Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 1: Sīsū Kalaisi: ‘Ko e Hala mo e Moʻoni pea mo e Moʻui’


Vahe 1

Sīsū Kalaisi: “Ko e Hala mo e Moʻoni pea mo e Moʻui”

Kapau te ne fekumi ki he taumuʻa moʻoni ʻo e moʻuí, kuo pau ke moʻui ʻa e tokotaha ko iá ʻo fakataumuʻa ki ha meʻa ʻoku māʻolunga ange ʻiate ia. Te ne fanongo ki he leʻo ʻo e Fakamoʻuí ʻi heʻene pehē, “Ko au ko e hala, mo e moʻoni, pea mo e moʻui. …” (Sione 14:6.)1

Talateú

ʻI he ʻaho 4 ʻo Tīsema 1920, naʻe kamata ai ʻe ʻEletā Tēvita O. Makei mo hono kaungā fononga ko Hiu J. Kēnoní, ko ha palesiteni fakasiteiki pea ko e ʻētita ia ʻo e makasini ʻa e Siasí ko e Improvement Era, ʻa e ngāue ne tuku ange mei he Kau Palesitenisī ʻUluakí ke na ʻaʻahi mo fakamālohia ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he funga māmaní kotoa. Naʻe feʻunga ʻena folaú mo ha taʻu ʻe taha pea naʻe feʻunga mo ha meimei kilomita ʻe 100, 000, pea naʻe laka hake ʻi he vaheua ʻe taha ʻo ʻena fonongá, naʻá na folau tahi ai. ʻI he efiafi ʻo e ʻaho 10 ʻo Mē 1921, ʻi heʻena folau atu ki he feituʻu ko ia ʻoku ʻiloa he taimí ni ko Haʻamoa Hihifó, naʻe hoko ai ʻa e meʻa ko ʻení kia ʻEletā Makei:

“ ʻI he tāitō ʻa e laʻaá, naʻe mātuʻaki fakaʻofoʻofa ʻa e mafua ʻi he fukahi tahí ʻa e huelo ʻo e laʻaá! … Pea ʻi heʻeku kei ʻāvea ʻi he meʻa fakaʻofoʻofá ni, ʻi heʻeku tokoto ʻi hoku [mohengá] he taimi hongofulú ʻi he pō ko iá. … Naʻá ku iku ai ʻo mohe, ʻo u mamata ai ʻi he vīsone ki ha meʻa mātuʻaki toputapu. Naʻá ku fakatokangaʻi atu ki he mamaʻó ha kolo fakaʻofoʻofa hinehina. Neongo naʻe mamaʻo, ka naʻe hangē naʻá ku kei fakatokangaʻi pē ʻa e fua poloʻuto ʻa e ʻuluʻakaú, ʻi ai mo ha ʻakau lalahi mo iiki pea fakalanulanu mo honau laú, pea matala ʻa e potu kotoa pē. Naʻe hangē naʻe fakaʻata mai ʻe he langí mei ʻolunga ʻa e ngaahi lanu fakaʻofoʻofa ko ʻení. Naʻá ku mamata leva ki ha kakai tokolahi ʻoku omi ki he koló. Naʻe tui ʻe he taha kotoa pē ha pulupulu tōtōlofa hinehina mo ha tatā hinehina. ʻI he taimi tatau pē naʻe hangē ne nofotaha ʻeku tokangá ʻi honau takí, pea neongo ko hono ngaahi kupú pē mo hono fōtungá fakalūkufua naʻá ku lava ʻo mamata ki aí, ka naʻá ku ʻiloʻi ʻi he taimi pē ko iá ko hoku Fakamoʻuí ʻeni! Ko e lanu mo e malama ʻo hono fofongá naʻe nāunauʻia ke te vakai ki ai. Naʻe ʻi ai ha faʻahinga nonga ʻiate ia naʻe fotu fakaʻeiʻeiki—naʻe fakalangi!

“Ko e koló, ʻi heʻeku mahinó, ko hono kolo. Ko e Kolo Taʻengatá ia; pea ko e kakai naʻe muimui kiate iá te nau nofo ai ʻi he melino mo e fiefia taʻengata.

“Ka ko hai kinautolu?

“Hangē naʻe ʻafioʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻeku fakakaukaú, peá ne tali ʻaki haʻane tuhu ki ha konga fuopotopoto naʻe ʻasi ʻi ʻolunga ʻiate kinautolu, ʻa ia naʻe tohi ai ʻi ha ngaahi mataʻitohi lanu- koula ʻa e ngaahi lea ko ʻení:

“Ko Kinautolu ʻeni Kuo Nau Ikunaʻi ʻa Māmaní—

Kuo Fanauʻi Foʻou Moʻoni Kinautolú!”2

ʻI he ʻuluaki konifelenisi lahi ʻo ʻene hoko ko e Palesiteni ʻo e Siasí, naʻe toe fakapapauʻi ai ʻe Palesiteni Makei ʻa ʻene fakamoʻoni ki he Fakamoʻuí pea mo e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku muimui kiate Iá:

“He ʻikai lava ke tataki ʻe ha taha ʻa e Siasí ni taʻe tomuʻa feongoongoi mo e ʻulu ʻo e Siasí, ʻa ia ko hotau ʻEiki mo hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. Ko hotau ʻulú Ia. Ko hono Siasí ʻeni. Ka ʻikai ʻene fakahinohino fakalangí mo ʻene ngaahi toutou fakahaá, he ʻikai ke tau lava ʻo ikuna. Ka ʻi heʻene fakahinohinó mo ʻene fakahaá, te tau ikuna ai. …

“… ʻOku ou ʻilo ʻoku moʻui moʻoni, ʻokú ne fie fakahinohino mo tataki ʻa e taha kotoa ʻoku tauhi kiate iá.”3

Ngaahi Akonaki ʻa Tēvita O. Makeí

Ko Kalaisi ʻa e Maama ki he faʻahinga ʻo e tangatá.

Ko Kalaisi ʻa e maama ki he faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI he maama ko iá ʻoku lava ai ʻa e tangatá ʻo ʻilo lelei hono halá; ka ʻo ka fakasītuʻaʻi, ʻoku tōmohumu leva ʻa e laumālie ʻo e tangatá ʻi he fakapoʻulí. He ʻikai lava ʻe ha taha, ʻe ha kulupu, pe ʻe ha puleʻanga ke aʻusia ʻa e ikuna moʻoní ʻo taʻe muimui kiate ia ʻokú ne pehē:

“Ko au ko e maama ʻo māmani: ko ia ʻoku muimui ʻiate aú ʻe ʻikai ʻalu ia ʻi he poʻulí, ka ʻe ʻiate ia ʻa e maama ʻo e moʻuí” (Sione 8:12).

Ko ha meʻa fakamamahi moʻoni hono tāmateʻi ʻe ha niʻihi fakafoʻituitui mo ha ngaahi puleʻanga ʻa e maama ko iá—ʻi hono fetongi ʻo Kalaisi mo ʻene ongoongoleleí ʻe he pule fakamālohí pea mo e mālohi ʻo e heletaá. Ko e meʻa fakamamahi taha ʻi he māmaní he lolotonga ní ko e taʻe tui ki he lelei ʻa e ʻOtuá pea mo e taʻe tui ki he ngaahi akonaki mo e ngaahi tokāteline ʻo e ongoongoleleí.4

ʻOku tui ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní naʻe fakahā ʻe Sīsū Kalaisi ʻi heʻene tōʻonga moʻuí mo ʻene ngaahi akonakí ha tuʻunga totonu ki he moʻui fakafoʻituituí pea mo e anga ʻo ʻete feohi mo e kakai kehé, ʻa ia kapau ʻe fakahoko kakato ia ʻi he moʻui fakafoʻituituí pea ʻi he ngaahi faʻunga ʻo e moʻui ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, he ʻikai ngata pē haʻane fakaleleiʻi ʻa e tuʻunga kovi ʻoku lolotonga ʻi ai e sosaietí, ka te ne toe ʻomi foki ʻa e fiefiá mo e nongá ki he faʻahinga ʻo e tangatá.

Kapau ʻe pehē … kuo ʻikai ke lava ʻe he ngaahi puleʻanga ko ē ʻoku lau ko e ngaahi puleʻanga Kalisitiané ʻo aʻusia ʻa e faʻahinga taumuʻa ko iá, te tau pehē leva ʻoku makatuʻunga ʻa e taʻe malava ko ʻení ʻi he ʻikai ke nau fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi akonaki ʻo e tui faka-Kalisitiane moʻoní. …

… Kuo faingataʻaʻia ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei hono taʻe mapuleʻi ʻa hono fakahaaʻi mo hono fakafōtunga atu ʻo e siokitá, tāufehiʻá, meheká, mānumanú—mo e anga fakamanu ʻoku fakaiku ki he taú, ki he fakaʻauhá, ki he ngaahi meʻa fakamamahí, pea mo e maté. Ka ʻo kapau naʻe tauhi ʻa e fanga kiʻi tefitoʻi moʻoni mahinongofua taha ʻi he ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí, naʻe mei kehe ʻa e hisitōliá.5

Ko e taimi ʻe maʻu ai ʻe he kau Kalisitiane he funga māmaní ʻa e tui ko ʻení [kia Kalaisí] ʻo tōkakano ʻi honau lotó, ko e taimi te nau ongoʻi mateakiʻi ai ʻa e Kalaisi kuo toetuʻú, pea mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fekauʻaki mo iá, ʻoku hanga ai ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻo fakahoko ʻa e fuofua sitepu maʻongoʻonga taha ke pukepuke ʻaki ʻa e melino ʻoku tau lotua fakaʻahó: Fakasitua’i ia pea ʻe fonu ʻa māmani ʻi he tāufehiʻá, mo ngaunu ʻi he toto ʻo e ngaahi tau ʻe toutou hokó.6

Ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko e fakaʻauha ʻanga ia ʻo e tāufehiʻá, meheká, pea mo e mānumanú, kae hoko atu ʻa e fie fai leleí, anga-ʻofá, pea mo e ʻofá ko ha fakaʻānaua ʻo e lotó ke moʻui ʻaki moʻoni ʻe he tangatá mo langa ai.

Tuku muʻa ki he tangata mo e fefine ʻi he potu kotoa pē ke tokanga honau fofongá kiate ia ʻoku huhulu maʻu pē ko e Maama ki he māmaní kotoá—he ko Kalaisi ʻa e Halá mo e Moʻoní, pea mo e Moʻui, ko e Fakahinohino pau pē taha ki he hūfangaʻanga ʻo e nonga ʻoku lotua fakamātoato ʻe he kakai he funga māmaní kotoa.7

Naʻe akoʻi mo fakafōtunga mai ʻe Kalaisi ʻa e hala ki he tuʻunga moʻui totonu ʻi he lotolotonga hotau kāingá.

Naʻe fehuʻi ʻe Tōmasi, ʻi heʻene tangutu fakataha mo hono kaungā ʻaposetoló pea mo e ʻEikí ʻi he tēpilé he hili ʻo e ʻohomohe ʻi he pō fakangalongataʻa naʻe fakahoko ai ʻa e lavakiʻí, “Te mau ʻilo fēfē ʻa e halá?” pea ko e tali fakalangi ʻeni ʻa Kalaisí: “Ko au ko e hala, mo e moʻoni, pea mo e moʻui. …” (Sione 14:5–6.) Pea ko ia Ia! Ko Ia ʻa e maʻuʻanga ʻo e nongá, ʻo e tākiekina ki heʻetau moʻuí, ko e tupuʻanga ʻo hotau fakamoʻuí. Kapau ʻoku tau fie ʻilo ki heʻetau fetuʻutaki mo hotau ʻOtuá, tau ō kia Sīsū Kalaisi. Kapau ʻoku tau fie ʻilo ki hono moʻoni ʻo e tuʻunga taʻe faʻamate ʻo e laumālié, ʻoku fakafōtunga mai ia kiate kitautolu ʻi he toetuʻu ʻa e Fakamoʻuí.

Kapau ʻoku tau fie ʻilo ʻa e tōʻonga moʻui totonu ke fakahoko ʻi he lotolotonga ʻo hotau kāingá, te tau maʻu ʻa e faʻifaʻitakiʻanga haohaoá ʻi he moʻui ʻa Sīsuú. ʻE tatau ai pē pe ko e hā ʻa ʻetau fakaʻānaua lelei tahá, ʻa ʻetau fakaʻamu tāumamaʻó, pe ko ʻetau taumuʻa ʻi ha konga pē ʻo e moʻuí, te tau kei lava pē ʻo vakai kia Kalaisi ʻo ʻilo ai ʻa e haohaoá. Ko ia, ʻi heʻetau fekumi ki ha fōtunga totonu ʻo e tuʻunga fakaetangata ʻoku tāú, ko e meʻa pē ʻoku fie maʻú ke tau ō ki he Tangata ʻo Nāsaletí pea te tau maʻu ʻiate ia ʻa e ngaahi ʻulungāanga lelei kotoa pē te ne ngaohi ʻa e tangata haohaoá.

Ko e ngaahi meʻa mahuʻinga ko ia ʻoku fakatahatahaʻi ke ne fakatupu ʻa e ʻulungāanga haohaoa ko ʻení ko e moʻoní, fakamaau totonú, fakapotopotó, anga fakaʻatuʻí, pea mo e mapuleʻi kitá. Ko ʻene fakakaukau, lea, mo ʻene angafai kotoa pē naʻe fenāpasi ia mo e fono fakalangí ʻi heʻene peheé, pea ko e moʻoni ia. Naʻe ʻatā maʻu pē ʻa e laine fetuʻutaki ʻi hono vā mo e Tamaí, ke ne ʻafioʻi maʻu pē ʻa e moʻoni ne ʻomai ʻi he ngaahi fakahā ne fai kiate iá.8

ʻOku tali kakato ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻoku moʻoni ʻa e ngaahi folofola ʻa Sīsuú: “Kuó u haʻu au ke nau maʻu ʻa e moʻuí, pea ke nau maʻu ia ʻo lahi ʻaupito” (Sione 10:10). Neongo ia, ʻoku tau tui ko e moʻui ʻo lahi ko ʻení ʻoku ʻikai maʻu pē ia ʻi he hakeakiʻi fakalaumālié, ka ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻi he moʻui fakaʻahó ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻe akoʻi ʻe Sīsuú.

Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻoku ʻikai ke loko lahi pea ʻoku mahinongofua mo ala fakaʻaongaʻi ʻe he taha kotoa pē, ʻo ka nau loto ki ai. Ko e ʻuluakí, pea ko e fakavaʻe ia ʻoku langa ai ha sosaieti faka-Kalisitiane, ʻoku peheni: “Peá ke ʻofa ki [he ʻEiki] ko ho ʻOtuá ʻaki ho lotó kotoa, pea mo ho laumālié kotoa, pea mo ho ʻatamaí kotoa, mo ho mālohí kotoa. …” (Maʻake 12:30.) Ko ha tui ki ha Tangata Fakalangi ʻoku moʻui mo ʻofa ʻi heʻene fānaú—ko ha faʻahinga tui ʻokú ne foaki ha mālohi mo ha loto vēkeveke ki he laumālié. Ko ha fakamahino ʻe lava pē ke fai ha kole fakahinohino ki ai, pea te ne fakahā ʻe ia ia kiate kinautolu ʻoku fekumi kiate Iá.

Ko e tahá ko hono tali ʻo e foʻi moʻoni ko ia ko e moʻuí ko ha meʻaʻofa ʻa e ʻOtuá pea ʻoku fakalangi. ʻOku hanga ʻe hono ngāue totonu ʻaki ʻo e meʻaʻofa ko ʻení ʻo fakaʻaiʻai ʻa e tangatá ke ne hoko ko e pule, kae ʻikai ko ha pōpula, ki natula. Kuo pau ke mapuleʻi hono uʻá mo fakaʻaongaʻi ia ke moʻui lelei ai pea mo tolonga ai ʻa e moʻuí. Kuo pau ke puleʻi ʻa ʻene holi fakaelotó pea mo mapukepuke koeʻuhí ke fiefia mo monūʻia ai ha kakai pea ki hono fakatolonga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.

Ko e tefitoʻi moʻoni hono tolú ko e angatonu fakatāutahá. ʻOku ou ʻuhinga ʻi he meʻá ni ki he faitotonu, anga-mamalu, pea mo fakaʻapaʻapaʻi fakaʻaho e totonu ʻa e taha kehé, pea ʻe lava ʻe he meʻá ni ʻo maʻu ʻe falala ʻa hoto kāingá. ʻOku fakatou kaunga ʻa e meʻá ni ki he ngaahi puleʻangá pea pehē ki he fakafoʻituituí foki. ʻOku tatau pē ʻene hala ki ha puleʻanga ke kaihaʻa mei ha puleʻanga ʻe taha mo fakapōpulaʻi koeʻuhí ko ʻene mālohí, pea mo ha taha fakafoʻituitui ke kaihaʻa mo ne fakapoongi hano kaungāʻapi.

Ko e meʻa mahuʻinga hono faá ko e ongoʻi ko ē ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻa ia ʻoku tupu ʻi he taha kotoa ke ne ʻilo ko hono fatongia ke ngaohi ʻa māmani ke hoko ko ha māmani ʻoku lelei ange koeʻuhí ko ʻene ʻi aí.9

Ko e moʻui ʻa e Fakamoʻuí naʻe meimei ke tataki pē ia ʻe he tefitoʻi moʻoni ʻo e … Moʻui Haohaoa Fakafoʻituituí mo e Tokoní. Naʻá ne tauhi kakato ia ke taʻe hano mele mei he ngaahi angahala ʻo e māmaní, mo tukupā ʻene moʻuí ke tokangaʻi e fie maʻu ʻa e kakai kehé, pea mo hono fakamoʻui ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Naʻe tokanga maʻu pē ki he kakai ne ngaohikoviá, fakanonga ʻa e mahakí, fakamoʻui ʻa e ketú mo e heké, pea foaki ʻene moʻuí maʻa māmani.10

ʻOku mātuʻaki fie maʻu ke ʻi ai ha liliu lahi ʻi he vā fengāueʻaki ʻa e tangatá. Kuo teʻeki ai ha kuonga ʻi he hisitōlia ʻo māmaní kuo fie maʻu lahi pehē fau ai ha liliu ke toe lelei ange. Pea koeʻuhí kuo iku hono fakasītuʻaʻi ʻa e ngaahi akonaki ʻa Kalaisí ki ha meʻa fakamamahi ne toutou hoko, kae taimi nounou pē ʻa e vahaʻa taimi ʻo e nongá mo e melinó pea mo e fakalakalaká, ko e hā nai ha toe ʻuhinga ʻoku ʻikai fie fetongi ai ʻe he kakaí ʻa e fie ʻulu-māʻolungá, ʻaki ʻa e tefitoʻi moʻoni faka-Kalaisi ʻo e feongoʻiʻaki fakatokouá, fefaitotonu ʻakí, ʻa e mahuʻinga mo e toputapu ʻo e moʻui ʻa e tangatá, ʻa hono mahuʻinga ʻo e anga faʻa fakamolemolé, ʻo fakahalaki ʻa e angahala ʻo e mālualoí mo e mānumanú, ʻaki ʻa e mālohi fakahaofi ʻo e ʻofá.11

ʻOku haʻisia ʻa e kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Kalaisí ke nau fokotuʻu ʻa e Foha [taʻe ha angahala] ʻo e Tangatá ko honau faʻifaʻitakiʻanga. Ko e Tokotaha Haoahoa pē ia ʻe Taha kuó Ne ʻaʻeva ʻi he funga ʻo e māmaní; ko e sīpinga fisifisimuʻa taha ia ʻo e anga fakaʻeiʻeikí; ʻoku faka-ʻOtua hono angá; haohaoa ʻa ʻene ʻofá; ko hotau Huhuʻi; ko hotau Fakamoʻui; ko e ʻAlo taʻe ha mele ʻo ʻetau Tamai Taʻengatá; ko e Maama, ko e Moʻui, mo e Halá.12

ʻOku ou tali ʻa Sīsū Kalaisi ko e fakafōtunga moʻoni ia ʻo e tangata haohaoá.13

ʻOku ʻaonga ʻa e ngaahi akonaki ʻa Kalaisí ki he moʻui fakaʻahó.

ʻOku ou tui ki he foʻi lea kotoa pē naʻe folofola ʻaki ʻe Sīsuú, pea kiate aú, ʻoku kei ʻaonga pē ʻa ʻene akonakí ki heʻeku moʻuí pea mo hoʻo moʻuí. ʻI heʻetau ʻilo ko e fānau kitautolu ʻa ʻetau Tamai ʻi he langí, ko e taimi ʻoku tau fuofua kumi ai ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻoku tau fakatokangaʻi leva ha taumuʻa foʻou ʻi he moʻuí. …ʻOku toki hoko ʻi heʻetau foaki kakato ʻa ʻetau moʻuí mei hotau lotó, ʻa ʻetau toki lava ke kaka hake ke māʻolunga ange ʻi he tuʻunga siokitá, pea mo e ngaahi tōʻonga fakamātatuʻa pe ʻahiʻahi ʻo natulá. …

Kuo meimei lava ha taʻu ʻe uaafe mo hono lau ʻe he tangatá ʻoku taʻe malava ke fakahoko ʻa e [ngaahi akonaki ʻa Kalaisí]— ʻoku nau pehē ʻoku fuʻu tōtuʻa, ka ʻo kapau ʻoku tau tui moʻoni ki he fakalangi ʻo Kalaisí, ko ia ʻa e “halá, moʻoní, pea mo e moʻuí” (vakai, Sione 14:6), he ʻikai ke tau toutou fakaveiveiua ki hono ʻaonga ʻo ʻene ngaahi akonakí ʻi heʻetau moʻui fakaʻahó.

ʻOku moʻoni pē ia ʻoku ʻi ai ha ngaahi palopalema faingataʻa ke fakaleleiʻi—ʻa e ngaahi kovi ʻi he ngaahi feituʻu ʻoku nofo feʻefiʻefihi ai ʻa e kakaí, ʻa e ngaahi fepakipaki ʻoku hoko maʻu pē ʻi he vā ʻo e kau ngāue totongí mo e kau taki ngāué, ʻa e konaá, feʻauakí, fetāufehiʻaʻaki fakaevahaʻapuleʻangá, pea mo ha ngaahi meʻa kehe ʻe laungeau ʻoku fehuʻia. Ka ʻo kapau te tau talangofua ki he kole ʻa Kalaisi fekauʻaki mo e angatonu fakafoʻituituí, lāngilangí, fefaitotonuʻakí, pea mo e ʻofá—ʻoku mahuʻinga ia ki hano fakaleleiʻi totonu ʻo e ngaahi faingataʻaʻia fakasōsiale mo fakaʻekonōmika ko ʻení kotoa.

ʻOku mahino moʻoni, ki muʻa pea toki fakaofiofi atu ʻa māmani ki he ngaahi tuʻunga lelei ko ʻení, kuo pau ke liliu ʻa e loto ʻo e tangatá. Naʻe hāʻele mai ʻa Kalaisi ki māmaní koeʻuhí ko e foʻi tau-muʻa ko iá. Ko e tefitoʻi taumuʻa ki hono malangaʻi ʻo e ongoongoleleí ke liliu ʻa e loto mo e moʻui ʻa e tangatá. … Ko kinautolu kuo uluí. … te nau lava ʻe kinautolu ʻo fakamoʻoniʻi ʻa e founga kuo liliu ai ʻe heʻenau uluí ʻa ʻenau moʻuí. … ʻI he faʻahinga ului peheé, ʻoku nau ʻomi ai ha nonga mo ha loto fie tokoni ki māmani kae ʻikai ko e fekainakí [mo e] mamahí.14

Ko e ʻuluaki sitepú, … ʻai ke ngāueʻaki moʻoni ʻa e fakahinohino mahinongofua ko ia ke ʻai kita ʻi he tuʻunga ʻoku ʻi ai ʻa e taha kehé, he ko e founga pau taha ia ke tuku ai ʻa e felotomamahi ʻakí, ʻa ia ʻokú ne faʻa fakafōtunga mai ʻa e taʻe femahinoʻakí.

He ʻikai ha taha fakakaukau lelei te ne lava ke fakaʻikaiʻi ʻa e foʻi moʻoni ko ʻeni, kapau ʻe fakahoko ʻe he fakafoʻituituí mo e ngaahi puleʻangá ʻa e tōʻonga faingofua ko ʻení, ʻe lelei ange ai ʻa e māmaní!

ʻOku ʻaonga mo ola tatau pehē pē mo ʻEne ngaahi akonaki fekauʻaki mo hono mahuʻinga mo hono toputapu ʻo e moʻui ʻa e tangatá, ʻa e anga faʻa fakamolemolé, ʻa e fie maʻu ke fefaitotonuʻakí, ʻa ʻEne fakahalaki ʻo e angahala ʻo e mālualoí, ʻo e mānumanú, ʻa ʻEne ngaahi akonaki fekauʻaki mo e ivi faifakamoʻui ʻo e ʻofá, pea mo e tuʻunga taʻe faʻamate ʻo e laumālié.15

ʻOku fakaiku hono moʻuiʻaki ʻo e ngaahi akonaki ʻa Kalaisí ki he tuʻunga maʻongoʻonga mo e fiefia moʻoní.

He ʻikai ha tangata ʻe lava ʻo tukupā moʻoni ke ngāueʻaki kakato ʻa e ngaahi akonaki ʻa Sīsū ʻo Nāsaletí ʻi heʻene moʻui fakaʻahó taʻe te ne ongoʻi ha liliu ʻi hono natulá. Ko e kupuʻi lea ko ia ko e “fanauʻi foʻoú” ʻoku loloto ange hono mahuʻingá ʻi he fakaʻuhinga ʻoku fai ki ai ʻe ha kakai tokolahi ʻe niʻihi. Ko e ongo ko ʻeni ʻo e liliú ʻe taʻe malava ke fakamatalaʻi, ka ʻoku moʻoni.

Fiefiá ka ko ha tangata kuó ne ongoʻi moʻoni ʻa e mālohi langaki moʻui mo liliu moʻui ko ia ʻoku maʻu ʻi he ofi ki he Fakamoʻuí, mo e kāinga ki he Kalaisi moʻuí. ʻOku ou fakafetaʻi ʻi heʻeku ʻilo ko Kalaisi ʻa hoku Huhuʻí.16

Ko e ngaahi fakakaukau fisifisimuʻa tahá ʻa e ngaahi akonaki, kae tautautefito ki he moʻui, ʻa Sīsū ʻo Nāsaletí, pea ko e tangata ko ia ʻokú ne maʻu ʻa e ʻulungāanga faka-Kalaisí, ko ha tangata maʻongoʻonga moʻoni ia.

Ko e anga ko ē hoʻo fakakaukau moʻoni ʻi ho lotó kia Kalaisí, ʻe makatuʻunga mei ai pe ko hai koe, pea ʻe makatuʻunga mei ai hoʻo ngaahi angafaí. He ʻikai lava ʻe ha tangata ia ʻo ako ʻa e ʻulungaanga fakalangí ni, pea tali ʻene ngaahi akonakí taʻe te ne fakatokangaʻi ʻa e ivi langaki moʻui mo fakalelei ko iá ʻiate ia.17

ʻI haʻatau fili ia ko hotau faʻifaʻitakiʻanga, te tau fokotuʻu ai ʻiate kitautolu ha loto holi ke tatau mo ia, pea ke feohi mo ia. Te tau ʻilo ai e tuʻunga ʻoku totonu ke ʻi ai ʻa e moʻuí pea mo ia ʻe malava ke aʻu ki aí.18

Naʻe ʻikai ke ne talaʻofa mai ʻe ia ha ngaahi pale fakamāmani, ka naʻá ne talaʻofa mai ha tuʻunga fakaetangata haohaoa mo fakalangi. … “Ke haohaoa ʻakimoutolu, he ʻoku haohaoa ʻa hoʻomou Tamai ʻoku ʻi he langí” [Vakai, Mātiu 5:48]. Pea ʻoku toki haʻu fakataha leva ʻa e tuʻunga fakaetangata fakalangi ko iá mo e fiefia ʻoku ʻalu fakataha mo iá, ʻa e fiefia moʻoní.19

Ko e ongoongoleleí, ʻa e ongoongo fakafiefia ʻo e fiefia lahí, ko e fakahinohino moʻoni ia ki he faʻahinga ʻo e tangatá; pea ko e tangata pe fefine ko ē ʻoku fiefia taha pea mo fiemālie tahá, ʻa e taha ko ia ʻoku moʻui ofi taha ki hono ngaahi akonakí, ʻa ia ko hono fehangahangaí ʻa e tāufehiʻá, fakatangá, pule fakaaoaó, pule fakamālohí, pule taʻetotonú—ko e ngaahi meʻa ʻoku nau ohi mai ʻa e faingataʻá, ʻauhá, pea mo e maté ʻi māmani kotoa. ʻOku tatau pē e mahuʻinga ʻo e laʻā ʻi he langi tafitongá ki he māmani ʻoku fāifeinga ke hao mei he faingataʻa ʻo e faʻahitaʻu momokó, pea mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ki he ngaahi laumālie mamahi ʻoku siʻi fakaʻānaua ki ha faʻahinga meʻa ʻoku māʻolunga mo lelei ange kuo faifaiangé pea ʻilo ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá he māmaní.

Ko ha toki tuʻunga nāunauʻia moʻoni ia ʻi he maama motuʻá ni ke aʻusia ha taimi ʻe lava ai ʻo pehē moʻoni kia Kalaisi, ko e Huhuʻi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, “ ʻOku kumi kotoa pē kiate koe” (Maʻake 1:37). ʻE mole leva ʻa e siokitá, meheká, tāufehiʻá, loí, kaihaʻá, kākaá, talangataʻá, keé, pea mo e fekeʻikeʻi ʻi he ngaahi puleʻangá!20

ʻOku tau fakamanatua hono ʻaloʻi mai ʻo e tokotaha ko ia ko ʻene ngāue he māmaní ʻoku (1) fakalāngilangiʻi ai ʻa e ʻOtuá; (2) talaʻofa mai ai ha melino ki he māmaní; (3) fai ai hano fakapapauʻi ki he tangata kotoa ʻa e finangalo lelei ʻo e ʻOtuá kiate kinautolú!

Kapau ʻe maʻu ʻe he tangata kotoa pē kuo fanauʻi mai ki māmani, ʻa e ngaahi foʻi fakakaukau nāunauʻiá ni ʻe tolu ke hoko ko e takimaama ia ki heʻene moʻuí—hono ʻikai ʻe lelei mo fakafiefia ange ʻa e moʻuí! ʻI he faʻahinga kaveinga peheé, ʻe fekumi ai ʻa e taha kotoa ki he meʻa ʻoku haohaoa, fakaʻeiʻeiki, maʻa, pea mo moʻoní—ʻa ia ʻoku nau fakaiku kotoa ki he haohaoá. … Te ne fakafisi mei he meʻa ʻoku ʻulí, fakamā, pe taʻe feʻungá. Kapau naʻe holi ʻa e tangata kotoa pē ke fakahaaʻi ha loto fie tokoni ki hono kāingá mo feinga ke fakahaaʻi ʻa e holi ko iá ʻi ha ngaahi founga ʻe lauiafe ʻo e leá mo ha fanga kiʻi ngāue te ne ala fakafōtunga mai ʻa e taʻe siokitá mo e feilaulauʻi kitá, ko ha toki tokoni lelei moʻoni ia ʻe fai ʻe he taha kotoa ki he melino fakalūkufua he māmaní pea mo e fiefia ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá!21

Hangē ko ʻení, hono ʻikai ʻe hoko ʻeni ko ha māmani fakafiefia ange, kapau ʻe feinga tūkuingata ʻa e tangatá ke fakaʻaongaʻi ʻa e faleʻi ʻa Kalaisí: “Kapau ʻoku koviʻia ho kāingá kiate koe, ʻalu [ki ai]” [Vakai, Mātiu 5:23–24.] Pe, ko ʻEne naʻinaʻi: “fuofua kumi ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá mo ʻEne māʻoniʻoní” [vakai, Mātiu 6:33], ʻa ia ko hono ʻuhingá pē, ke ʻoua naʻa tau hohaʻa ki he ngaahi meʻa fakamāmaní ʻo ʻai ke mahulu hake honau mahuʻingá ʻi he meʻa ʻoku fakalaumālié.22

ʻOku ou ongoʻi, mo ʻiloʻi, ʻe toki lava pē ke tau maʻu ʻa e fiefia moʻoní mo e fakamoʻuí ʻi he māmaní mo e moʻui taʻengatá ʻi he maama ka hoko maí, makatuʻunga ʻiate ia pea ʻiate ia tokotaha mātē pē mo e talangofua ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.23

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Akó mo Hono Aleaʻí

  • Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi palopalema lalahi ʻoku fehangahangai mo e faʻahinga ʻo e tangatá he ʻaho ní? Ko e hā ha ngaahi tefitoʻi moʻoni tukupau mahuʻinga ne akoʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻe lava ʻo tokoni ki hono fakaleleiʻi ʻo e ngaahi palopalema ko ʻení? ʻE anga fēfē haʻanau tokoni ki hono fakaleleiʻi kinautolú?

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí ki hono fakaleleiʻi ʻo e ngaahi tūkunga ʻo e māmaní he ʻaho ní? Ko e hā ʻene ʻuhinga kiate koe ʻa e pehē ko ia ko Sīsū Kalaisí ko e “hala, moʻoni, pea mo e moʻuí?”

  • Ko e hā ʻokú ne taʻofi ʻa e kakaí he ʻahó ni mei hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí ʻi heʻenau moʻuí? Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava fakafoʻituitui ai mo faka-Siasi ʻo tuʻuaki ʻa ʻEne ngaahi tuʻunga ʻulungaanga leleí ʻi he māmaní?

  • Naʻe pehē ʻe Sīsū Kalaisi naʻe hāʻele mai ki māmaní koeʻuhí ke tau “maʻu ʻa e moʻuí, pea ke [tau] maʻu ia ʻo lahi ʻaupito” (Sione 10:10; vakai, peesi 5). Ko e hā ha ngaahi founga kuo tokoniʻi ai koe ʻe he Fakamoʻuí ke ke maʻu ha moʻui lahi ange?

  • Naʻe fakamoʻoniʻi ʻe Palesiteni Makei ʻa Sīsū Kalaisi ko e “sino hā mai ia ʻo e tuʻunga haohaoa ʻo e tangatá” (peesi 6). Ko e hā ha ngaahi ʻulungaanga ʻo Sīsū Kalaisi ʻoku tupu ai ʻEne hoko ko e faʻifaʻitakiʻanga ʻo e haohaoá? (Vakai, peesi 5–6.) Ko e hā ʻa e tuʻunga te tau lava moʻoni ai ʻo maʻu ʻa e ngaahi tōʻonga ʻulungaanga ko ʻení ʻi heʻetau moʻuí? Ko e hā te tau lava ʻo fai ke ngaohi ai ʻetau moʻui fakafoʻituituí ke toe faka-Kalaisi ange?

  • Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Makei ko kinautolu ko ia ʻoku nau fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí te nau ongoʻi ha liliu ʻi heʻenau moʻuí (vakai, peesi 8). Kuo anga fēfē haʻane hoko ʻeni ʻo moʻoni ʻi hoʻo moʻuí pe ʻi he moʻui ʻa ha niʻihi? Ko e hā hano mahuʻinga ʻo hono ngāueʻaki ko ʻeni ʻe Palesiteni Makei ʻa e ongo foʻi lea ko e “fanauʻi foʻoú?” (Vakai, peesi 9–10).

Ngaahi Potu-folofola Fekauʻakí:Mātiu 11:28–30; Sione 13:15–17; 3 Nīfai 27:21–22, 27; T&F 84:49–54

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1969, 8.

  2. Cherished Experiences from the Writings of President David O. McKay, comp. Clare Middlemiss, rev. ed. (1976), 59–60; ne liliu ʻa e fakapalakalafí.

  3. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1951, 157, 159.

  4. Treasures of Life, comp. Clare Middlemiss (1962), 203–4.

  5. “What Doth It Profit?” Improvement Era, Sānuali 1970, 2.

  6. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1944, 124–25.

  7. “Walk in the Light, ” Improvement Era, ʻEpeleli 1954, 222.

  8. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1968, 6–7.

  9. “What Doth It Profit?” Improvement Era, Sānuali 1970, 3.

  10. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1918, 81.

  11. “Walk in the Light, ” Improvement Era, ʻEpeleli 1954, 221–22.

  12. Treasures of Life, 210.

  13. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1965, 144.

  14. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1953, 10–11; ne liliu ʻa e fakapalakalafí.

  15. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1942, 69–70.

  16. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1944, 124.

  17. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1951, 93.

  18. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1951, 98.

  19. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1953, 137–38.

  20. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1968, 9.

  21. Gospel Ideals (1953), 36–37.

  22. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1944, 124.

  23. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1953, 9.

ʻĪmisi
Christ

“Tuku muʻa ki he tangata mo e fefine ʻi he potu kotoa pē ke tokanga honau fofongá kiate ia ʻoku huhulu maʻu pē ko e Maama ki he māmaní kotoa—he ko Kalaisi ʻa e Halá, mo e Moʻoní, pea mo e Moʻuí.”

Paaki