Ko e Mo‘ui mo e Ngāue ‘a Tēvita O. Makeí
‘I he hoko hono ta‘u 77 ‘i ‘Epeleli 1951, ne hoko ai ‘a Tēvita ‘Ōmana Makei ko e Palesiteni hono hiva ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. ‘I he lolotonga ‘o e meimei ta‘u ‘e 20 ‘o ‘ene hoko ko e Palesitení, na‘e faka‘apa‘apa‘i ia ‘e he kāingalotu ‘o e Siasí pea mo ha ni‘ihi tokolahi kehe ‘i he funga māmaní ko e palōfita ‘a e ‘Otuá. ‘I he‘ene na‘ina‘i ki he kāingalotu ‘o e Siasí ke nau fakatupulaki ‘a e ngaahi ‘ulungāanga faka-Kalaisí pea mo vahevahe atu ‘a e ongoongoleleí ‘aki hono ako‘i mo tā-sīpingá, ne hoko ai ha tupulekina vave ‘a e Siasí ‘i māmani kotoa. Makehe mei he‘ene ngaahi akonakí, na‘e hoko hono fōtungá ko ha fu‘u ivi lahi. Na‘e fakamatala ‘e ha tokolahi ‘i he‘enau fe‘iloaki mo iá, ‘oku ‘ikai ngata pē ‘i he‘ene lea mo tō‘onga hangē ha palōfitá, ka na‘á ne fotu pē ia ko e palōfita. Na‘a mo ‘ene toulekeleká, na‘e fotu tangata mo lōloa, pea matolu mo fafasi hono lou‘ulú. Na‘e malama mei hono fofongá ‘a e mo‘ui angatonu na‘á ne fakahokó.
Ko ha Tukufakaholo mo ha Ngaahi Fakakaukau Tāumama‘o ‘o e Kei Si‘í
‘I he‘ene ngaahi akonaki ‘i he‘ene hoko ko e Taki Mā‘olungá, na‘e fa‘a me‘a ai ‘a Tēvita O. Makei fekau‘aki mo ‘ene hounga‘ia ‘i he tukufakaholo pea mo e sīpinga lelei kuó ne ma‘u mei he‘ene ongomātu‘á. Na‘e kau ‘a e fāmili ‘o ‘ene tangata‘eikí, ‘a Tēvita Makei, ki he Siasí ‘i Teso ‘i Sikotilani ‘i he 1850. ‘I he 1856, ne folau mai leva ‘a e fāmilí ki ‘Amelika, pea nau ngāue ai mo tānaki ha pa‘anga ‘o fe‘unga mo ha ta‘u ‘e tolu, kolosi atu ‘i he toafá ki ‘Iutā, ‘o tū‘uta ki Sōleki Siti ‘i ‘Aokosi he 1859.1
‘I he ta‘u na‘e kau ai ‘a e fāmili Makeí ki he Siasí ‘i Sikotilaní (1850), na‘e tali ai ‘e he fāmili fa‘ē ‘a Tēvita O. Makeí ‘a e ongoongolelei kuo fakafoki maí ‘i ha feitu‘u ofi ki Mētia Tetifila (Merthyr Tydfil) ‘i he Fakatonga ‘o Uēlesí. Pea hangē ko e fāmili Makeí, na‘e tukufolau mai ‘a e fāmili ‘Ēvení ki ‘Amelika he 1856 ‘o tū‘uta mai ki ‘Iutā he 1859. Na‘e fakatou nofo ai ‘a e ongo fāmilí ni ‘i ‘Okiteni ‘i ‘Iutā, ‘o fetaulaki ai ‘a Tēvita Makei mo Sēneti ‘Ēveni pea iku ‘o na fe‘ofa‘aki. Na‘e fai ‘ena malí he ‘aho 9 ‘o ‘Epeleli 1867 ‘i he Fale ‘Enitaumení ‘e ‘Eletā Uilifooti Utalafi.2
‘I he ki‘i kolo si‘isi‘i ko ia ko Hanivila ‘i ‘Iutā he ‘aho 8 ‘o Sepitema 1873, na‘e fanau‘i ai ‘a Tēvita O. Makei—ko e fika tolu ia ‘i he fānaú, ka ko e foha lahi ia ‘o Tēvita mo Sēneti ‘Ēveni Makeí. Na‘e fiefia ‘a ‘ene tupu haké ka na‘e ‘ikai pehē ke ‘ikai ke ‘i ai ha ngaahi faingata‘a. ‘I he 1880, ne hanga ai ‘e ha ngaahi me‘a na‘e hoko ‘o sivi‘i mo fakapapau‘i ‘a e tui ‘a e ki‘i fāmilí mo ne ‘omi ha fa‘ahinga fakapotopoto ki he talavou ko Tēvita O. Makeí neongo na‘e kei si‘i. Na‘e fakatou mālōlō si‘ono ongo tuofāfine lalahí, ‘o vaha ‘aki pē ‘a e ‘aho ‘e taha, ko e taha mei he mofi huí pea ko e taha mei he niumōniá. ‘I he hili pē ha meimei ta‘u ‘e taha mei ai, ne ma‘u ‘e he‘ene tangata‘eikí ha uiui‘i ke ngāue fakafaifekau ki Sikotilani. Na‘e ki‘i hoha‘a ‘a Tēvita Makei ke ne tali ‘a e uiui‘í ni he na‘e pau ke ne tuku ai si‘ono uaifí (na‘e lolotonga ‘amanaki ke fā‘ele) tokotaha, mo e ngaahi fatongia ki he fāmilí mo ‘enau fāmá. Ka neongo ia, ‘i he taimi ne ‘ilo ai ‘e Sēneti ‘a e uiui‘i ko ‘ení, na‘e mahino ‘a ‘ene talí: “Kuo pau ke ke tali ‘e koe ‘a e uí; ‘oua te ke tokanga mai koe kiate au. Te ma lava pē mo Tēvita ‘o fai e me‘a kotoa!”3 ‘I he fakalotolahi mo e fakamahino ko ‘eni ‘e tokoni honau ngaahi kaungā‘apí mo honau kāingá, ne tali leva ‘e Tēvita Makei ‘a e uiui‘í. Ko ‘ene lea māvae ki hono foha ta‘u fitu ko Tēvita O. na‘e peheni, “tokanga‘i ho‘o Fa‘eé.”4
Tu‘unga ‘i he pule fakapotopoto ‘a Sēneti Makeí, ngāue mālohi ‘a ha tokolahi pea mo e ngaahi tāpuaki mei he ‘Eikí, ne tupulekina ai ‘a e faama ‘a e fāmili Makeí, neongo ‘a e mavahe ko ‘eni ‘a Tēvita Makei ‘i he ta‘u ‘e uá. ‘I he vaha‘a taimi ko ‘ení, pea ‘i he toenga kotoa ‘o ‘ene mo‘uí foki, na‘e toe vilitaki tatau pehē ai pē ‘a Sēneti Makei ki he lelei fakalaumālie ‘a e fānaú: “Na‘e hoko ‘a e lotu fakafāmilí ko ha me‘a tu‘upau ‘i he ‘api ‘o e fāmili Makeí, pea ‘i he taimi ne si‘i tokotaha ai pē ‘a Sēneti mo hono ki‘i fāmilí, na‘e hangē ko ha me‘a mahu‘inga ma‘u ai pē ke fakahoko ‘i he ‘aho taki taha ‘e he fāmilí. Na‘e ako‘i ‘a Tēvita [O.] ke ne fakahoko hono fatongia ‘i he lotu pongipongí mo e efiafí pea mo ne ‘ilo‘i hono mahu‘inga ‘o e ngaahi tāpuaki ‘o e langí ‘i ‘apí.”5
Na‘e fa‘a lea ma‘u pē ‘a Palesiteni Makei fekau‘aki mo ‘ene fa‘eé ‘o pehē ko ha sīpinga ‘oku taau ke fa‘ifa‘itaki ki ai. ‘I ha me‘a ‘e taha na‘á ne pehē ai: “ ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au ha ‘ulungāanga lelei fakaefefine ‘oku ‘ikai ma‘u ‘e he‘eku fa‘eé. … Na‘e hoko ia ko ha fefine hoihoifua mo faka‘ei‘eiki ‘i he anga ‘o e fakakaukau ‘a si‘ene fānaú, mo ha toe taha pē na‘á ne ‘ilo‘i lelei ia. Neongo ko ha taha loto vēkevēke ia, ka na‘e loto mokomoko mo ne mapule‘i ia. Na‘e vave ma‘u pē ke hā mei hono kano‘i mata lanu melomeló ‘a e me‘a na‘e ‘i hono lotó, ka na‘á ne mapule‘i lelei ia. … Na‘e hangē kiate au ‘i he‘eku kei si‘i haké, pea toe pehē pē ‘i he lolotongá ni he ‘osi atu ‘a e ngaahi ta‘u kuo maliu atú, na‘e mahulu makehe ‘a ‘ene anga‘ofá, tokangá, fa‘a kātaki ‘i he ‘ofá, fai māteaki ‘i he ‘apí mo faitotonú.”6
‘I he taimi ne kole ai kia Tēvita O. Makei ke ne fakahā ‘a e tangata ma‘ongo‘onga taha kuó ne fe‘iloaki mo iá, na‘e ‘ikai ke toe tatali ‘ene talí, “Ko ‘eku tamaí.”7 ‘I he‘ene foki mai mei he‘ene ngāue fakafaifekaú, ne hoko ‘ene tangata‘eikí ko e pīsope ‘o e Uooti ‘πtení mo e Uooti Hanivilá mei he 1883 ki he 1905.8 Na‘e fakamatala‘i ‘e he tangata‘eiki ko Tēvita Makei ko e Lahí ki hono foha kei si‘í, ‘a e ngaahi me‘a na‘á ne a‘usiá mo ‘ene ngaahi taukeí pea pehē ki he‘ene fakamo‘oní. Na‘e pehē ai ‘e Palesiteni Makei: “ ‘I he‘eku kei si‘í, na‘á ku tangutu ‘o fanongo ki he fakamo‘oni ko iá mei ha taha na‘á ku fakamahu‘inga‘i mo faka‘apa‘apa‘i ‘o mahulu hake ‘i ha toe tangata he māmaní, pea na‘e tō-kakano ‘a e fakamo‘oni ko iá ki hoku loto kei si‘í.”9 Na‘e fakaivia ia ‘e he mā- lohi ‘o e sīpinga lelei pea mo e fakamo‘oni ‘a ‘ene tangata‘eikí ‘i he‘ene tupulaki ‘i he ‘ilo ki he mo‘oní.
‘I he mo‘ui faka‘ahó, na‘e ako‘i ai ‘e he tamai ‘a Palesiteni Makeí ia, ha ngaahi me‘a mahu‘inga na‘á ne fakaivia ia pea mo nau toe hāsino mai ‘i he‘ene ngaahi akonakí ‘i he‘ene hoko ko e ‘Aposetoló. Na‘á ne fakamatala‘i ha me‘a ‘e taha ‘i ha‘ane tānaki mohuku mo hono ngaahi tokouá. Ko e uta hono hongofulú na‘e pau ke ‘oatu ia ko e vahehongofulu ki he Siasí. Ne tala ange ‘e he tangata‘eiki ‘a Tēvita O. Makeí ki he fānau tangatá ni ke nau ‘omi ‘a e uta hono hongofulú mei ha potu ‘oku toe lelei ange ‘i he feitu‘u ko ia ne nau tānaki mei ai ‘a e mohukú. Na‘e tala ange ‘e he‘ene tangata‘eikí, “Ko e uta ia hono hongofulú, pea ko e lelei tahá ia he ‘oku ‘ikai ha me‘a ‘e fe‘unga hono leleí ma‘á e ‘Otuá.” Ne ‘osi ha ngaahi ta‘u mei ai, pea toki pehē ‘e Tēvita O. Makei ko e “malanga lelei taha ‘eni ‘i he vahehongofulú kuo faifaiangé peá u fanongo ai he‘eku mo‘uí.”10 Na‘e toe ako‘i foki ia ‘e he‘ene tangata‘eikí ke faka‘apa‘apa ki he hou‘eiki fafiné. Na‘e pehē ‘e Palesiteni Makei ki he to‘u tupú, “ ‘Oku ou manatu ki he na‘ina‘i ‘a ‘eku tamaí ‘i he taimi ne u kamata ai ‘i hoku ta‘u hongofulu tupú ke ‘eva ki ha ki‘i ta‘ahine: ‘Tēvita, angalelei ki he ki‘i fefine ko ‘ená ‘o hangē ko e me‘a ‘okú ke loto ke fai ‘e ha talavou ki ho tuofefiné.’ ”11
‘I he konga ki mui ange ‘o ‘ene mo‘uí, lolotonga ‘o ‘ene hoko ko e Palesiteni ‘o e Siasí, na‘á ne fai ai ‘a e fakamālō ko ‘ení fekau‘aki mo ‘ene mātu‘á: “ ‘Oku ou fakafeta‘i ki he tauhi mo e fakahinohino fakapotopoto mo tokanga ‘a ‘eku mātu‘a faka‘ei‘eikí. … ko ha fa‘ahinga tauhi kuó ne malu‘i au mei he afe ki ha ngaahi hala ne nau mei ‘oatu au ki ha fa‘ahinga tō‘onga mo‘ui kehe! ‘Oku fakautuutu ‘i he ta‘u kotoa pē ‘a ‘eku fakahounga‘i pea mo ‘eku ‘ofa ki ha fa‘ē pea mo ha tamai anga faka‘ei‘eiki pehē.”12
To‘u tupú
‘I he‘ene kei talavoú, ne ui ai ‘a Tēvita O. Makei ke kau ‘i he kau palesitenisī ‘o e kōlomu ‘o e kau tīkoní. ‘I he taimi ko ‘ení, na‘e fatongia ‘aki ‘e he kau tīkoni ‘o e uotí ‘a hono tauhi ke ma‘a ‘a e falelotú, tā fefie ki he ngaahi sitou he falelotú, pea mo fakapapau‘i ‘oku ‘i ai ma‘u pē ha fefie ‘a e kau uitou ‘i he uōtí. 13 Na‘á ne talaange ai ki he kau mēmipa ‘o e kōlomú ‘okú ne “ongo‘i ‘a ‘ene ta‘e taau ke fuesia hono fatongiá ‘i he‘ene vakai atu ‘oku ‘i ai mo ha ni‘ihi kehe te nau malava ke fua lelei ange ‘a e fatongiá ni ‘o laka ange ‘iate ia, … [ka] ‘okú ne ongo‘i ke tuiaki atu ‘i he tokoni ‘a e ‘Eikí.” 14 Ko e fa‘ahinga loto ‘eni na‘e angamaheni ‘aki ‘a ‘ene tali ‘i he loto fakatōkilalo ‘a e ngaahi uiui‘i kotoa ‘i he‘ene mo‘uí.
‘I he‘ene hoko ko e foha ‘o e pīsopé, na‘á ne ma‘u faingamālie ai ke fe‘iloaki mo e kau taki ‘o e Siasí na‘e ‘a‘ahi ange ki honau ‘apí. ‘I ha taimi ‘e taha, ‘i Siulai ‘o e 1887, ne ‘a‘ahi atu ai ‘a Pēteliake Sione Sāmita peá ne foaki ange hono tāpuaki fakapēteliaké (na‘e kei ta‘u 13 pē ‘a Tēvita O. he taimi ko ‘ení). ‘I he hili hono tāpuaki‘í, ne hili atu leva ‘e Pēteliake Sāmita hono nimá ki he uma ‘o e talavoú ni mo ne pehē ange, “Tamasi‘i, ‘oku ‘i ai ha me‘a mahu‘inga ange ke ke fai kae ‘ikai ko e mapu ‘ata‘atā pē.” Na‘e hū ki mui ange ai ‘a Tēvita ki he peitó ‘o talaange ki he‘ene fine‘eikí, “Kapau ‘oku fakakaukau ‘e tuku ‘eku mapú, ‘oku ma‘uhala ia.” Na‘e tuku leva ‘e he‘ene fine‘eikí ‘a ‘ene ngāué kae feinga ke ne fakamatala ange ‘a e ‘uhinga ‘a Pēteliake Sāmitá. Neongo na‘e ‘ikai ke ‘ilo pau ‘e Tēvita O. Makei pe ko ‘ene fine‘eikí ‘a hono kaha‘ú, ka ‘oku mahino mei he me‘a na‘e hokó na‘e ‘i ai ha ngaahi fatongia ma‘ongo‘onga na‘e teuteu ‘e he ‘Eikí ki he talavoú ni.15
‘I hono ta‘u hongofulu tupú kotoa, na‘e mālohi ma‘u ai pē ‘i he Siasí mo fakautuutu ‘ene ‘iló mo ‘ene taukeí. ‘I he 1889, ko hono ta‘u 15 ia, na‘e ui ai ia ko e sekelitali ‘i he Lautohi Faka-Sāpate ‘o e Uooti Hanivilá, ‘a ia na‘e fai fatongia ai ‘o a‘u ki he 1893, pea toki ui ai ke ne hoko ko ha faiako Lautohi Faka-Sāpate.16 Na‘e hokohoko pehē ai pē ‘a ‘ene manako ki he Lautohi Faka- Sāpaté pea mo e faiakó, ‘i he‘ene mo‘uí kotoa.
Akó, Ngāue Fakafaifekaú, mo ‘ene Malí
Na‘e tohi ‘e Tēvita O. Makei ‘o pehē, “ ‘Oku ‘i ai ha ‘ēpoki ‘e tolu ‘i he mo‘ui ‘a e tangatá he māmaní, ‘e ala makatu‘unga mei ai ‘a ‘ene fiefia ‘i he mo‘ui ní pea mo ‘itānití, [ko ‘eni ia], ko hono fanau‘í, ko ‘ene malí, pea mo e fili ‘o ‘ene ngāue ma‘u‘anga mo‘uí.” 17 Kuo ‘osi tāpuekina ia ‘i hono fā‘ele‘i mo ohi hake ‘i he fāmili angatonú, pea ne kei fakautuutu ai pē ‘i he ngaahi fili fakapotopoto na‘á ne fai fekau‘aki mo ‘ene akó, ngāue‘angá, pea a‘u ki he‘ene malí.
‘I he ‘osi ‘o ‘ene akó ‘o a‘u ki he kalasi valú ‘i Hanivilá, ne hū leva ki he Ako‘anga ‘o e Siteiki Uepá (Weber Stake Academy) ‘i ‘Okiteni ‘i ha ta‘u ‘e ua. ‘I he lolotonga ‘o e ta‘u fakaako ‘o e 1893–94, ko hono ta‘u 20 ia, na‘e foki ai ki Hanivila ‘o ngāue ko ha faiako ‘i he lautohi pule‘anga fakakoló. ‘I he taimi ko ‘ení, ne foaki ai ‘e he‘ene kui fefine ko ‘Ēvení, ha me‘a‘ofa pa‘anga ki he‘ene fānau kotoa ne kei mo‘uí ke nau taki $2, 500. Na‘e ‘ikai ke lahi fēfē ha pa‘anga ‘a e fāmili Makeí, pea na‘e fokotu‘u ange ai ‘e honau ngaahi kaungā‘apí kia Sēneti, ko e fa‘ē ‘a Tēvita ‘O. Makeí, ke ne fakahū ‘enau sēnití ‘i he sitoká (stocks). Neongo ‘eni, na‘á ne tala hangatonu ange, “Ko e kihi‘i sēniti kotoa pē hení ‘e ‘alu ia ki he ako ‘a ‘ema fānaú.”18 Ko ia, ‘i he fa‘ahita‘u fakatōlau ‘o e 1894, na‘á ne fononga saliote ai mo hono ongo tuofāfiné pea mo hono tokouá (Tōmasi E., Sēneti, pea mo Ane) ki Sōleki Siti ke hū ki he ‘Univēsiti ‘o ‘Iutaá. Na‘e fonu ‘a e salioté ‘i he mahoa‘á mo ha ngaahi hina fua‘i‘akau pea toe nono‘o atu ha fu‘u pulu hu‘akau ‘o taki ‘i mui.19
Na‘e tohi ‘e hono foha ko Loluení ‘o fekau‘aki mo e ako ‘a Tēvita O. Makei ‘i he ‘univēsití ‘o pehē: “Na‘e mahu‘inga ‘a e akó. Na‘e fakautuutu lahi ‘aupito ‘a ‘ene manako ke akó; ‘i ai mo hano ngaahi kaungāme‘a mamae; pea toe lelei ange mo ‘ene ‘ilo ‘a e ngaahi me‘a ‘oku mahu‘ingá. Na‘e hoko ko e palesiteni ‘o ‘enau kalasí pea toe fili ia ke ne hoko ko e kapiteni ‘o e akó. … ‘I he‘ene kau he sipotí ‘aki hono lotó kotoá, na‘e hoko ai ko e taha va‘inga he tafa‘aki to‘omata‘ú (right guard) ‘i he timi ‘akapulu faka‘Amelika ‘a e ‘univēsití. Ko e me‘a ma‘ongo‘onga taha ne hoko ‘i he vaha‘a taimi ko ‘ení ko ‘ene maheni pea mo ‘Ema Lei Likí.”20
‘I he ta‘u hono ua ‘o ‘enau ako ‘i he ‘univēsití, na‘e nofo totongi ai e ki‘i fānau Makeí ‘i ha fale meia ‘Ema Lōpini Liiki, ko e fa‘ē ia ‘a ‘Ema Lei Līkí. ‘I ha ‘aho ‘e taha, na‘e tu‘u fakataha ai ‘a e fa‘eé ni mo ‘ene ta‘ahiné ‘i he matapā sio‘atá ‘o sio ki he a‘u mai ‘a Tēvita O. mo Tōmasi E. Makei pea mo ‘ena fine‘eikí. Na‘e pehēange ‘e he fa‘ē ‘a ‘Ema Leí: “Ko ha ongo talavou ‘eni te na hoko ko ha ongo husepāniti lelei ki ha ongo finemui monū‘ia. Vakai atu ki he‘ena anga faka‘apa‘apa ki he‘ena fa‘eé.” Na‘e tali ange leva ‘e ‘Ema Lei, “ ‘Oku ou sai‘ia au he tama ‘ulu ‘uli‘ulí, ” ‘a ia ko Tēvita O. Makei ia. Neongo na‘á na fa‘a talanoa mo ‘Ema Lei, ka na‘e toki fakamātoato ‘ena kaume‘á ‘i he hili ha ngaahi ta‘u lahi mei ai.21
‘I he ‘osi ‘ene ako he ‘univēsití ‘i he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1897, ne foaki ai ha ngāue ‘a Tēvita O. Makei ke hoko ko ha faiako ‘i he Vāhenga Sōlekí. Na‘e fiefia ke ma‘u ‘a e tu‘ungá ni pea mo loto ke fai mo kamata ma‘u ha pa‘anga ke tokoni ki he toenga ‘o hono fāmilí. Ka, ‘i he meimei taimi ko ‘ení, na‘á ne ma‘u pea mo ne toe tali ai ha uiui‘i ke ngāue fakafaifekau ‘i Pilitānia Lahi.
‘I he ‘aho 1 ‘o ‘Aokosi 1897, na‘e vahe‘i ai ia ‘e Palesiteni Seimoa B. ‘Iongi ke ne hoko ko ha faifekau ki he ‘Otu Motu Pilitāniá. Ko e konga ‘uluaki ‘o ‘ene ngāue fakafaifekaú na‘á ne ‘i Sitēlingi ai ‘i Sikotilani, pea na‘e tuai mo faingata‘a ai ‘a e ngāué. Na‘á ne fakahoko faivelenga ‘ene ngāué pea ‘i he ‘aho 9 ‘o Sune 1898, na‘e ui ai ia ke ne tokanga‘i ‘a e kau faifekau ‘i Sikotilaní. ‘I he‘ene ma‘u ‘a e uiui‘í ni, na‘e tafoki ki he ‘Eikí ke ma‘u ha tokoni. Na‘e hanga ‘e hono ngaahi fatongia ‘i he uiui‘í ni ‘o ‘oange ha fa‘ahinga fakapotopoto mo ha taukei na‘e mahulu hake ‘i hono ta‘u motu‘á pea mo teuteu‘i ia ki he‘ene ngāue ‘i he kaha‘ú.
Na‘e ‘i ai mo ha me‘a mahu‘inga ‘e taha na‘e hoko ‘i he toe ha māhina ‘e tolu pea foki ki ‘apí. ‘I he‘ene kei si‘í, na‘e fa‘a lotu ai ke ne ma‘u ha fakapapau fakalaumālie fekau‘aki mo ‘ene fakamo‘oní. ‘I he ‘aho 29 ‘o Mē 1899, na‘á ne kau ai ki ha fakataha fakafaifekau fakangalongata‘a. Na‘á ne fakamatala ‘o pehē: ‘ ‘Oku ou manatu‘i ‘eni ‘o hangē pē na‘e toki hoko ‘aneafí, ‘a hono mālohi ‘o e ongo fakalaumālie ne u ma‘u ‘i he me‘á ni. Na‘e ongo‘i ai ‘e he taha kotoa ‘a e mālohi ‘o e Laumālie ‘o e ‘Eikí. Na‘e taha ‘a e loto mo e fakakaukau ‘a e taha kotoa ‘i he fakataha‘angá. Na‘e te‘eki ke u ongo‘i tu‘o taha ki mu‘a ha fa‘ahinga ongo pehē. Ko ha fakahā ia ne u fa‘a lotua fakapulipuli ‘i he‘eku loto veiveiua he‘eku kei tupu haké, ‘i he ngaahi tafamo‘ungá mo e ngaahi vao ‘akaú. Ko ha fakamo‘oni ia kiate au ‘oku tali ‘a e lotu fakamātoató ‘i ha fa‘ahinga taimi pea ‘i ha feitu‘u pē.’ ‘I he lolotonga ‘o e fakatahá, na‘e tu‘u ai ha ‘eletā ‘iate ia pē ‘o ne pehē, “Ngaahi Tokoua, ‘oku ‘i ai ha kau ‘āngelo ‘i he lokí ni.” Neongo ‘oku ngali ongo faikehe, ka na‘e ‘ikai ke nau ofo ‘i he‘ene leá; he ko hono mo‘oní, na‘e mo‘oni pē ‘a e ongo ia ko ‘ení, neongo na‘e ‘ikai ke ha‘u ki he‘eku fakakaukaú ‘oku ‘i ai ha kakai fakalangi na‘e ‘i ai. Ko e me‘a pē na‘á ku fakatokanga‘í na‘á ku fōngia ‘i he loto fakafeta‘i ‘i he ‘i ai ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní.”22 Na‘e faka‘osi lelei ‘e ‘Eletā Makei ‘ene ngāue fakafaifekaú pea tukuange ia ‘i ‘Aokosi ‘o e 1899.
‘I he lolotonga ‘o ‘ene ngāue fakafaifekaú, na‘á ne kei fetohi‘aki ai pē mo ‘Ema Lei Liki pe ko “Lei, ” ‘o hangē ko ‘ene ui iá (na‘e fakatauhingoa ia ‘e he‘ene ongomātu‘á ki he huelo (ray) ‘o e la‘aá). Na‘e tupulekina ‘a ‘ena mahení ‘i he‘ena fetohi‘aki mei Sikotilani pea mo Sōleki Sití. Na‘á ne fakatokanga‘i ‘i he fefiné ni ‘a hono tataú, ‘i he tapa kotoa, kau ai ‘a e potó, pōto‘i fakasōsialé, pea mo e ngaahi natula fakalaumālié.
Na‘e kei hoko atu pē ‘ene akó ‘i he lolotonga ‘o e ngāue fakafai-fekau ‘a Tēvita O. Makeí, pea ‘i he ma‘u hono mata‘i tohi B.A. ‘i he tafa‘aki fakaakó, na‘á ne ngāue leva ‘i he Ako‘anga Metisoní ‘i ‘Okiteni ‘i ‘Iutā.23 ‘I he taimi tatau pē, ‘i he fa‘ahita‘u fakatōlau ‘o e 1899, na‘e kau ai ‘a Tēvita O. Makei ‘i he kau faiako ‘o e Ako‘anga ‘o e Siteiki Uepá. ‘I he lolotonga ‘o e ta‘u fakaako ko iá, na‘á na fa‘a fe-taulaki ai ki he pa‘ake ‘i he vaha‘a ‘o e ongo ‘apiakó. Ko e feitu‘u ‘eni na‘á ne kole ange ai ke na mali ‘i Tīsema ‘o e 1900. Ne fehu‘i ange ‘e ‘Ema, “ ‘Okú ke fakapapau‘i ko e tokotaha totonú au?” Peá ne tala ange kuó ne fakapapau‘i.24 ‘I he ‘aho 2 ‘o Sānuali 1901, na‘e hoko ai ‘a ‘Ema Lei Liki mo Tēvita O. Makei ko e ongo fuofua me‘a mali ‘i he senituli uofulú ke mali ‘i he Temipale Sōlekí.
Ko ha Taha Ako ‘Iloa
‘I he 1902, ‘i he‘ene kei ta‘u 28, na‘á ne hoko ko e puleako ‘o e Ako‘anga ‘o e Siteiki Uepá. Pea neongo ‘a e lahi hono ngaahi fatongia fakatakimu‘á, na‘e kei lahi pē ‘ene kau ki hono ako‘i ‘o e fānau akó. Na‘á ne mateaki‘i ‘a e akó ‘i he‘ene mo‘uí kotoa, tu‘unga ‘i he‘ene tui ko e “ako mo‘oní ‘oku ‘ikai ngata pē ‘i he‘ene feinga ke ngaohi ‘a e kakai tangatá mo e kakai fefiné ke nau hoko ko ha kau fika lelei, poto ‘i he lea kehekehé, poto ‘i he saienisí, pe ko e pōto‘i fatutohí mo e fatu ta‘angá, ka ‘okú ne toe ‘ai kinautolu ke nau hoko ko ha kau tangata faitotonu, angama‘a, fakapotopoto, pea mo fe‘ofa‘aki fakatokoua. ‘Okú ne feinga ke ngaohi ke hoko ‘a e tangatá mo e fefiné, ko ha ni‘ihi ‘oku nau fakamahu‘inga‘i e mo‘oní, fakamaau totonú, potó, faka‘atu‘í, pea mo e mapule‘i kitá, ko e ngaahi me‘a mahu‘inga taha ia ke ma‘u ‘i ha mo‘ui lavame‘a.” 25
Na‘e tui ia ‘oku mahu‘inga ‘a e akó ki he taha kotoa. Na‘e hoko ko ha puleako ‘i ha kuonga na‘e si‘isi‘i ai ha fefine ‘e a‘u ki he ako ma‘olungá. ‘I he‘ene fakamatala‘i ‘a e mahu‘inga ‘o e tufakanga ‘o fafiné, na‘á ne tohi ai ‘a e me‘a ko ‘ení: “ ‘Oku ‘ikai fu‘u lahi fēfē hono fakamamafa‘i ‘a e tafa‘aki ‘oku fakahoko ‘e fafine ‘i he nofo ‘a e ‘Emipaea Fakauēsité. Pea ‘oku tau muimui ai ‘i he me‘á ni ‘i he ngaahi me‘a kuo anga ‘aki ‘e ha‘a tangata ‘i he ngaahi kuonga kotoa pē. ‘Oku fuesia ‘e fafine ‘a e ngaahi kavenga mafasia ‘o e ‘apí, fuesia ‘a e meimei fatongia kotoa ‘o hono ohi hake ‘o e fāmilí, fakalotolahi‘i honau husepānití mo e fānaú ke nau lavame‘a; pea neongo hono fakatokanga‘i ‘e he kakaí ‘a e me‘a ‘oku fakahoko ‘e he ngaahi husepānití mo e fānaú, ‘oku si‘i malimali fakalongo pē ‘a e uaifí mo e fa‘eé mo ‘enau lavame‘a ‘oku ‘ikai talaki fakahāhaá.”26 ‘I he‘ene kei ngāue ‘i he Ako‘anga ‘o e Siteiki Uepá, na‘á ne fakamamafa‘i ai ‘a hono mahu‘inga ‘o e akó ki he tangatá mo e fefiné, pea na‘e fakautuutu heni ‘a e tokolahi ‘o e hū mai ‘a e fānau ako fefiné ‘i he lolotonga ‘o ‘ene ‘i aí.
‘I he ngaahi ta‘u ‘o ‘ene hoko ko ha mataotao fakafaiako pea mo pule ‘i he Ako‘anga ‘o e Siteiki Uepá, na‘e toe kau ai pē ‘i he kau palesitenisī ‘o e Lautohi Faka-Sāpate ‘o e Siteiki Uepá, ‘o ne fokotu‘u ai ha ngaahi polokalama fo‘ou. ‘I he taimi na‘e ui ai ia ki he kau palesitenisī ‘o e Lautohi Faka-Sāpaté, na‘e si‘i ‘aupito ha fakahinohino ia ‘e ma‘u ‘e he houalotú ni mei he kau taki ‘o e Siasí. Ka ‘i he‘ene hoko ko e tokoni ua ki he pulé—‘o vahe ke ne tokanga‘i ‘a e ngaahi me‘a fakakalasí—na‘e ‘ikai toe tatali ‘a Tēvita O. Makei kae feinga ke hiki hake ‘a e tu‘unga fakafaiakó mo e ako ‘i he loki akó, ‘aki ha‘ane faka‘aonga‘i ha ngaahi founga na‘á ne ma‘u ‘i he‘ene hoko ko ha mataotao fakafaiakó. Na‘e fakamatala‘i peheni ‘ene ngāué ‘e ha taha taki ‘i he Lautohi Faka-Sāpaté:
“Na‘á ne fuofua fokotu‘u ke fai ha fakataha fakauike ‘a e kau mēmipa ‘o e poate ‘a e siteikí. Na‘á ne ako‘i ‘a e kau mēmipá ‘i hono fakahokohoko ‘o e ngaahi lēsoní pea mo hono fili ‘o ha taumu‘a (‘oku ui he taimí ni ko e kaveinga) ki he lēsoní taki taha. Na‘á ne toe ako‘i kinautolu ‘i hono fokotu‘utu‘u mo fakamahino‘i ‘o e taumu‘á. Na‘á ne fakamamafa‘i hono founga fakahoko ‘o e lēsoní pea mo hono fakafekau‘aki ‘o e taumu‘á ki he mo‘ui fakatāutaha ‘a e fānaú. Na‘e hoko atu ai mo ha fakataha fakamāhina … ‘a ia na‘e fie ma‘u ki ai ‘a e kau faiako mo e kau ‘ōfisa kotoa ‘o e Lautohi Faka-Sāpate ‘o e uōtí, kuo nau ‘osi tomu‘a lau ‘a e ngaahi lēsoni ke alea‘í. … Ko hono ola … ‘o e ngaahi fakataha‘angá ni, ne foki ‘a e kau faiakó ki honau ‘apí mo ha ngaahi ‘me‘a kuo ‘osi hiki’ ‘i he ngaahi lēsoní taki taha ‘e fā, ki he māhina ka hokó. … Na‘e faka‘au ‘a e ngaahi fakataha‘angá [ni] ‘o mātu‘aki manakoa ‘o meimei ke peseti ‘e 90 ki he peseti ‘e 100 ‘a e ma‘u fakatahá ‘i he fakatahá taki taha.”27
Na‘e mafola vave ‘a e ola lelei ‘o e Lautohi Faka-Sāpate ‘a e Siteiki Uepá. Na‘e fiefia foki ‘a Palesiteni Siosefa F. Sāmita, na‘e hoko he taimi ko iá ko e pule lahi ‘o e Lautohi Faka-Sāpaté, ‘i he ngaahi fakakaukau fo‘ou ‘a Tēvita O. Makeí fekau‘aki mo e founga ako‘í peá ne fakaafe‘i ai ia ke ne fa‘u ha tohi fakamatala ma‘á e Juvenile Instructor, ko ha makasini ‘a e Lautohi Faka- Sāpaté.28
Ko e ‘Aposetolo ‘a e ‘Eikí
Fakamamafa‘i hono Ako‘í mo e Akó
‘I he ‘aho 9 ‘o ‘Epeleli 1906, hili ia ha‘ane ngāue ‘i ha ta‘u ‘e hiva ‘i he Lautohi Faka-Sāpate ‘a e Siteiki Uepá, na‘e fakanofo ia ko e ‘Aposetolo ‘i hono ta‘u 32. Na‘e ‘ikai fuoloa mei ai, kuo toe fokotu‘u ia ko e tokoni ua ki he kau pule Lahi ‘o e Lautohi FakaSāpaté. Hili iá, na‘á ne hoko ko e tokoni ‘uluaki ‘i he 1909, pea supiliteni pule mei he 1918 ki he 1934. Na‘á ne faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi fakakaukau fo‘ou kotoa pē na‘á ne ngāue‘aki ‘i he Lautohi Faka-Sāpate ‘a e Siteiki Uepá ki he Siasí fakakātoa. ‘I he‘ene fakatokanga‘i hono fie ma‘u ke taha pē ‘a e ngaahi lēsoní, na‘á ne hanga leva ‘o fa‘u ‘a e tohi ko e Kau ‘Aposetolo ‘o e Kuonga Mu‘á (Ancient Apostles), pea na‘e teuteu ia ko e taha ‘o e ngaahi fuofua tohi lēsoni ki he Lautohi Faka-Sāpaté.
Na‘e fekau‘aki ma‘u pē ‘a e hingoa ‘o ‘Eletā Makeí mo e Lautohi Faka-Sāpaté ‘i he ngaahi ta‘u na‘e ngāue ai ‘i he Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, pea na‘á ne kei fa‘u pē ‘a e ngaahi lēsoni ma‘á e Lautohi Faka-Sāpaté ‘i he taimi ne hoko ai ko e Palesiteni ‘o e Siasí. ‘I he‘ene feinga ke fakalelei‘i hono ako‘i ‘o e ongoongoleleí, na‘e fa‘a tō ai ‘ene fakamamafá ki he fānaú. Fakatatau mo ‘ene fakamatalá, ‘oku omi ‘a e fānaú “mei he Tamaí ‘oku nau ma‘a mo kei haohaoa, ‘o ta‘e ha mele pe ha vaivai. … ‘Oku tatau ‘enau mo‘uí mo ha la‘i pepa hinehina ‘oku ta‘e hano ‘ila ke toki tohi atu ki ai ‘a e ngaahi faka‘ānauá pe ngaahi lavame‘a ‘o e mo‘uí.”29 Na‘á ne tui ‘oku fakahoko ‘e he Lautohi Faka-Sāpaté ha fatongia mahu‘inga ‘i hono ako‘i mo hono o‘i ‘o e ‘ulungāngá ‘i he fānaú mo e to‘u tupú.
‘A‘ahi ki Māmani pea mo Hoko ko e Palesiteni ‘o e Misiona ‘Iulopé
Na‘e toe teuteu‘i ‘a Tēvita O. Makei ‘e ha toe ngaahi me‘a kehe ke fāifai pea hoko ko e taki ki he Siasí ‘i māmani kotoa. ‘I Tīsema ‘o e 1920, na‘e vahe‘i ai ia mo ‘Eletā Hiu J. Kēnoni, ko e ‘ētita ‘o e makasini Improvement Era, ‘e Palesiteni Hiipa J. Kalānite pea mo hono tokoni ‘uluakí, ko Palesiteni ‘Anitoni H. Lani, ke na ‘a‘ahi ki he ngaahi misiona pea mo e ngaahi ako kotoa ‘o e Siasí ‘i māmani kotoa. ‘I he lolotonga ‘o e ‘a‘ahí ni, ‘a ia na‘e fe‘unga mo ha ta‘u ‘e taha, na‘á na fononga ai ‘i ha meimei kilomita nai ‘e 100, 000 (‘a ia ‘oku lōloa ange ia ‘i hano liunga ua ‘o e fuatakai ‘o e fuolahi ‘o e māmaní), ‘o na ako‘i mo tāpuekina ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he funga māmaní. Neongo ‘a e ngaahi faingata‘á, hangē ko e tokakoví, ta‘elatá, pea mo ha ngaahi palopalema kehe ‘o e fefolau‘akí, ka na‘e lava lelei hona misioná peá na toe tū‘uta mai ‘i he efiafi ki mu‘a he Kilisimasí, ‘i he 1921. ‘I he ngaahi ‘aho hili ‘o ‘ena tū‘uta maí, na‘á na fakahoko ai ha lipooti kakato kia Palesiteni Kalānite pea na‘e toki tukuange fakalāngilangi‘i leva kinaua.30 ‘I he fuofua konifelenisi lahi, hili ‘ena foki maí, na‘e fakahā ai ‘e Palesiteni Kalānite:
“ ‘Oku ou fiefia ‘i he‘etau ‘i heni mo hotau Tokoua ko Makeí ‘i he ‘aho ní. Na‘e takai ‘a hotau Tokoua ko Makeí ‘i he kolopé, talu mei he‘etau konifelenisi ne toki ‘osí—kuó ne ‘a‘ahi ki hotau ngaahi misioná ‘i he meimei tapa kotoa pē ‘o e māmaní, pea kuo foki mai, ‘o hangē ko ia ‘oku fakahoko ‘e he faifekau kotoa pē ‘oku ‘alu atu ke malanga‘i ‘a e ongoongoleleí mo fe‘iloaki mo e kaikai ‘o māmaní pea pehē ki he ngaahi tui fakalotu kehekehe he māmaní— kuo ‘i ai ha ‘ilo lahi ange, poto pea mo ha fakamo‘oni ki hono fakalangi ‘o e ngāue ko ia ‘oku tau kau aí.”31
‘I he hoko ‘a e taimi ke lea ai ‘a ‘Eletā Makei he konifelenisí, na‘á ne aofangatuku e fakamatala ‘o ‘ene folaú ‘aki ha fakamo‘oni mālohi: “ ‘I he‘ema mavahe atú, … na‘á ma vēkeveke ‘o ‘ikai ha toe momou pe hoha‘a fekau‘aki mo e folaú ni. … Na‘e hanga ‘e he‘ema ongo‘i homa fatongiá, ke fakahoko taau ‘a e loto ‘o Palesiteni Kalānité mo hono ongo tokoní pea mo e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘a ia ne nau fakakoloa‘i ‘aki kimaua ‘a e uiui‘í ni, ‘o ‘ai ke ma fekumi ki he ‘Eikí ‘o laka ange ia ‘i ha toe taimi ki mu‘a kuó fakahoko ‘i he‘eku mo‘uí, pea ‘oku ou loto ai ke u pehē ‘i he efiafí ni ko e tala‘ofa ko ia na‘e fai ‘e Mōsese ki he fānau ‘o ‘Isilelí ki mu‘a pea nau toki kolosi ‘i he Vaitafe Soataní ki he fonua ‘o e Tala‘ofá, na‘e fakahoko mo‘oni ia ‘i he ngaahi me‘a na‘á ma fouá. ‘I he‘ema fekumi ki he ‘Eikí ‘aki homa lotó kotoa, na‘á ne fakahinohino mo tokoni‘i kimaua.”32
‘I ha taimi nounou pē mei he‘ene foki mai mei he‘ene ‘a‘ahi takai ‘i māmaní, ne uiui‘i ia ke hoko ko e Palesiteni ‘o e Misiona ‘Iulopé. Na‘e mavahe leva ki Livapulu ‘i Nōvema ‘o e 1922. Na‘á ne kamata ‘i he lolotonga hono uiui‘i ko ‘ení ke ne ako‘i ‘a e fo‘i fakakaukau ko ia “ko e kāingalotu kotoa pē ko e faifekaú, ” ‘a ia ko ha me‘a na‘á ne toe hoko atu pē hono fakamamafa‘í ‘i he‘ene hoko ki mui ko e Palesiteni ‘o e Siasí. ‘I he‘ene hoko ko e palesiteni fakamisioná, na‘á ne fokotu‘utu‘u ‘a e kau faifekaú ‘o fakakulupu, ‘o hoko ai ha kau faifekau ‘e ni‘ihi ko ha kau kaumātu‘a fefononga‘aki, ke tokoni ‘i hono ako‘i ‘a e toenga ‘o e kau faifekaú ‘i ha ngaahi founga fakafaiako na‘e lelei angé. Ko e taha ‘o e ngaahi palopalema lahi taha ne fehangahangai mo iá ko ‘ene feinga ke fakalelei‘i ‘a e ngaahi lau kovi he nusipepá fekau‘aki mo e Siasí. Ko ‘ene founga na‘e faí ko e fetu‘utaki hangatonu mo e kau ‘ētitá ‘o talanoa mo kinautolu, pea mo kole ha faingamālie tatau ke ne fakahā ai ‘a e mo‘oni ‘o e Siasí. Na‘e ‘ikai ke tali ‘eni ‘e ha kau ‘ētita ‘e ni‘ihi toko si‘i, ka na‘e tali lelei ia ‘e ha tokolahi ‘o kinautolu.33 Na‘e hoko ‘ene pōto‘i fetu‘utaki mo e kakaí ko ha tāpuaki lahi ki he Siasí ‘i he lolotonga ‘o ‘ene ‘i he kau palesitenisī fakamisioná pea ‘i he‘ene ngāué kotoa.
Fokotu‘u ki he Kau Palesitenisī ‘Uluakí
‘I he fa‘ahita‘u fakatōlau ‘o e 1934, na‘e fokotu‘u ai ia ko e tokoni ua kia Palesiteni Hiipa J. Kalānite. Na‘e hoko leva ‘a Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Si‘í, ‘a ia ne hoko ko e tokoni ua kia Palesiteni Kalānité, ko e tokoni ‘uluaki. Neongo na‘e hū mai ‘a Palesiteni Makei ki he Kau Palesitenisī ‘Uluakí kuo lahi ‘ene taukei ‘i he Siasí, ka ‘i he ‘aho ne fokotu‘u ai iá, na‘á ne kei ongo‘i loto fakatōkilalo pē ‘i he uiui‘í ni. Na‘á ne pehē ai: “Hei‘ilo pe ‘oku ‘i ai hano ‘aonga ke u fakahā atu ‘a ‘eku mo‘utāfu‘uá. ‘I he ngaahi ‘aho si‘i kuo hilí, na‘e faingata‘a kiate au ke u mapule‘i ‘eku fakakaukaú mo hoku lotó. Ko e fa‘ahinga fiefia, mo e ongo‘i lāngilangi‘ia ‘oku tonu ke hoko ‘i he fatongia ma‘olunga kuo tuku kiate aú ‘oku hangē ‘oku ta‘ota‘ofi pē ‘e he ongo‘i mafatukituki ‘i he‘ete ‘ilo‘i hono kāfakafa ‘o e fatongia ‘o hono ui kita ki he Kau Palesitenisī ‘Uluakí.”34 Pea neongo kuo ‘osi ta‘u lahi ‘ene hoko ko ha Taki Mā‘olungá, na‘á ne pehē ‘oku “kei hoko ma‘u pē ko ha palopalema kiate au ke u fehangahangai mo ha kakai tokolahi, ” tu‘unga he‘ene ‘ilo‘i ‘a e mafatukituki hono ngaahi fatongiá.35
‘I he lolotonga ‘o e ngaahi ‘uluaki ta‘u ‘o e hoko ‘a Palesiteni Makei ko e Palesiteni ‘o e Siasí, ne fehangahangai ‘a e Siasí mo e Tō Lalo Faka‘ekonōmika Lahí. ‘I he 1936, ne fakahā ai ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘a e Polokalama Malu‘i ‘a e Siasí (Church Security Program), ‘a ia ne hoko ki mui ange ko e Polokalama Uelofea ‘a e Siasí. ‘I he‘ene hoko ko e taha poupou mālohi ki he uelofeá, na‘e fakamamafa‘i ai ‘e Palesiteni Makei ‘oku mahu‘inga tatau pē ‘a e tu‘unga fakalaumālié mo e uelofeá: “ ‘Oku mahu‘inga ke foaki ha vala ki he kakai ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ha vala fe‘ungá, ke foaki ha me‘atokoni fe‘unga kiate kinautolu ‘oku ‘ikai fe‘unga ‘enau me‘atokoní, ke ‘i ai ha fa‘ahinga ngāue ma‘anautolu ‘oku fekuki ta‘e tuku mo e ta‘e ma‘u ngāué, ka ‘i he ngaahi me‘á ni kotoa, ko e ngaahi tāpuaki ma‘ongo‘onga taha ‘oku ma‘u mei he Palani Malu‘i ‘a e Siasí, ‘oku fakalaumālie. ‘Oku fakahaa‘i lahi ange ‘a e tu‘unga fakalaumālié ‘i he‘ete foakí ‘o laka ange ‘i he‘ete tali pe ma‘u maí. Ko e tāpuaki fakalaumālie ma‘ongo‘onga tahá ‘oku ma‘u ia mei hano tokoni‘i ha taha kehe.”36
‘I he hili ‘o e pekia ‘a Palesiteni Kalānite ‘i he 1945, ne hoko leva ‘a Siaosi ‘Alipate Sāmita ko e Palesiteni ‘o e Siasí ‘o ne ui ai ‘a Palesiteni Makei ke hoko ko hono tokoni ua. Na‘e meimei tatau ai pē hono ngaahi fatongiá ‘o hange ko ia ‘i mu‘á, ka na‘e toe ‘i ai mo ha ngaahi faingamālie mo ha ngaahi palopalema fo‘ou na‘e toutou mapuna hake. Ko e taha ‘o e ngaahi ngāue faingata‘a taha na‘á ne fakahokó ko hono fokotu‘u ia ke hoko ko e sea ‘o e kātoanga‘i ‘a e ta‘u teau ‘o ‘Iutaá, ‘a ia na‘e lau māhina hono palani‘í, ‘i he funga ia ‘o ‘ene ngāue lahi na‘e lolotonga fakahokó. Na‘e fakahoko ‘a e kātoanga fakakātoa ‘a e siteití ni, ‘i Siulai ‘o e 1947, pea na‘e taku ko ha kātoanga lelei mo‘oni. Na‘e fakamatala‘i ‘e ha nusipepa fakalotofonua ‘a e me‘a ko ‘ení:
“Na‘e ha‘u ki Sōleki Siti ‘a Lotinī C. Lisiatesoni, ko e Kou‘ōtineita ia ‘o e ngaahi me‘a ki he ta‘u teau ‘o Kalefōniá, ke vakai‘i e Kātoanga‘i ‘o e Senituli ‘o ‘Iutaá, pea na‘á ne pehē ai, ko e palani lelei taha ‘eni ‘i he pule‘angá ni. Ko e taha ‘o e ngaahi me‘a lelei taha ‘i he Kātoanga‘i ‘o e Ta‘u Teau ‘o ‘Iutaá ko e si‘i ai ‘o e ngaahi me‘a fakakomēsialé. Na‘e hoko ko ha kātoanga‘i ‘o e me‘a ‘oku fakahisitōlia mo‘oni’ ” Makehe mei he fakahīkihiki ko ‘eni mei Kalefōniá, na‘e fai mai ha ngaahi tohi mei ha ngaahi siteiti, ‘o kole mai ‘a e ngaahi palaní mo e fanga ki‘i tohi tufa ne paaki fekau‘aki mo e kātoangá.37
‘I he faka‘au ke hōloa ‘a e mo‘ui ‘a Palesiteni Siaosi ‘Alipate Sāmitá, na‘e toe lahi ange ‘a e ngaahi fatongia ‘o hono ongo tokoní. Pea ‘i he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1951, na‘e fakakaukau ai ‘a Palesiteni Makei mo hono uaifi ko ‘Ema Leí ke na fononga me‘alele mei Sōleki Siti ki Kalefōnia ke na ki‘i mālōlō, he na‘e fu‘u fie ma‘u. ‘I he‘ena afe ‘i Seni Saiosi ‘i ‘Iutā ‘i he ‘uluaki poó, na‘e ofo ‘a Palesiteni Makei ‘i he tu‘uapoó mo ha ongo‘i mālohi ‘oku totonu ke foki ki Sōleki Siti. ‘I ha ngaahi ‘aho si‘i pē mei ai, ne pā kālava ‘a Palesiteni Siaosi ‘Alipate Sāmita ‘o ne mālōlō ‘i he ‘aho 4 ‘o ‘Epeleli 1951.
Ko ha Palōfita ki ha Siasi ‘i Māmani kotoa
Ngāue Fakafaifekaú mo e Tupulaki ‘a e Siasí
Hili ha ta‘u ‘e 45 ‘o ‘ene hoko ko e ‘Aposetoló, ne hoko leva ‘a Tēvita O. Makei ko e Palesiteni hono hiva ‘o e Siasí ‘i he ‘aho 9 ‘o ‘Epeleli 1951, pea tokoni ‘uluaki ‘a Sitīveni L. Lisiate kae tokoni ua ‘a J. Lūpeni Kalake ko e Si‘í. ‘I he 1952, na‘e fakahoko mai ai ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘a e palani totonu ki he kau faifekau taimi kakató. Na‘e fa‘u ‘a e palaní ke ola lelei ange ai e ngāue ‘a e kau faifekau taimi kakató ‘aki ha‘ane fokotu‘utu‘u mai ha ngaahi lēsoni ke ngāue‘aki ‘i hono ako‘i ‘o e kau fiefanongó. Na‘e kau ‘i he fokotu‘utu‘u ko ‘ení ha lēsoni ‘e ono na‘e ui ko e “Tohi ‘a Molomoná, ” “Ngaahi Fakava‘e Fakahisitōlia ki Hono Fakafoki mai ‘o e Ongoongoleleí, ” “Ngaahi Tokāteline Mahu‘inga ‘o e Ongoongoleleí, ” “Ngaahi Fatongia ‘o e Kāingalotu ‘o e Siasí, ” pea mo e “Hoko ko ha Mēmipa ‘o e Siasí.”38
Hili ha ta‘u ‘e hiva mei ai, ‘i he 1961, na‘á ne fakahoko ai ‘a e fuofua ako ma‘á e kau palesiteni fakamisioná kotoa, ‘a ia ne ako‘i ai kinautolu ke nau poupou‘i ‘a e ngaahi fāmilí ke nau fakafeohi ki honau ngaahi kaume‘á mo honau ngaahi kaungā‘apí pea ‘ai kinautolu ke ako‘i ‘e he kau faifekaú ‘i honau ngaahi ‘apí.39 ‘I he‘ene fakamamafa‘i ‘a e tefito‘i fakakaukau ko ia “ko e mēmipa kotoa pē ko e faifekaú, ” na‘e na‘ina‘i ai ki he kāingalotú kotoa ke nau tukupā ke ‘omai ha mēmipa fo‘ou ‘e taha ki he Siasí ‘i he ta‘u kotoa pē. Na‘e fokotu‘u foki mo ha ako‘anga ki he ngaahi lea fakafonuá ma‘á e kau faifekau fo‘oú ‘i he ta‘u pē ko iá. ‘I he ngaahi fokotu‘utu‘u fo‘oú ni, na‘e tupulekina vave ai ‘a e tokolahi ‘o e kāingalotu ‘o e Siasí pea mo e kau faifekau taimi kakató. Pea ‘i he‘ene tatakí, na‘e liunga ua pe laka hake ai ‘a e lahi ‘o e ngaahi siteikí (‘o meimei 500) ‘o makatu‘unga ‘i hono fokotu‘u ‘o ha ngaahi siteiki fo‘ou ‘i he funga māmaní, ‘i ha ngaahi fonua hangē ko ‘Āsenitiná, ‘Aositelēlia, Palāsila, ‘Ingilani, Siamane, Kuatemala, Mekisikou, Netaleni, Ha‘amoa, Sikotilani, Suisalani, Tonga, pea mo ‘Ulukuai. ‘I he 1961 ai pē, na‘e fokotu‘u ai ‘a e kau mēmipa ‘o e Kōlomu ‘Uluaki ‘o e Kau Fitungofulú ko ha kau taula‘eiki lahi ke nau lava ‘o tokanga‘i ‘a e ngaahi konifelenisi fakasiteikí, pea fokotu‘u mo e fatongia fo‘ou ko e fakafofonga fakavahelahi ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i he 1967, ke feau ‘aki ‘a e fu‘u tupu tokolahi vave ko ‘ení.
Fefolau‘aki He‘ene Hoko Ko e Palesitení
Na‘e lahi ange ‘a e fefolau‘aki ‘a Palesiteni Makeí ‘i hono fakataha‘i fakakātoa ‘o kinautolu ‘i mu‘a ‘iate iá. ‘I he 1952, na‘e kamata ai ha taha ‘o ‘ene ngaahi fefolau‘aki mahu‘ingá—ko ha folau uike ‘e hiva ki ‘Iulope, ‘o ne ‘a‘ahi ai ki ha fonua ‘e hiva pea mo ha ngaahi misiona. ‘I he‘enau ‘uluaki afe ‘i Sikotilaní, na‘á na fakatapui ai ‘a e ‘uluaki falelotu he fonuá, ‘a ia na‘e tu‘u ‘i Kelesikou. ‘I he toenga ‘o e folaú, na‘á ne fakahoko ai ha fakataha ‘e meimei 50 mo e kāingalotu ‘o e Siasí, fakahoko mo ha ngaahi ‘initaviu lahi, mo fe‘iloaki mo ha kau taki fakapule‘anga mei ha ngaahi fonua lahi.40 ‘I he 1954, na‘e folau ai ki he ngaahi misiona tu‘u mavahe ‘i ‘Afilika Tongá, ko e fuofua Taki Mā‘olunga ia ke ‘a‘ahi ki he feitu‘ú ni. ‘I he konga hono ua ‘o ‘ene folaú, na‘e ‘a‘ahi ai ki he kāingalotu ‘o e Siasí ‘i ‘Amelika Tongá. ‘I he 1955, na‘e ‘a‘ahi ai ki he Pasifiki Tongá, pea ki mui ange ai pē ‘i he fa‘ahita‘u māfana ‘o e ta‘u pē ko iá, na‘e toe foki ai ki ‘Iulope mo e Kuaea ‘o e Tāpanekalé.
Na‘á ne ongo‘i na‘e ‘omi ‘e he‘ene folaú “ha ‘ilo kānokato ange ki he tafa‘aki ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ‘oku ‘ikai ko ha ngaahi kupu mavahe kinautolu ka ko ha konga mo‘oni kinautolu ‘o e Siasí fakakātoa.”41 Ko e fuofua taimi ‘eni ke hoko mo‘oni ai ‘a e Siasí ‘o fakaemāmani lahi. Na‘e pehē ai ‘e Palesiteni Makei: “ ‘Ofa ke tāpuekina ‘e he ‘Otuá ‘a e Siasí. Kuó ne kāpui ‘a māmani. ‘Oku totonu ke ongo‘i hono ivi takiekiná ‘e he pule‘anga kotoa. ‘Ofa ke faitokonia ‘e hono iví ‘a e tangata kotoa ‘i he potu kotoa pē pea mo ue‘i honau lotó ki he fai leleí pea mo e melinó.”42
Fakalahi ‘o e Ngaahi Temipalé
‘I he 1952 ‘i ‘Iulope, na‘á ne fokotu‘utu‘u ai ke langa ha ngaahi temipale fo‘ou, pea ko e ‘uluakí ko e fuofua temipale ia ke langa ‘o mavahe mei he ‘Iunaiteti Siteití pea mo Kānata. Na‘e fakatapui ‘a e Temipale Peeni Suisalaní ‘i he 1955, pea fakatapui mo e Temipale Lonitoni ‘Ingilaní he 1958. Na‘e fakatapui foki mo e Temipale Losi ‘Enisilesi Kalefōniá ‘i he lolotonga ‘o ‘ene ‘i he kau palesitenisií (1956), Temipale Hēmilitoni Nu‘u Silá (1958), mo e Temipale ‘Okelani Kalefōniá (1964). Fakatatau mo ‘ene fakahinohinó, na‘e ngāue‘aki ai ha ngaahi filimi ki he ‘enitaumeni he temipalé, ‘o malava ai ‘a e ouaú ke ma‘u ‘i ha ngaahi lea fakafonua kehekehe.
Fakafekau‘aki mo Fakatahataha‘i
‘I he 1960, na‘e vahe‘i ai ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘a ‘Eletā Hāloti B. Lī ke ne fokotu‘u ‘a e Pololakama Fakafekau‘aki ‘o e Siasí, ‘o fakataumu‘a ke fakafekau‘aki mo fakatahataha‘i ‘a e ngaahi polokalama ‘a e Siasí, fakasi‘isi‘i mo e fehulunaki he lēsoní, pea fakalelei‘i ange ‘a hono leleí mo hono olá. ‘I he konifelenisi na‘e fakahā ai ‘a e me‘a ko ‘ení, na‘e pehē ai ‘e ‘Eletā Lī: “Ko ha me‘a ‘eni na‘e ‘i he. … fakakaukau ma‘u pē ‘a Palesiteni Makeí pea ‘i he‘ene hoko ko ‘eni ko e Palesiteni ‘o e Siasí, kuó ne pehē ke tau fakahoko ia, ‘o fakatahataha‘i ke toe lelei ange, pea mo ola lelei ange ‘a e ngāue ‘i he lakanga fakataula‘eikí, ngaahi houalotú, pea mo e ngaahi ‘iuniti kehé koe‘uhí ke tau lava ‘o fakasi‘isi‘i e fakamole taimí, fakamole iví, pea pehē ki he‘etau feinga ko ia ki he tefito‘i taumu‘a na‘e fokotu‘u ai ‘a e Siasí.”43
Ko e ‘Amipasitoa ‘o e Siasí
‘I he fakakaukau ‘a e kakai tui fakalotu kehé, na‘e lau ai ‘a Palesiteni Makei ko ha taki fakalaumālie mahu‘inga. Na‘e fa‘a fe‘iloaki mo ha kau taki ‘i he māmaní pea mo ha kau ‘ōfisa fakapule‘anga. Na‘e ‘a‘ahi foki ki ai ‘a e kau palesiteni ko ‘eni ‘o ‘Ameliká, ‘a ia na‘e kau heni ‘a Heuli S. Tulūmeni, Sione F. Kenetī, pea mo Tuati D. ‘Aisenihoa. ‘I ha me‘a ‘e taha, na‘e fakaafe‘i ai ‘e he Palesiteni ‘o ‘Amelika ko Linitoni B. Sionisoní, he na‘e fa‘a telefoni pē kia Palesiteni Makei, ke me‘a ange ki Uāsingatoni D.C., ke fai ha‘ane fale‘i fakafo‘ituitui fekau‘aki mo ha ngaahi palopalema ‘e ni‘ihi na‘e faingata‘a‘ia ai. ‘I he lolotonga ‘o ‘ene ‘a‘ahi ko ‘ení, na‘e talaange ai ‘e Palesiteni Makei ki ai: “Tuku ke taki koe ‘e ho konisēnisí. Tuku ke ‘ilo ‘e he kakaí ‘okú ke fakamātoato, pea te nau muimui ‘iate koe.”44
Tokotaha Lea mo ha Taki ‘Ofeina
Na‘e kamata pē mei he‘ene kei tupu haké pea a‘u ki he‘ene mo‘uí kotoa, mo hono ako ‘e Palesiteni Makei ‘a e ngaahi lea ‘a ha kau fatutohi ma‘ongo‘onga pea na‘e fa‘a faiako mei he ngaahi kupu‘i lea na‘á ne ako ma‘ulotó. Hangē ko ‘ení, na‘á ne fakahā ki he kāingalotu ‘o e Siasí: “Na‘e fiefia ‘a e loto ‘o Uētisiuefí ‘i he taimi na‘e mamata ai ki ha umata ‘i he langí. Ka na‘e mamahi ‘a e loto ‘o Peiní (Burns) ‘i he taimi ‘oku tu‘usi ai ‘e he‘ene palaú ha matala‘i teisí (daisy). Na‘e lava pē ‘e Tenisoni ia ‘o paki‘i ha matala‘i ‘akau mei ha ava‘i maka, mo feinga pe te ne lava ‘o ‘ilo ai ha ngaahi me‘a fakamisiteli, ‘fekau‘aki mo e tu‘unga totonu ‘o e ‘Otuá mo e tangatá.’ Kuo hanga ‘e he kau tangatá ni kotoa, fakataha mo ha kau tangata ma‘ongo‘onga kehe, ‘o fakahaa‘i mai, ‘i he ngāue ‘a natulá, ‘a e ngāue ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Otuá.”45
Na‘e manako ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ke fanongo ki he lea ‘a Palesiteni Makeí. Na‘e fa‘a kau ‘i he‘ene ngaahi malangá ha ngaahi talanoa langaki mo‘ui mei he ngaahi me‘a na‘á ne fouá, pea na‘e fiefia ma‘u pē ‘i he tūkuhua ‘oku leleí. Na‘e manako ke ne fai e talanoa fekau‘aki mo ha ki‘i tamasi‘i tufa nusipepa na‘á na lulululu ki mu‘a pea toki heka ki ha ‘eleveita. Na‘e toe lele hake ‘a e ki‘i tamasi‘í ni he sitepú ke talitali ‘a e palōfitá ‘i he‘ene teu hū ki tu‘a ‘i he fungavaka hono hokó. Tala ange ‘e he ki‘i tamasi‘í ni, “ ‘Oku ou toe fie lulululu faka‘osi pē mo koe ki mu‘a peá ke toki maté.”46
Ko ‘ene ngaahi malanga konifelenisi lahí na‘e fakamamafa‘i ai hono mahu‘inga ‘o e ‘apí mo e fāmilí he ko e ma‘u‘anga ia ‘o e fiefiá pea mo e malu‘i pau taha mei he ngaahi ‘ahi‘ahí mo e fakatauelé. Ko e fo‘i fakakaukau ko ia “ ‘oku ‘ikai ha ngāue lavame‘a te ne lava ke fetongi huhu‘i ha fehālaaki ‘i he ‘apí” na‘e fa‘a toutou fakaongo mai ia ‘i he‘ene feinga ke uki ‘a e mātu‘á ke nau fakamoleki ha taimi lahi ange mo ‘enau fānaú pea mo ako‘i kiate kinautolu ‘a e tō‘onga mo e ‘ulungāanga faka‘ei‘eikí. Na‘á ne ako‘i, “Ko e loto ma‘a ‘i he ‘api ‘oku ma‘á ‘oku ofi ma‘u pē ia ki he langí.”47 Na‘á ne ui ‘a e ‘apí ko e “tefito‘i ‘iuniti ia ‘o e sōsaietí” mo ne pehē ko e “tu‘unga fakaemātu‘á ‘oku hoko hake pē ki he tu‘unga fakae‘Otuá.”48
Na‘á ne fa‘a toutou lea ‘o fekau‘aki mo hono toputapu ‘o e nofo-malí pea mo e ‘ofa na‘á ne ma‘u ki hono fāmilí pea mo hono uaifi ko ‘Ema Leí. Ne hoko ‘a ‘ene nofo-mali ‘i he ta‘u ‘e onongofulu tupú ko ha sīpinga ‘o e uouangatahá ki he ngaahi to‘u tangata ‘i he kaha‘ú ‘o e Kāingalotu ‘i he Siasí. Na‘á ne na‘ina‘i ‘o pehē, “Tau ako‘i mu‘a ‘a e to‘u tupú ko e feohi ‘o e nofo malí ko e taha ia ‘o e ngaahi tufakanga toputapu taha ‘oku ‘iloa ‘i he fa‘ahinga ‘o e tangatá, pe ‘e lava ke fakahoko ‘e he tangatá.”49
‘I he hoholo ‘o ‘ene mo‘uí ‘i he lolotonga ‘o e 1960 tupú, na‘e ‘ikai fuoloa kuo lahi ange hono taimí ‘i ha saliote teketeke pea na‘e ui ai ha kau tokoni makehe ki he Kau Palesitenisī ‘Uluakí. Ka neongo ‘a si‘ono tu‘unga vaivai fakaesinó, na‘á ne kei tataki pē ‘a e ngaahi ngāue ‘a e Siasí pea kei faiako, taki, pea mo fakahinohino fakalaumālie pē. Ki mu‘a si‘i peá ne pekiá, ne lea ai ‘i ha faka-taha mo e Kau Taki Mā‘olunga ‘o e Siasí ‘i he Temipale Sōlekí. ‘Oku fakamatala‘i ‘e ‘Eletā Poiti K. Peeka, ‘a ia na‘e ‘i ai tonu he fakatahá, ‘o peheni:
“Na‘e lea ‘a [Palesiteni Makei] fekau‘aki mo e ngaahi ouau fakatemipalé mo lau ha konga lahi ‘o e fakalea ‘o e ngaahi ouaú. Na‘á ne fakamatala‘i mai kinautolu kiate kimautolu. (Na‘e ‘ikai ke ta‘e taau ‘eni, he na‘a mau ‘i he loto temipalé pē.) Hili ha‘ane lea ‘i ha vaha‘a taimi lahi, na‘e longo leva kae tu‘u ‘o sio fakamama‘u ki he ‘aofí mo fakakaukau fakalongolongo pē.
“ ‘Oku ou manatu‘i na‘e ‘ai pē ki mu‘a hono ongo nimá kae kuku pē hono ‘ulu‘ulu tuhú. Na‘e tu‘u ‘o sio fakamama‘u ‘o hangē ko ia ‘oku fa‘a fai ‘e he kakai ‘e ni‘ihi ‘i he taimi ‘oku nau fakakaukau‘i ai ha fehu‘i ‘oku faingata‘á. Hili iá peá ne toki pehē mai: ‘Ngaahi Tokoua, Te u pehē kuo fāifai pea toki kamata ke mahino kiate au.’
“Ko ia ‘eni, ko ha palōfita—ko ha ‘Aposetolo ‘i ha meimei vaeua ‘o ha senituli, pea na‘a mo ia na‘e kei ako pē, pea mo fakalakalaka. Na‘e mātu‘aki fakanonga kiate au ‘a ‘ene pehē ‘Te u pehē kuo fāifai pea toki kamata ke mahino kiate au.”50 Pea na‘a mo e hulu pehē ‘o ‘ene mahino ki he Ongoongoleleí pea mo ‘ene taukei ‘i he Siasí, na‘e kei fe‘unga pē ‘a e loto fakatōkilalo ‘a Palesiteni Makeí ke ne fakatokanga‘i ‘e kei lava pē ‘o ako pea mo fekumi ki he ngaahi ‘uhinga ‘oku loloto angé.
Hili ‘ene ngāue ‘o hoko ko e palōfita ‘a e ‘Eikí ‘i ha meimei ta‘u ‘e 20, na‘e hiki atu leva ‘a Palesiteni Makei ‘i he ‘aho 18 ‘o Sānuali 1970 ‘i Sōleki Siti ‘i ‘Iutā, kae ‘i he tafa‘aki mohengá pē si‘ono uaifi ko ‘Ema Leí pea mo ‘ena ki‘i fānau ‘e toko nimá. Na‘e fai hano fakahīkihiki‘i ia ‘e Palesiteni Hāloti B. Lī ‘o pehē kuó ne “tuku ‘a māmani kuo nau koloa‘ia ange pea mo nāunau‘ia ange mo langi, ‘aki ‘a e koloa mahu‘inga kuó ne ‘omi ki he tokotaha kotoa pē.”51 Fekau‘aki mo e tukufakaholo ne tuku ‘e Tēvita O. Makeí, na‘e pehē ‘e Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita, ‘a ia ko hono fetongí: “Ko ha tangata ivi fakalaumālie lahi ia, ko ha tangata taki fakanatula ia ne fā‘ele‘i mai pea ko ha tangata ‘ofeina ia ‘e hono kakaí mo faka‘apa‘apa‘i ‘e he māmaní. ‘I he ngaahi kuonga kotoa ka hoko maí ‘e tu‘u ha kakai ‘o nau ui hono hingoá ko e monū‘ia.”52
Na‘e hoko ‘a e feohi ‘a Palesiteni Makei mo hono uaifi ko ‘Ema Lei Liki Makeí (‘oku hā ‘i ‘olungá), ko ha fa‘ifa‘itaki‘anga ke muimui ki ai ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí.