ʻo e fānaú: “ʻOku maʻu ʻe he mātuʻá ha fatongia toputapu ke ohi hake ʻa ʻenau fānaú ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni, mo tokonaki maʻa ʻenau ngaahi fie maʻu fakatuʻasino mo fakalaumālié, pea hīnoiʻi kinautolu ke nau feʻofoʻofani mo fetauhiʻaki, mo tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá pea hoko ko ha kau tangataʻifonua tauhi lao ʻi ha feituʻu pē ʻoku nau nofo ai.”2

Toe fakamanatu mo e mātuʻá e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻeni ki hono fakaleleiʻi e fepakipakí.

Feinga ke Fakaleleiʻi e Ngaahi Palopalema ʻa e Mātuʻá—Tamasiʻí ʻaki e ʻUlungaanga Faka-Kalaisí

ʻI hono fakaʻaongaʻi e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí ʻi honau fatongia ko e mātuʻá, ʻoku totonu ke fakahaaʻi ʻe he tamaí mo e faʻeé ʻa e ʻofá mo ha loto vēkeveke ke fakaleleiʻi e fepakipakí, ʻo fai ha fakalelei ʻi ha laumālie ʻo e felotoleleiʻaki lolotonga ia ʻoku puke maʻu e ngaahi tuʻunga mahuʻinga mo e ngaahi tuʻunga moʻuí, ʻo fāifeinga ke fakalotoa ʻenau fānaú kae fakafisi ke fakavaivai ki he kākaá. ʻOku totonu ke akoʻi ʻe he mātuʻá ʻenau fānaú ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni totonú mo e ngaahi lao tefito maʻá e fāmilí. ʻOku totonu ke nau fakalotolahiʻi ʻenau fānaú ke fai ʻa e ngaahi fili ʻoku totonú, fakalotoa kinautolu he taimi ʻoku nau kē aí, ʻoange hono ngaahi nunuʻá he taimi ʻoku nau fili ai ke talangataʻá (vakai, fakataha fika 9), pea taukapoʻi kinautolu ʻi he manavaʻofa he taimi ʻoku nau ʻai ai ke fai ha ngaahi fehālaaki ʻoku mamafá.

Fakafanongo ke Mahino

ʻOku ʻikai ke hoko e ngaahi fepakipaki ʻe niʻihi he taimi ʻoku fakaʻaongaʻi ai ʻe he mātuʻá ʻa e ngaahi taukei ʻo e fakafanongo fakaleleí mo fekumi ke mahino e meʻa ʻoku loto mamahi mo ʻita ai e fānaú. ʻOku akoʻi kitautolu ʻe he folofolá ko e “ʻoku tekeʻi atu ʻa e houhaú ʻe he tali fakavaivaí: ka ʻoku fakatupu ʻa e ʻitá ʻe he lea fakamamahí” (Lea Fakatātā 15:1). ʻOku faʻa mole e ngaahi ongo ʻita ʻa ha tamasiʻi he taimi ʻokú ne ongoʻi ai ʻoku mahino mo fakaʻapaʻapaʻi ia ʻe he mātuʻá. ʻE ala ʻilo ʻe he mātuʻa ʻoku nau fakafanongó ʻoku liliu ʻenau ngaahi ongó mo e fakakaukaú.

Fakafisi ke Fakafekikí

Ko e taha ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni tefito ki hono fakaleleiʻi e fepakipaki ʻi he ʻapí ʻoku fuʻu faingofua pea ʻoku ʻikai faʻa fakatokangaʻi. ʻOku kau ai hono moʻui ʻaki e fono māʻolunga ange ʻa Kalaisí mo e fakafisi ke fakafekikí. Naʻe fakamamafaʻi ʻe Keleni Leifemi, ko ha tokotaha faiako Siasi, ʻa e mahuʻinga ʻo e tā sīpinga maʻongoʻonga ʻa Kalaisí ʻi he fakafisi ke fakakikihi mo e niʻihi kehé, naʻa mo e taimi naʻe tukuakiʻi taʻetotonu mo ngaohikovia ai Iá: “Ko Kalaisi ʻa e sīpinga haohaoa ʻo e ʻikai ke fakafekikí, naʻa mo e taimi ne fehangahangai ai mo hono ngaohikovia taʻeʻofa mo fakahalaiaʻi Iá; ʻi he ngaahi tūkunga ne ʻanuhi, tukiʻi, sipiʻi, lumaʻi, fakafisingaʻi mo fakaʻikaiʻi, manukiʻi mo tutuki foki (Mātiu. 26:67–70 mo e 27:29, 35), ʻikai ke Ne fakakikihi. Naʻe ʻikai ke Ne fetongi tuki. Neongo naʻe malava ke Ne ui hifo ha kau ʻāngelo ke ‘lahi ʻi he lisione ʻe hongofulu mā uá’ (Mātiu. 26:53), naʻe ʻʻikai ke Ne fakakikihi.’ Ko ha Tokotaha Ia kuo lavea tuʻo lahi, meimei ke hokohoko, ʻi hono ngaohikoviá mei he kamataʻangá ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo ʻEne moʻuí, naʻa mo kinautolu naʻa nau mamahi fakataha mo Iá: ‘Pea ko kinaua naʻe tutuki ki he ʻakaú mo iá ne na manukiʻi ia’ (Maʻake 15:32). … Ko e lahi ange e māʻolunga ʻo e leleí, ko e lahi ange ia ʻene tohoakiʻi e kau fakakikihí—pea ko e toe siʻi ange ia ha fakakikihí. Ko e sīpinga ʻeni ʻoku totonu ke faʻifaʻitaki ki ai e mātuʻá he taimi ʻoku tukuakiʻi ai kinautolu ʻe he fānau talangataʻá. ʻOua ʻe Fakakikihi!’”3

Ko e mātuʻa ʻoku nau fakafisi ke fakakikihi mo ha tamasiʻi fakakikihí te nau ʻiloʻi vave ʻoku taimi-nounou e fakakikihí. ʻOku ʻikai lava ke hoko e fakakikihí mo e keé he taimi ʻoku ʻikai fie kau ai ha toko taha. Naʻe fakatokangaʻi ʻe Leifeni, “ʻI heʻeku fakatotolo ki he faitoʻo ʻo e ngaahi palopalema ʻulungāngá, ne u fuʻu ʻohovale ke ʻilo kapau ʻe mokomoko, manavaʻofa, mo hangatonu ʻa e mātuʻá ʻo tatau ai pē ʻi he fehangahangai mo e fakakikihi kovi tahá, tuʻo 97 mei he tuʻo 100, ʻi he fakahinohino hono tolú [ko e fakamatala hono tolu ʻo e ngaahi ʻamanaki fakaetauhi fānaú], ʻe talangofua e fānaú.”4

Mahalo ʻe fakakaukau ha mātuʻa ʻe niʻihi ko e ʻikai ke tali fefeká (ʻikai ke fakafepakí ) ʻokú ne ʻoange ha faingamālie ki he fānaú, fakaʻatā kinautolu ke nau mālohi ʻi he fakakikihí, pea ʻai ke nau puleʻi ʻa e ngaahi meʻa fakafāmilí. ʻOku ʻikai ko e meʻá ia. Naʻe tuʻu loto-toʻa ʻa Kalaisi ʻi muʻa ʻi Hono kau fakamamahí, ʻo mapuleʻi maʻu pē ʻEne talí, ʻikai teitei feinga ke hao. Ko hono ʻofaʻi mo fakatokangaʻi ʻenau taʻeʻiló, naʻá Ne taukapo ki Heʻene Tamaí ke fakamolemoleʻi kinautolu (vakai, Luke 23:34).

ʻI he ngaahi fakataha kehé, naʻe toe vakaiʻi ʻe he mātuʻá e ngaahi founga ke fetuʻutaki ai fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻoku nau ʻamanaki ki aí, ke tuku ki heʻenau fānaú ke nau fai ha ngaahi fili mei he ngaahi meʻa fakaeʻulungaanga ʻoku talí, pea ʻoange e ngaahi nunuʻa kuo nau felotoi ki ai kimuʻá he taimi ʻoku ʻikai ke talangofua ai ʻenau fānaú. ʻI he taimi ʻoku fie fakakikihi ai e fānaú, ʻoku lava ke toe lea ʻaki ʻe he mātuá e ngaahi meʻa ʻoku nau ʻamanaki ki aí ʻi ha founga manavaʻofa mo ʻofa pea fakamanatu ʻi he founga fakapotopoto ki heʻenau fānaú e ngaahi nunuʻa kuo nau ʻosi felotoi ki aí. ʻI he taimi kuo fai ai ʻe he mātuʻá e ngaahi meʻa ko ʻení, ʻe siʻisiʻi leva e meʻa ʻe fakakikihi ki ai ʻenau fānaú.

ʻOku faʻa tōtuʻa hono puleʻi e fānaú ʻe he ngaahi meʻa ʻoku nau ʻākilotoa kinautolú. Ko e taha e ngaahi meʻa ʻoku nau fie maʻu lahi tahá ko e tokanga fakaetauhi fānaú. Fakatatau kia Keleni Leifemi, “ko e tokanga fakaetauhi fānaú ʻa e ivi mālohi tahá pe ko e tautea ʻi hono oʻi e ʻulungaanga ʻo e fānaú.”5 ʻI he taimi ʻoku ʻikai lava ke taungutu ai e fānaú, ʻoku angamaheni ʻaki ke nau fiemālie pea nau maʻu e ʻulungaanga ʻoku tali lelei fakasosiale ange.

Muimui he Ngaahi Fakahinohino Fakafolofolá ki hono Valokiʻi e Fānaú

Mahalo ʻe fie maʻu ʻe he mātuʻá ke valokiʻi ha tamasiʻi “ʻi hono taimí, ʻi he lea māsila, ʻo ka ueʻi ke fai pehē ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní” pea toki fakahā “ʻa e ʻofa lahi ange” telia naʻa lau kinaua ʻe he tamasiʻí ko hono fili (T&F 121:43). Naʻe fakamahinoʻi ʻe Palesiteni Sēmisi E. Fausi ʻoku ueʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ha taha ke ne valokiʻi ʻi he lea māsila “ʻo tātātaha pē” pea ko e “valoki ko iá ʻoku totonu ke fai ʻi he manavaʻofa ʻi ha feinga ke fakalotoa ʻa e tokotaha naʻe valokiʻí naʻe fai ia ke ne lelei ai.”6 Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Niila A. Mekisuele ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ko hono taimí ʻoku ʻuhinga ia ko e “taimi pē ko iá,”7 ʻo fokotuʻu ange ko e valokí ʻoku totonu ke hoko ia ʻi he hili pē ʻa e maumaú koeʻuhí ke mahino. Ko e foʻi lea māsilá ʻi he tuʻunga ko ʻení ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ke fai ʻaki ʻa e ʻitá pe fakamālohiʻí, kae fai ia ʻaki e mahino mo e pau. ʻOku faʻa muimuiʻi ʻe he mātuʻa fakapotopotó ha fakataha mālohi mo ha tamasiʻi ʻaki hono fakahaaʻi e ʻofá ki he tamasiʻí, ʻoange ki he tamasiʻí ʻa e ongo fakatuʻasino totonú, pea ko e taimi ʻe niʻihi ko hono fakakau e tamasiʻí ʻi ha ʻekitivitī fakafiefia.

Filifili e Ngaahi Fekeʻikeʻi ke Fakamāuʻí ʻi he vahaʻa ʻo e Fānaú

ʻOku kau e fānaú he taimi ʻe niʻihi ʻi he fakakikihí ke nau maʻu e tokanga ʻa e mātuʻá peá na kau mo kinautolu. ʻOku faʻa hoko e ngaahi fakakikihi ko ʻení ke ne tuku e mātuʻá ʻi ha tuʻunga he ʻikai lava ke na mālohi. He ʻikai pē teitei lava ke na ʻilo kānokato ʻa e founga ne kamata ʻaki e fakakikihí mo e meʻa kuo hoko ʻi he vā ʻo e fānaú. ʻI heʻena kau ki ha tafaʻakí, te na ala fakapaleʻi ha tamasiʻi ʻoku ʻikai totonu ke ne maʻu e palé pea liʻaki e tamasiʻi ʻe tahá.

ʻOku lava ke tokoni lelei taha maʻu pē e mātuʻá ʻaki e taʻefilifilimānakó pea ʻaki hono ʻoange ki he fānaú ʻa e fatongia ke fakaleleiʻi ʻa e palopalemá. ʻOku lava ke fai ʻeni ʻe he mātuʻá ʻaki hono fakaʻaongaʻi e ngaahi taukei ki he fetuʻutaki ʻoku leleí, ʻo hangē ko hono fakahaaʻi atu ʻi he sīpinga ko ʻení (vakai foki, fakataha fika 3).

Siti Mo Vānisi

Ne hū atu e Tangataʻeikí ki he lokí ʻoku lolotonga tau fangatua he falikí ʻa Siti, taʻu 12, mo Vānisi, taʻu 9, tau tuki mo fekalangaʻaki. Ne kamata tangi ʻa Vānisi, pea hanga ʻe Siti ʻo ui ia ko e kiʻi pēpē. Ne ʻoho atu e Tangataʻeikí ʻo fakamavaheʻi e ongo tamaiki tangatá.

Tangataʻeikí:

Ko e hā e meʻa ʻoku hoko kiate kimouá?

Siti:

Ko Vānisi naʻá ne kamatá.

Vānisi:

ʻOku ʻikai ko au. Ko koe naʻá ke kamatá.

Tangataʻeikí:

Ko ia, ʻokú mo fetūkuaki pe ko hai naʻá ne kamata ʻo e palopalemá. (ʻOange ha ngāue kiate kinaua ke fakaleleiʻi e palopalemá.) Ko e hā e meʻa ʻokú mo fakakaukau ʻoku totonu ke tau fai ke fakaleleiʻi ʻaki ia?

Vānisi:

Talaange kia Siti ke tukunoaʻi au.

Siti:

Ke tukunoaʻi koe? Fēfē au? Ko hai naʻá ne toʻo ʻeku pelé ʻo fakamovete he falikí? Tukunoaʻi ʻeku ʻū meʻá, pea te ta feohi lelei.

Tangataʻeiki:

(ʻIkai ke kau ki ha tafaʻaki; fakaʻaongaʻi e fakafanongo leleí.) Ko ia Vānisi, ʻokú ke pehē naʻe kamata ʻe Siti, peá ke pehē Siti naʻe kamata ia ʻe Vānisi ʻi heʻene ʻave taʻepoaki hoʻo pelé.

Vānisi:

ʻIo, ko hai naʻá ne ʻave taʻepoaki ʻeku CD?

Tangataʻeikí:

ʻOkú mo fakatou fetūkuaki hono ʻave taʻepoaki ʻo e ngaahi meʻá. Sai te u toe fehuʻi atu, ko e hā e meʻa ʻoku fie maʻu ke hoko ke fakaleleiʻiʻaki e palopalemá ni?

Siti:

Talaange kia Vānisi ke fakamatuʻotuʻa ā.

Vānisi:

Ko e hā ʻoku ʻikai ke ke fakamatuʻotuʻa ai koé?

Tangataʻeikí:

(Teuteu ke fakahā ange ha tautea ʻuhinga lelei.) ʻOku ongo hangē kiate au ʻokú mo fie maʻu ke hokohoko atu hoʻomo fakakikihí. Mahalo pē ʻoku lelei ange ke mo ō ki homo takitaha loki kae ʻoua kuó mo mateuteu ke fakaleleiʻi ʻeni.

Siti:

ʻOku ou mateuteu au.

Vānisi:

Pehē mo au.

Siti:

Talaange kia Vānisi ʻoku fie maʻu ke ne kole kimuʻa peá ne toki ʻave ʻeku ʻū meʻá.

Vānisi:

Naʻe ʻikai pē teitei kole mai ʻe Siti kimuʻa peá ne ʻave ʻeku ʻū meʻá. ʻOku fie maʻu foki ke ne kole.

Tangataʻeikí:

Ko ia ʻokú mo fakatou fie maʻu ke kole e tokotaha ko ē kimuʻa pea toki ʻave e ʻū meʻá. Ko e moʻoní ia?

Siti:

“ ʻIo.

Vānisi:

Mahalo.

Tangataʻeikí:

ʻOku ou saiʻia he fokotuʻu ko iá. ʻOkú mo fakatou loto ki ai?

Siti mo Vānisi:

“ ʻIo.

ʻI he meʻa ko ʻení, naʻe lelei hono fakamāuʻí koeʻuhí naʻe lava ke fakafanongo lelei ʻa e tamaí taʻe kau ki ha tafaʻaki pea ngāue fakataha e fānaú ʻi hono fokotuʻu mo fakahoko ha fakalelei. Naʻe hoko e fakamanamana ʻo e tauteá ke ne fakaʻaiʻai e fānaú ke na fekumi ki ha fakalelei ʻo ʻena palopalemá. Neongo naʻe ʻikai ke fie maʻu ʻa e tauteá, naʻe mei hoko ia ko ha meʻa totonu kapau naʻe fie hokohoko atu pē e fakakikihi ʻa e fānaú.

Mahalo ʻe ʻikai fie maʻu ha fealeaʻaki kapau ʻoku maʻu ʻe he mātuʻá ha meʻa ʻoku fie maʻu ʻe he fānaú. Hangē ko ʻení, kapau ʻokú na ʻave ʻena fānaú ki ha sipoti pea kē e fānaú he loto kaá, ʻe lava ʻe he mātuʻá ʻo taʻofi e kaá pea ʻoange kiate kinautolu ha fili ke nau fai—te nau lava ʻo fakaleleiʻi ʻa e fakakikihí pe ko hano fakafoki kinautolu ki ʻapi. ʻOku faʻa hoko ʻa e fakalelei fakatuʻupakē siʻisiʻi tahá ko e meʻa ola lelei tahá ia.

ʻOku akonakiʻi ʻe he kau faiako ki he tauhi fānaú ʻe niʻihi ʻaki hono kole ki he fānaú ke nau hū ki tuʻa he taimi ʻoku nau kē aí pea ʻoua naʻa toe foki mai kae ʻoua kuo fakaleleiʻi e fakakikihí. ʻOku nau fakaʻuhigaʻi ʻo pehē ko e taimi pē ʻoku ʻikai maʻu ai ʻe he fānaú e tokanga ʻa e kakai lalahí, ʻe mole vave ʻenau feinga ke keé. Mahalo pē ʻoku moʻoni, ka ʻoku kē e fānaú ʻi he ngaahi ʻuhinga ʻoku lahi ange ia ʻi he tokanga ʻa e kakai lalahí. Ko hono fakatuʻutāmaki ʻo e tuku pē e fānaú ʻiate kinautolu ke nau fakaleleiʻi ʻenau fepakipakí ko e hanga ʻe he tamasiʻi ʻoku mālohi angé ʻo ngaohikovia fakaeloto mo fakatuʻasino e tamasiʻi vaivai angé. ʻOku totonu ke tokanga e mātuʻá ki he fekau ʻa e Tuʻi ko Penisimaní ki hono kakaí: “Pea ʻe ʻikai te mou tuku hoʻomou fānaú … [ke] fekeʻikeʻi ʻiate kinautolu” (Mōsaia 4:14).

Ko Ha Sīpinga ʻo e Fakaleleiʻi e Palopalemá

Kuo fakaʻaongaʻi lelei ʻe ha ngaahi fāmili ʻe niʻihi ʻa e sīpinga sitepu-nima ko ʻeni ʻo e fakaleleiʻi e ngaahi fepakipakí, naʻe toʻo mei he ngāue ʻa e mataotao ki he ʻatamaí ko Sūsana Hitilā. 8 ʻOku ngāue lelei taha e sīpingá he taimi ʻoku mahino ai ia ki he kau mēmipa ʻo e fāmilí pea loto ke fakaʻaongaʻi iá.

Sitepu 1: Ngaahi Tūkunga ʻo e Fakakaukaú

ʻOku fakahaaʻi ʻe he tokotaha takitaha ʻene fakakaukaú pe ko e meʻa ʻoku saiʻia aí—ʻa e founga te ne lava ʻo fakaleleiʻi ʻaki e meʻa ʻoku hokó—ʻo ʻikai manavahē ki hano fakahohaʻasi, ʻohofi, pe manukiʻi. Taimi ʻe niʻihi ʻoku mahino mai ʻa e fakaleleí lolotonga hono fakahoko e founga ko ʻení, neongo ʻe toki haʻu e ngaahi fakaleleí ʻi he sitepu 4.

Sīpingá

ʻOku fie maʻu ʻe he Tangataʻeikí e fāmilí ke kamata hano fakahoko ha efiafi fakafāmili ʻi ʻapi maʻu pē. ʻOku loto e fineʻeikí ke ʻoua naʻa fai ha efiafi fakafāmili ʻi ʻapi. ʻOku fie maʻu ʻe ʻAlifeleti, taʻu 15, ke vaʻinga soka mo hono ngaahi kaungāmeʻá ʻi he ngaahi efiafi Mōnité. ʻOku fie maʻu ʻe Malieta, taʻu 10, ke fai e efiafi fakafāmili ʻi ʻapí.

Sitepu 2: Fakatotoloʻi e Ngaahi Meʻa Tefito ʻOku Fai Ki Ai e Hohaʻá

ʻOku fakatotoloʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻenau ngaahi fakakaukaú ke loloto ange, ʻo vakaiʻi e ngaahi meʻa ʻoku fai ki ai e hohaʻá ʻa ia ʻoku fakatefito ai ʻenau ngaahi fakakaukaú.

ʻOku vahevahe ʻe he Tangataʻeikí ʻene tui pau fakalaumālie ʻe lava ke tāpuakiʻi ʻe he efiafi fakafāmili ʻi ʻapí honau fāmilí. ʻOkú ne hohaʻa foki kau ki he fua ʻo e talangataʻa ki he kau taki ʻo e Siasí he kuo nau ʻosi akoʻi mai ʻa e mahuʻinga ʻo e polokalamá ni ʻi he ngaahi taʻu lahi.

Naʻe sio ʻa e Fineʻeikí, ʻi heʻene kei tupu haké, ki he fakakikihi hono fāmilí he taimi kotoa pē ne nau feinga ai ke fakahoko ha efiafi fakafāmilí. ʻOku ʻikai ke ne fie maʻu ke hoko e meʻa tatau ki heʻene fānaú. ʻI heʻene fie maʻu ke talangofua ki he faleʻi fakaepalōfitá, ʻokú ne manavasiʻi naʻa fakatupu ʻe he efiafi fakafāmili ʻi ʻapí ha fekeʻikeʻi lahi ange ʻo laka ange ia ʻi hono mahuʻingá.

ʻOku vahevahe ʻe ʻAlifeleti ʻene ngaahi ongo kau ki he mahuʻinga ʻo ʻene feohi mo hono ngaahi kaungāmeʻá mo ʻene taʻeloto ke kau mo e fāmilí ʻi ha ʻekitivitī fakalaumālie.

ʻOku vahevahe ʻe Malieta ʻene holi ke fai ʻe honau fāmilí ʻa e meʻa kuo kole mai ʻe he palōfitá.

Lolotonga e konga ko ʻení, ʻoku totonu ke fekumi e kau mēmipa ʻo e fāmilí ki ha ngaahi meʻa tefito ʻoku fai ki ai e hohaʻá ʻa ia ʻoku nau kaunga kotoa ki ai.

ʻOku vakaiʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻoku nau fetokangaʻiʻaki mo nau loto ke fiefia mo melino e fāmilí. ʻOku nau maʻu kotoa ha holi ʻe niʻihi ke kau ʻi he ngaahi ʻekitivitī te ne fakamālohia ʻa e fāmilí, neongo ʻoku ʻikai ke nau loto ki he tuʻunga ʻoku totonu ke ʻi ai e ngaahi ʻekitivitī ko iá.

Sitepu 3: Fakakaukau ki he Ngaahi Fakalelei Lahi Taha ʻoku Malavá

ʻOku fokotuʻu ʻe he tokotaha takitaha e ngaahi fakaleleí ʻo ʻikai ke fakafepakiʻi pe manukiʻi. ʻI hono fakakaukauʻi e ngaahi fakaleleí, ʻoku fokotuʻu ʻe he tokotaha takitaha ʻa e meʻa te ne lava ke fai ke tokoni ki ha palani ngāue fakakātoa te ne lava ʻo tali ki he ngaahi meʻa ʻoku hohaʻa ki ai ʻa e tokotaha kotoa pē. Ko e fakalelei kotoa pē ʻoku hiki, neongo kapau ʻoku taʻemalava. ʻOku fakatupulaki ʻe he tauʻatāina ko ʻení ʻa e mohu fakakaukaú ʻa ia ʻe ala ʻasi hake ai ha fakalelei ʻe malavá.

ʻOku hiki ʻe he kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻa e ngaahi fakalelei ko ʻeni ʻe malavá:

  • Fai ha efiafi fakafāmili ʻi ʻapi he efiafi Mōnite takitaha kimuʻa he taimi soká.

  • Fakakaukau ke ʻoua naʻa fai ha efiafi fakafāmili ʻi ʻapi.

  • Fai ʻa e efiafi fakafāmili ʻi ʻapí kae fakaʻatā kinautolu ʻoku ʻikai ke nau loto ke kau maí.

  • Fai ʻa e efiafi fakafāmili ʻi ʻapí ʻi ha efiafi Sāpate.

  • Fai ha efiafi ʻekitivitī fakafāmili kae ʻoua naʻa fai ha pōpoaki fakalaumālie.

  • Fai ʻa e efiafi fakafāmili ʻi ʻapí, kae ʻai ke fili pē ʻa e kau ki he ngaahi ʻekitivitī fakalaumālié.

Sitepu 4: Fili ha Fakalelei

Hili hono fakakakato e ngaahi fakakaukaú, ʻe fakafuofuaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e fāmilí e fokotuʻu takitaha pea faʻu ha palani te ne tali ki he ngaahi meʻa ʻoku hohaʻa ki ai ʻa e tokotaha kotoa pē. Neongo ʻoku angamaheni ʻaki hono fie maʻu ha fakalelei ki he ngaahi ngāue lahi ke fakahaaʻi e ngaahi meʻa ʻoku hohaʻa ki ai e kau mēmipa ʻo e fāmilí, ka ʻoku totonu ke fakakaukau e fāmilí ki he tuʻunga ʻo e “langaki ha fakalelei ʻoku lahí kae ʻikai ko e … fekumi ki ha pe ko e fakaleleí.”9

ʻOku mahuʻinga e ngaahi ongo ʻa e mātuʻá ʻo tatau pē mo e ngaahi ongo ʻa e fānaú. Hangē ko ʻení, ʻe ala ongoʻi ʻe ha ongomātuʻa ʻoku totonu ke na akoʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí lolotonga e efiafi fakafāmili ʻi ʻapí ka ʻe ala fie maʻu ʻe ha tamasiʻi ia ke vaʻinga. Ke tali ki he ngaahi ongo ʻa e tamasiʻí mo ʻena ngaahi ongó, ʻe lava ʻe he ongomātuʻá ʻo fakakau e fakahinohino ki he ongoongoleleí ʻi ha founga ʻe manakoa ki he tamasiʻí pea mahino kiate ia.

ʻI he lava hono faʻu ʻo ha palaní, ʻoku loto mo tukupā e faʻahinga ʻoku kau he kalasí ki he ngaahi fatongia ki hono fakahoko e palani ngāué.

Hili hono fakafuofuaʻi e ngaahi fokotuʻú, ʻoku fakakaukau e fāmilí ke fai e efiafi fakafāmili ʻi ʻapí ʻi he efiafi Sāpaté he taimi ʻoku vaʻinga soka ai ʻa ʻAlifeleti ʻi he efiafi hono hokó. ʻOku saiʻia ange e ongomātuʻá ke fakahoko maʻu pē e efiafi fakafāmili ʻi ʻapí ʻi he ʻaho Mōnité, ka ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ke liʻaki ai hona fohá.

ʻOku loto fiemālie ʻa ʻAlifeleti ke tangutu ʻi hono aleaʻi e ongoongoleleí ʻi he efiafi fakafāmili ʻi ʻapí kehe pē ke ʻoua te ne fai ha lēsoni. ʻOku ongoʻi fiemālie e Faʻeé ki he fokotuʻutuʻú, tautautefito ki he loto ʻene fānaú ki he ngaahi fakatahá. ʻOku fatongia ʻaki ʻe he tamaí ke fokotuʻutuʻu mo tataki e ngaahi fakatahá. ʻE vahevahe ʻe he Tangataʻeikí, Fineʻeikí pea taimi ʻe niʻihi mo Malieta hono fai ʻo e lēsoní.

Sitepu 5: Fakahoko e Fakaleleí

ʻI hono fakahoko ʻe he kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻa e fakaleleí, ʻoku nau fakafuofuaʻi e feituʻu ʻoku fie maʻu ai e liliú. ʻI he ngaahi meʻa ʻe niʻihi, te nau ala fie maʻu ke kumi ha fakalelei kehe.

Ko Ha Fuakava Foʻou

Naʻe fakamahinoʻi ʻe Palesiteni Sēmisi E. Fausi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí naʻe fokotuʻu ʻe Sīsū Kalaisi lolotonga ʻEne ngāue fakafaifekau ʻi he matelié ha fuakava foʻou—ko ha fuakava foʻou mo lelei ange ʻokú ne fie maʻu e tangatá mo e fefiné ke moʻui ʻaki ha fono ʻoku māʻolunga angé. Ne ʻikai ke toe muimui e fakafoʻituituí (kau ai e mātuʻá) ki ha fono ʻoku sāuni (vakai, ʻEkesōtosi 21:24), ka naʻe tataki kinautolu ʻe he holi ke fai leleí, ke fulihi atu ʻa e kouʻahe ʻe tahá kiate kinautolu ʻoku nau sipiʻi iá (vakai, Mātiu 5:39). Naʻe fekau ke nau ʻofa ki honau ngaahi filí pea hūfia ʻa kinautolu ʻoku fai kovi mo fakatanga kiate kinautolú (vakai, Mātiu 5:44). Naʻe fekau ke nau fekumi mo muimui ki he ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heʻenau ngaahi ngāue ki he niʻihi kehé.10

ʻOfa ʻi ʻApí

Naʻe fai ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ha talanoa fakamamahi ʻokú ne fakamamafaʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e fakaleleiʻi e ngaahi faikehekehe te nau lava ʻo maumauʻi e maʻumaʻuluta ʻo e fāmilí:

“ʻOku ʻi ai ha ngaahi fāmili ʻoku kau ai e faʻē mo e tamai, ngaahi foha mo e ʻofefine, ka kuo nau nofo mavahevahe tuʻunga ʻi he ngaahi lea taʻe tokaʻi. ʻOku ai ha fakamatala ki he founga ne lava ai ʻo taʻofi ʻa e hoko ha faingataʻa pehē ʻi he moʻui ʻa ha kiʻi talavou, te u ui ko Siaki, koeʻuhí ke ʻoua ʻe fakahā hono hingoa totonú.

“ʻI he moʻui ʻa Siakí, naʻe lahi ʻaupito ʻene faʻa fakakikihi mo ʻene tamaí. Naʻe ʻi ai ha ʻaho ʻe taha ʻi hono taʻu 17, naʻá na fakakikihi lahi ʻaupito ai. Naʻe pehē ange ai ʻe Siaki ki heʻene tamaí, “Ko ʻeku fakakikihi fakaʻosi ʻeni mo koé. Te u ʻalu mei ʻapí ni, pea ʻe ʻikai te u toe foki mai.” Naʻe ʻosi ia peá ne ʻalu atu leva ki fale ʻo faʻo ʻene kató. Naʻe kole ʻene faʻeé ke nofo, ka naʻá ne fuʻu ʻita ke fanongo kiate ia. Naʻá ne ʻalu kae tuʻu pē ʻene faʻeé he matapaá ʻo tangi.

“Naʻe fanongo atu ʻa Siaki ʻi heʻene hū atu he matapā mei he ʻapí, ʻoku ui mai ʻene tamaí kiate ia ʻo pehē, “ʻE Siaki, ʻoku ou ʻilo ʻoku ou hala ʻi he meʻa lahi ʻo ʻuhinga ai hoʻo ʻalú. ʻOku ou kole fakamolemole moʻoni atu ai. ʻOku ou loto ke ke ʻiloʻi, kapau ʻe ʻi ai ha taimi te ke fie foki mai ai ki ʻapí ni, ʻe tali fiefia maʻu pē koe. Te u feinga foki ke u hoko ko ha tamai lelei ange kiate koe. ʻOku ou loto ke ke ʻiloʻi te u ʻofa maʻu pē ʻiate koe.’

“Naʻe ʻikai lea ʻa Siaki kae ʻalu atu ia ki he tauʻanga pasí ʻo fakatau haʻane tikite ki ha feituʻu mamaʻo. Naʻe kamata ke ne fakakaukau ki he lea ʻa ʻene tamaí, ʻi heʻene nofo ʻo sio ʻi he fakalau mai ʻa e ngaahi mailé mo ʻene mamaʻo mei ʻapí. Naʻe kamata ke mahino kiate ia hono lahi ʻo ʻene ʻofá ke ne lava ai ʻo lea ʻaki ʻa e meʻa naʻá ne lea ʻakí. Naʻe kole fakamolemole mai ʻene tamaí kiate ia. Naʻá ne fakaafeʻi ia ke foki ange, pea ʻoku kei ongoʻi ʻe hono telingá ʻene pehē maí, “ʻOku ou ʻofa ʻiate koe.’

“Naʻe ongoʻi ʻe Siaki he taimi ko iá, kuo pau ke ne fakakaukauʻi ʻa e meʻa ʻoku hokó. Naʻá ne ʻiloʻi ko e founga pē ʻe taha te ne lava ai ʻo maʻu ha melinó, ko ʻene fakahā ki heʻene tamaí ʻa e liliú, angalelei mo e ʻofa tatau mo ia naʻe fakahā ʻe heʻene tamaí. Naʻe hifo leva ʻa Siaki mei he pasí. Naʻá ne fakatau haʻane tikite foki ki ʻapi, ʻo ne foki leva.

“Naʻá ne aʻu atú kuo ʻosi siʻi pē ʻa e tuʻuapoó, ʻo ne hū atu ki fale ʻo fakaulo ʻa e māmá. Naʻe tangutu mai ʻene tamaí he sea luelué, ʻoku punopunou pē. Naʻá ne sio hake kia Siaki, pea tuʻu hake ʻo na fefāʻofuaʻaki. Naʻe faʻa pehē ai ʻe Siaki, “Ko e ngaahi taʻu fakafiefia taha ʻo ʻeku moʻuí, ʻa e ngaahi taʻu fakamuimui ʻo ʻeku ʻi ʻapí.’

“Te tau lava ʻo pehē, ko ha tamasiʻi ʻeni, naʻe liliu ʻi ha pō pē ʻe taha ʻo hoko ko ha tangata. Ko ha tamai ʻeni naʻá ne ikuʻi ʻene ʻitá mo e loto hīkisiá, ʻo ne fakahaofi hono fohá ʻoku teʻeki hoko ia ko ha taha ʻo e “ngaahi laumālie [tokolahi] kuo mole” tuʻunga ʻi he ngaahi fāmili mo e ngaahi ʻapi kuo moveté. Ko e ʻofá ʻa e mālohi ʻokú ne haʻi fakataha mo hoko ko e lolo fakamoʻui ki he fāmilí. ʻA e ʻofa ko ia ʻoku faʻa ongoʻi ʻe he kakaí, kae ʻikai te nau faʻa fakahaá. …

“… Ko e fatongia ʻo kitautolu, ʻio, ko hotau fatongia molumalu, ke tau ala atu ʻo tokoni kiate kinautolu ʻoku … nau hē atu mei he siakale ʻo e fāmilí.”11

ʻI he moʻui ʻaki ʻe he fāmilí ʻa e fuakava foʻou ne fokotuʻu ʻe he Fakamoʻuí, ʻi hono fakaleleiʻi e ngaahi faikehekehé ʻi ha founga ʻofa mo anga fakakaumeʻá, te nau fiefia ʻi he ʻofa, melino, mo e nonga ʻoku lahi ange ʻi honau ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmilí.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. “The Sacred Responsibilities of Parenthood” in Brigham Young University 2003–2004 Speeches (Provo: Brigham Young University, 2004), 89.

  2. “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, ʻOkatopa 2004, 49.

  3. Christlike Parenting: Taking the Pain out of Parenting (Seattle: Gold Leaf Press, 1999), 66.

  4. Christlike Parenting, 69.

  5. Christlike Parenting, 67.

  6. ʻI he Conference Report, Oct. 1980, 51; pe Ensign, Nov. 1980, 35.

  7. ʻI he Conference Report, Apr. 1993, 97; pe Ensign, May 1990, 47.

  8. Mei he Conflict to Resolution: Skills and Strategies for Individual, Couple, and Family Therapy fai ʻe Susan M. Heitler, Ph.D. Copyright © 1990 fai ʻe Susan Heitler. Fakaʻaongaʻi ʻi hono fakangofua ʻe he W. W. Norton & Company, pages 22–43.

  9. The Power of Two: Secrets to a Strong and Loving Marriage (California: New Harbinger Publications, 1997), 202.

  10. Vakai, ”The Surety of a Better Testament,” Ensign, Sept. 2003, 3–6.

  11. ʻI he Conference Report, Oct. 2003, 61–62; pe Liahona, Nov. 2003, 58.

“ʻOku ʻilo ʻe Sētane ko e founga pau taha … ke veuveuki ʻaki e ngāue ʻa e ʻEikí ko hono fakavaivaiʻi e lelei ʻo e fāmilí mo e toputapu ʻo e ʻapí.”

ʻEletā M. Lāsolo Pālati

Paaki