Vahe 2

Ko e Natula ‘e Ua ‘o e Tangatá.

Ko e fehu‘í leva ‘eni: Ko e fē te ne foaki ‘a e mo‘ui lahi ‘aupitó—ko hano fakahōhōloto‘i hotau natula fakaetu‘asinó pe ko hano fakatupulaki ‘etau mo‘ui fakalaumālié? ‘Oku ‘ikai ‘apē ko e tefito‘i palopalemá ia?¹

Talateú

‘I ha malanga konifelenisi lahi ‘i he 1949, na‘e fai ai ‘e Palesiteni Makei ‘a e talanoa ko ‘ení:

“ ‘Oku ‘i ai ha talanoa motu‘a … kau ki ha me‘a ne hoko ki ha taha tā fakatātā na‘e totongi ke ne tā-valivali ha fakatātā ‘i ha sio‘ata ‘i ha falelotu ‘i ha kolo ‘i Sisilī. Ko e kaveingá ko e mo‘ui ‘a Kalaisí. Na‘e ngāue ‘a e tangata tā fakatātaá ‘i ha ngaahi ta‘u lahi, fāifai pea ‘osi ‘a e fakatātaá, tuku kehe ‘a e ongo ‘īmisi mahu‘inga tahá, ko Kalaisi ‘i He‘ene kei Si‘í mo Siutasi ‘Isikaliote. Na‘á ne fekumi ‘i ha ngaahi potu ofi mo mama‘o ke ma‘u ha ni‘ihi ke tā mei ai ‘a e toko uá ni.

“ ‘I he lolotonga ‘o ha‘ane fononga atu ‘i ha ‘aho ‘e taha ‘i ha konga motu‘a ‘o e koló, na‘e fetaulaki ai mo ha fānau na‘a nau va‘inga ‘i he hala pule‘angá. Ko e taha ‘o kinautolu ko ha ki‘i tamasi‘i ta‘u hongofulu mā ua ka na‘e ue‘i ‘e hono ki‘i fofongá ‘a e loto ‘e tokotaha tā fakatātaá ni. Ko ha fofonga ‘eni ‘o ha ‘āngelo—mahalo pē na‘e ‘uli, ka ko e ki‘i fofonga ‘eni na‘á ne fie ma‘ú.

“ ‘Na‘e ‘ave leva ‘e he tangata tā valivalí ‘a e ki‘i tamasi‘í ki hono ‘apí, pea na‘e lau ‘aho ‘a e tangutu ‘a e ki‘i tamasi‘í kae ‘oua kuo ‘osi hono tā ‘a e fofonga ‘o Kalaisí ‘i He‘ene kei Si‘í.

“ ‘Ka ne ‘ikai ma‘u ‘e he tangata tā valivalí ni ha taha ke tā mei ai ‘a e ‘īmisi ‘o Siutasí. ‘I ha ngaahi ta‘u lahi, na‘e kei hoko atu pē ‘ene fekumí, ‘i he‘ene manavasi‘i na‘a ‘ikai toe ‘osi ‘ene ngāue faka‘ofo‘ofá ni.

“ ‘I ha ho‘atā efiafi ‘e taha, ‘i ha fale kava, ne fakatokanga‘i atu ai ‘e he toko taha tāvalivalí ni ha tokotaha tutue mo ‘asi ta‘e fe‘unga ‘oku tāsipa mai ‘o tō he falikí, mo kole ha ipu uaine. Na‘e puke hake ‘e he tangata tāvalivalí ni ‘a e sianá ni ‘o ne vakai ki hono fofongá, pea na‘e ‘ohovale ai. Hangē na‘á ne ma‘u ‘a e ngaahi faka‘ilonga ‘o e angahala kotoa pē ‘i he fa‘ahinga ‘o e tangatá.

“Tala ange leva ‘e he tangata tāvalivalí, “Ha‘u ke ta ō. Te u ‘oatu ha uaine, me‘akai, pea mo hao vala.”

“ ‘Kuo fāifai ‘eni pea ma‘u e tokotaha ke ne tā mei ai ‘a Siutasí. Na‘e lau ‘aho pea mo ha ngaahi pō lahi ‘a e ngāue tōtōivi ‘a e tangata tāvalivalí ni ke faka‘osi ‘a ‘ene fakatātaá.

“ ‘Ka ‘i he lele atu ‘o e ngāué ni, na‘e hoko ha liliu ‘i he tokotaha na‘e fai mei ai hono tā valivali‘í. Hangē na‘e liliu faikehe ‘a e tangatá ni, ‘o liliu ‘ene tō‘onga konaá kae hangē ‘oku ilifiá he sio fakamama‘u hono kano‘i mata kuo kulá ki hono ‘īmisi na‘e tāvalivali‘í. ‘I ha ‘aho ‘e taha, na‘e ki‘i ta‘ofi ai ‘e he tangata tā fakatātaá ‘ene ngāué, ‘i he‘ene fakatokanga‘i ‘a e ta‘emanonga ‘a e tokotahá ni, ka ne pehē ange, “ ‘E hoku foha, ‘oku ou fie tokoni atu. Ko e hā e me‘a ‘okú ke faingata‘a‘ia aí?”

“ ‘Na‘e tangi ‘a e tokotahá ni mo ne puke hono matá. Hili ha vaha‘a taimi lōloa na‘e toki hanga hake leva hono mata faka‘ofá ki he tokotaha tā valivali motu‘á ni.

“ ‘Oku ‘ikai ‘apē ke ke manatu‘i ‘e koe au? ‘I he ngaahi ta‘u lahi kuo hilí, ne u hoko ai ko e tokotaha ke ke tā mei ai ‘a e ‘īmisi ‘o Kalaisí ‘i He‘ene kei si‘í!”

Hili ‘ene fai ‘a e talanoá, na‘e toki pehē leva ‘e Palesiteni Makei, “ ‘E lava pē ke hoko ‘eni ko ha talanoa mo‘oni pe talanoa fa‘u, ka ‘oku mo‘oni ‘a e me‘a ‘okú ne ako‘i mai fekau‘aki mo e mo‘uí. Na‘e fai ‘e he tangata ta‘e fiema‘uá ni ha fili hala ‘i he‘ene kei si‘í, pea ‘i he‘ene feinga ke fakahōhōloto mo fakafiemālie‘i iá, na‘e faka‘au ke toe loloto ange ai ‘a ‘ene ‘alu hifó kae ‘oua kuó ne tofanga ‘i he tu‘unga mā‘ulalo taha ‘o e mo‘ui ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá.”²

Ngaahi Akonaki ‘a Tēvita O. Makeí

‘Oku tau taki taha ma‘u ha natula fehangahangai ‘e ua: ko e fakaetu‘asinó mo e fakalaumālié.

Ko e tangatá ‘oku natula ua, pea ko ‘ene mo‘uí ko ha palani ia ‘a e ‘Otuá. Ko e ‘uluaki tefito‘i me‘a mahu‘inga ia ke tau manatu‘í. ‘Oku ma‘u ‘e he tangatá ha sino fakamāmani mo ha sino fakalaumālie. ‘I hono fakahaa‘i ‘o e fo‘i mo‘oni ko ‘ení, ‘oku mātu‘aki mahino leva ‘a e folofolá:

“Pea na‘e fa‘u ‘e he ngaahi ‘Otuá ‘a e tangatá mei he efu ‘o e kelekelé, ‘o nau to‘o hono laumālié (‘a ia ko e pehē, ko e laumālie ‘o e tangatá), ‘o fakahū ia kiate ia; ‘o mānava ki hono ava‘i ihú ‘a e mānava ‘o e mo‘uí, pea na‘e hoko ‘a e tangatá ko e laumālie mo‘ui” [‘Ēpalahame 5:7.]

Ko ia ai, ko e sino ‘o e tangatá, ko e tāpanekale ia ‘oku nofo ai hono laumālié. ‘Oku tokolahi fau, mātu‘aki fu‘u tokolahi, ha ni‘ihi ‘oku fakahehema ke lau ‘a e sinó ko e tangata, pea iku ‘o nau fakataumu‘a leva ‘enau ngāué ke fakatōli‘a‘i ‘a e ngaahi holi ‘a e sinó, ‘a hono u‘á, ngaahi holí, mo e ongo fakaekakanó. Ka ‘oku fu‘u tokosi‘i fau ha ni‘ihi ‘oku nau ‘ilo ko e tangata mo‘oní ko ha laumālie ia ‘oku ta‘e fa‘amate, ‘a ia ko ha “ ‘atamai pe ko e maama ‘o e mo‘oní, ” [vakai, T&F 93:29] ‘oku mo‘ui ko ha me‘a mavahe na‘e ‘i ai ia ki mu‘a ‘oku te‘eki fakatupu ‘a e sinó, pea ko e me‘a fakalaumālie ko ‘ení, fakataha mo hono ngaahi afa makehé, ‘e kei hoko atu pē ia ‘o ka ‘ikai toe fengāue‘aki ‘a e sinó mo hono ‘ātakai fakamāmaní. Na‘e folofola ‘a e Fakamo‘uí:

“Na‘á ku ha‘u mei he Tamaí, pea kuó u ha‘u ki māmani: ko ‘eni, ‘oku ou tuku ‘a māmani, ka u ‘alu ki he Tamaí” (Sione 16:28).

Pea hangē ko e foaki mo‘ui ‘e he Laumālie ‘o Kalaisí ‘i he te‘eki ai ‘a e māmaní, ki he sino kakano mo e ngaahi huí, ‘oku pehē tofu pē ‘a e laumālie ‘o e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá ‘i he te‘eki ‘i ai ‘a e māmaní, ‘i hono fanau‘i mai ki māmaní. ‘E lava nai ke mou manatu‘i ko e ‘uluaki tefito‘i mo‘oni mahu‘inga ia ‘o e mo‘uí?

Ko e fehu‘í leva ‘eni: Ko e fē te ne foaki ‘a e mo‘ui lahi angé—ko hono fakatōli‘a‘i hotau anga fakaemāmaní pe ko hono fakatupulaki ‘etau mo‘ui fakalaumālié? ‘Oku ‘ikai ‘apē ko e tefito‘i palopalemá ia?³

Ko hono fakatōli‘a‘i ‘o e u‘á mo e ngaahi holi ‘a e tangata fakaekakanó ‘oku fuonounou pē ‘ene toponó pea ‘e ala fakaiku ki he mamahí, loto mamahí, pea malava ke hoko ai mo e ongo‘i maá; ka ‘oku foaki ‘e he ngaahi lavame‘a fakalaumālié ‘a e “fiefia ‘e ‘ikai ke toe fai ai ha faka‘ise‘isá.”

‘I he‘ene tohi ‘a Paula ki he kakai Kalētiá, na‘á ne fakalau mahino ai ‘a e “ngaahi ngāue ‘o e kakanó, ” ‘o hangē ko ‘ene ui kinautolú, pea mo e ngaahi “fua ‘o e Laumālié.” Fakatokanga‘i hono fakafa‘ahinga ko ‘ení: ‘Oku fakafōtunga mai ‘a e ngaahi ngāue ‘o e kakanó ‘i he ngaahi me‘á ni:

“… Tonó, fe‘auakí, ta‘e ma‘á, fakalieliá,

“Tauhi tamapuá, fie maná, tāufehi‘á, feke‘ike‘í, fe-fielahi ‘akí, [loto] lilí, fe‘ite‘itaní, māvahevahé, mo e heé,

“Femeheka‘akí, fefakapō ‘akí, fa‘a konaá, ngaahi kātoanga kaí, mo e ngaahi me‘a pehení: ‘a ia ‘oku ou tomu‘a talá ni kiate kimoutolu, ‘o hangē ko ‘eku tala ‘i he kuonga kuo hilí, ko kinautolu ‘oku fai ‘a e ngaahi me‘a peheé, ‘e ‘ikai te nau lava‘i ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.

“Ka ko e fua ‘o e Laumālié ko e ‘ofa, mo e fiefia, mo e melino, mo e kātaki fuoloa, mo e anga-vaivai, mo e anga-lelei, mo e tui,

“Mo e anga-malū, mo e [mapule‘i kita]: pea ‘oku ‘ikai ha fono ke ta‘ofi ‘eni.

“Pea ko kinautolu ‘oku ‘a Kalaisí kuo nau tutuki ki he ‘akaú ‘a e kakanó mo hono ngaahi ‘ofá mo hono ngaahi holí.

“Kapau ‘oku tau mo‘ui ‘i he Laumālié, ke tau ‘a‘eva foki ‘i he Laumālié” (Kalētia 5:19–25).⁴

‘Oku ‘i ai ha fa‘ahinga me‘a ‘oku toe mā‘olunga ange ‘i he mo‘ui hangē ha monumanú; ‘a ia, ko e pule‘anga fakalaumālié—‘oku ‘i ai ‘a e ‘ofá, ko e tefito‘i ‘ulungaanga fakalangi taha ia ‘o e mo‘ui ‘a e tangatá. ‘Oku ‘i ai foki mo e ongo‘i ‘ofá, anga-‘ofá pea mo ha toe ngaahi ‘ulungaanga kehe pē.⁵

‘Oku ‘i ai ha fa‘ahinga me‘a ‘i loto ‘i he [tangatá] ‘okú ne faka‘ai‘ai ia ke fakalaka hake ‘i hono tu‘ungá, ke ne pule‘i hono ‘ātakaí, ke ne pule‘i ‘a e sinó pea mo e ngaahi me‘a fakaetu‘asino kotoa pē mo mo‘ui ‘i ha māmani ‘oku mā‘olunga mo faka‘ofo‘ofa angé.⁶

‘Oku ‘i ai ha iku‘anga ma‘ongo‘onga ange ki he tangatá ka ‘oku ‘ikai ko e mo‘ui pē ‘o hangē ha monumanú. ‘Oku kaunga ki ai ‘a e laumālié! Ko e tangata kotoa pē ‘oku fakakaukau lelei mo ma‘u ha‘ane fakamo‘oni, pea pehē ki he fefine kotoa pē ‘oku ‘i ai ha‘ane fakamo‘oni, ‘oku hoko ia ko ha taha ‘oku ua hono natulá. ‘Oku ‘i ai hano sino, ‘o hangē pē ko ia ‘oku ma‘u ‘e he fanga monumanú. Ka ‘okú ne toe ma‘u mo ha me‘a ‘oku toki ma‘u pē ia mei he‘ene Tamai ‘i he langí, pea ‘oku ‘i ai ‘ene totonu, mo ‘atā ke ne ma‘u ha ngaahi fanafana, lava ke ne ma‘u ha ngaahi ue‘i mei he‘ene Mātu‘a Fakalangí, ‘o fakafou ‘i he Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘a ia ko e fetu‘utaki‘anga ‘o kitautolu mo e ‘Otua ko e Tamaí mo hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí.⁷

Ko e mo‘uí ko ha sivi ke fakapapau‘i pe ko e fē ‘i he ongo tafa‘akí ni ‘e ua te tau muimui ki ai mo fakatupulakí.

Ko e mo‘ui ‘a e tangatá he māmaní ko ha sivi pe ‘e tuku taha ‘ene ngāué, hono ‘atamaí, mo ‘ene mo‘uí ki he ngaahi me‘a ‘oku tokoni ki hono fakatōli‘a‘i mo fakahōhōloto‘i ‘a hono anga fakaekakanó, pe ‘e tulifua ‘a ‘ene mo‘uí ke ma‘u ‘a e ngaahi ‘ulungaanga fakalaumālié.

“Ko e ongo‘i kotoa pē ‘oku faka‘ei‘eiki, ko e founga ta‘e siokita kotoa pē ‘oku fakahaa‘i ai ‘a e ‘ofá; ko hono taukave‘i kotoa pē ‘o e totonú ‘i he lototo‘a neongo ‘a e fakamamahí, ko hono fakamo‘ulaloa‘i kotoa pē ‘o kita ki ha me‘a ‘oku mā‘olunga ange ‘iate kita; ko hono māteaki‘i kotoa pē ha me‘a ‘oku lelei; ko e lī‘oa ta‘esiokita kotoa pē ki ha tefito‘i mo‘oni; ko e loto-tō kotoa pē ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá; ko ‘ete ki‘i mapule‘i kotoa pē kita; ko e loto to‘a kotoa pē ‘oku lelei ‘i he mo‘uí, ‘oku ‘ikai ikuna‘i ‘e he fakangalingalí pe ‘e ha tu‘utu‘uni, ka ‘i hono fakahoko ia mo mo‘ui ‘aki ‘a e leleí koe‘uhí ko e fie ma‘u ‘o e lelei ko iá—ko e anga fakalaumālié ia.”⁸

‘Oku ‘i loto ‘i he tangata kotoa pē ha konga ‘oku fakalangi, ‘a ia ‘oku feinga ke teke ia ke laka atu ki mu‘a pea fakalakalaka. ‘Oku tau tui ko e mālohi ko ‘eni ‘i loto ‘iate iá ‘oku ha‘u ia mei he ‘Otuá. Na‘e mo‘ui ‘a e tangatá ia ki mu‘a pea toki ha‘u ki māmaní, pea ‘oku ‘i heni he lolotonga ní ke feinga ke fakahaohaoa‘i ‘a e laumālie ‘oku ‘i loto ‘iate iá. ‘Oku ‘i ai ha taimi ‘e ni‘ihi ‘i he‘ene mo‘uí, ‘e fakatokanga‘i ai ‘e he tangata taki taha ha fa‘ahinga holi ke fetu‘utaki mo e Ta‘e-Hā-Maí. ‘Oku kakapa atu hono laumālié ki he ‘Otuá. ‘Oku fakaemāmani lahi ‘a e fa‘ahinga ongo‘i loto ko ‘ení, pea ‘oku totonu ke kau fakamātoato mo‘oni ‘a e tangata kotoa pē ‘i he ngāue ma‘ongo‘onga tatau—‘a ia ko e fekumi pea mo hono fakatupulaki ‘o e melino mo e tau‘atāina fakalaumālié.⁹

Kuo ‘osi tuku mai ‘a e filí, pe te tau mo‘ui ‘i he māmani fakaekakanó ‘o hangā ko e fanga monumanú, pe te tau faka‘aonga‘i ‘a e me‘a ‘oku tuku mai ‘e he māmaní ke hoko ko ha me‘a ke tau mo‘ui ‘aki ‘i ha māmani fakalaumālie ke ne taki atu kitautolu ke tau foki ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá.

‘Oku ‘uhinga ‘ata‘atā pē ‘eni ia:

Pe te tau fili ke siokita pe te tau fakamo‘ulaloa‘i kitautolu koe‘uhí ko e lelei ‘a e kakai kehé.;

Pe te tau tokanga ange ke fakatōli‘a‘i ‘a e u‘á [mo e] holi fakakakanó, pe fakatupulaki ‘a e mo‘ui fakama‘uma‘ú mo e mapule‘i kitá.

Pe te tau fili ke anga-‘uli pe anga-ma‘a,

Pe te tau poupou‘i ‘a e tāufehi‘á pe fakatupulaki ‘a e ‘ofá;

Pe te [tau] mo‘ui anga ta‘e‘ofa pe anga-‘ofa;

Pe te [tau] hu‘uhu‘u pe fiefia—‘o ‘amanaki lelei;

Pe te tau anga lavaki—‘o ‘ikai māteaki‘i kinautolu ‘oku ‘ofa ‘iate kitautolú, ‘ikai māteaki‘i hotau fonuá, ‘a e Siasí pe ‘Otuá—pe te tau lī‘oa;

Pe te tau anga kākā, pe faitotonu, ‘o ha‘isia ki he‘etau leá;

Pe ‘oku [tau] ‘elelo loi pe mapule‘i ‘etau leá.¹⁰

‘E tatau ai pē pe ‘e kei ongo‘i fiemālie ha tangata ‘i he me‘a ko ia ‘oku tau lau ko e māmani ‘o e fanga monumanú, pe fiemālie ‘i he me‘a ‘e ‘oange ki ai ‘e he māmani ‘o e fanga monumanú, ‘o mo‘ulaloa ta‘e toe ‘i ai ha feinga, ki he holi ‘a hono u‘á mo ‘ene ngaahi holí pea heke hifo ai ‘o toe loloto ange ki he ‘ātakai ‘o e fakahōhōlotó, pe tupulaki ‘i he‘ene mapule‘i iá ki he fiefia faka‘atamai, fakamōlale, pea mo fakalaumālié ‘o makatu‘unga ‘i he fa‘ahinga fili ‘okú ne fai ‘i he ‘aho kotoa pē, pe ‘i he houa kotoa ‘o ‘ene mo‘uí.¹¹

Ko ha toki me‘a fakamā ia ki he natula ‘o e tangatá ka ko ha taimi kuo hanga ai ‘e ha taha pe ha falukunga kakai, kuo ‘osi fakakoloa‘i ‘aki ‘a e ‘ilo ‘oku malava ke ne fakalaka hake ‘i he anga faka‘ei‘eiki ‘o e tangatá ki ha pule‘anga ‘oku ‘ikai ‘ilo ‘e he fanga me‘a mo‘ui ‘oku mā‘ulalo angé, ka ‘okú ne kei fakafiefiemālie pē ke talangofua ki he ngaahi filio‘i fakaemonumanú, kae ‘ikai fakahoko ha me‘a ke ne ma‘u ai ‘a e fiefia ‘o hono lelei, ma‘a, mapule‘ia kita, pea mo e tui ko ia ‘oku tupu mei he talangofua ki he ngaahi fono ‘oku totonú! Ko ha toki me‘a fakamamahi ia, ‘a e taimi ‘oku fiemālie ai pē ‘a e tangatá, ‘a ia kuo ngaohi ‘o “ki‘i mā‘ulalo si‘i hifo pē ‘i he kau ‘āngeló mo ‘osi fakakalauni ‘aki ‘a e nāunaú mo e lāngilangí” (Saame 8:5), ‘o fiemālie pē ke taufā holo ‘i he tu‘unga ‘o e fanga monumanú.¹²

Ko e māmaní fakakātoa mo hono ngaahi faka‘ofo‘ofá mo hono ngeiá, ‘oku ‘ikai ko e iku‘anga mo e taumu‘a ia ‘o hono fakatupu ‘o e māmaní. “… ‘Oku folofola ‘a e ‘Eikí, “Ko [hoku] nāunaú ke fakahoko ‘a e mo‘ui ta‘e mate mo e mo‘ui ta‘engata ‘a e tangatá.” (Mōsese 1:39.) Pea ‘i hono ngāue‘aki ‘e he tangatá ‘a e me‘a‘ofa fakalangi ko ia ‘o e tau‘atāina ke filí, ‘oku totonu ke ne ongo‘i ha‘isia, ‘oku totonu ke ne ongo‘i hono ngafa ke tokoni ki he Tupu‘angá ‘i hono fakahoko ‘o e taumu‘a fakalangi ko ‘ení.

‘Oku ‘ikai ko e iku‘anga mo‘oni ‘o e mo‘uí ke mo‘ui pē, ‘ikai ko e fiefiá pe ongoongoá pe koloá. Ko e taumu‘a mo‘oni ‘o e mo‘uí ko hono fakahaohaoa‘i e fa‘ahinga ‘o e tangatá tu‘unga ‘i he feinga fakafo‘ituituí, ‘o fakatatau mo e tataki ‘o e fakahinohino fakalangi ‘a e ‘Otuá.

Ko e mo‘ui mo‘oní ke talia ‘a e lelei taha ‘oku ‘iate kitautolú. Kapau ko e mo‘uí pē ke fakafiemālie‘i ‘a e u‘á, ke fakafiefia, hīkisia mo fakatupu pa‘anga, kae ‘ikai ki he leleí mo e anga‘ofá, haohaoá mo e ‘ofá, māú, mūsiká, matala‘i ‘akaú, ngaahi fetu‘ú, ‘Otuá pea mo e ngaahi ‘amanaki ‘oku ta‘engatá, ‘oku ‘ikai ma‘u leva ‘e ha taha ia ‘a e fiefia mo‘oni ‘o e mo‘uí.¹³

‘Oku fie ma‘u ‘i he anga fakalaumālié ‘a e mapule‘i kitá pea mo e feohi mo e ‘Otuá.

Ko e anga fakalaumālié, ko hono a‘usia ia ‘o e mapule‘i kitá pea kau fakataha mo e ‘Otuá.¹⁴

‘Oku teke ‘e he tu‘unga fakalaumālié ha taha ke ne ikuna‘i ‘a e ngaahi faingata‘á kae toutou ma‘u ha ivi ‘oku lahi angé. Ko hono ongo‘i e fakalakalaka ‘a ha taha pea fakatupulekina ‘e he mo‘oni ‘a e laumālié, ‘oku hoko ia ko e taha ‘o e ngaahi me‘a mahu‘inga taha ‘o e mo‘uí. ‘Oku hanga ‘e he‘ete faitotonu kiate kitá mo ‘ete māteaki‘i ‘a e ngaahi fakakaukau ‘oku leleí ‘o fakatupulaki ‘a e anga fakalaumālié. Ko e sivi‘i totonu ‘o ha tui fakalotu ‘a e anga ‘o e fa‘ahinga tangata ‘okú ne ngaohí. Ko e “faitotonú, anga-tonú, sino ma‘á, anga-leleí, anga mā‘oni‘oní, mo e failelei ki he kakai kotoa peé” [vakai, Ngaahi Tefito ‘o e Tuí 1:13] ko e ngaahi ‘ulungaanga ia ‘oku tokoni ke ma‘u ai ‘a e tu‘unga mā‘olunga taha ‘o e mo‘uí. Ko e “anga faka‘otuá, ‘a e me‘a‘ofa fungani ko ē ‘oku ‘i he tangatá, ko ia ‘okú ne ngaohi ia ke ne hoko ko e tu‘i ki hono kotoa ‘o e ngaahi me‘a kuo fakatupú.”¹⁵

Ko e tangata ko ē … ‘oku fakakaukau ke ne ngaohi ha māmani ‘oku lelei ange ke ne mo‘ui aí, ‘oku holi ke tokoni ki he fiefia ‘a hono fāmilí mo hono kāingá, pea ‘okú ne fai ‘a e me‘a kotoa ko hono fakalāngilangi‘i ‘o e ‘Otuá, ‘e a‘u ki ha tu‘unga te ne fakamo‘ulaloa‘i ai ‘ene ngaahi fiema‘ú koe‘uhí ko e ngaahi fakakaukau ko ‘ení, kae fakatupulaki hono tu‘unga fakalaumālié. Ko hono mo‘oní, ‘e fakatatau pē ‘a ‘ene mavahe hake mei he tu‘unga ‘o e maama ‘o e fanga monumanú, ki he lahi o e ngāue te ne fai ki he me‘á ni.¹⁶

Ko e anga fakalaumālié mo e anga-ma‘á, ‘i hono ako‘i ‘e he Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘oku fakava‘e fefeka ia ‘i ha ngaahi tefito‘i mo‘oni mahu‘inga, ko ha ngaahi tefito‘i mo‘oni he ‘ikai toe lava ‘a māmani ia ke hao mei ai ‘o tatau ai pē pe te ne fie ma‘u pe ‘ikai, pea ko e ‘uluaki me‘a mahu‘ingá ‘a e tuí—pea ki he Kāingalotu ‘o e Siasí, ko ha ‘ilo ia—‘oku ‘i ai mo‘oni ha ‘Otua. Kuo ‘osi ako‘i e fānau ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ke nau ‘ilo‘i ia, pea mo lotu kiate ia ko ha tokotaha ‘oku lava ke ne fakafanongo mai mo ongona pea mo ongo‘i, ‘o tatau pē mo ha tamai fakamāmani ‘oku lava ke ne fakafanongo, ongona pea mo ongo‘í, pea kuo tohitongi ia ki he‘enau mo‘uí, mei he‘enau ngaahi tamaí mo ‘enau ngaahi fa‘eé, ‘a e fakamo‘oni mo‘oni ko ia kuo ‘osi toe folofola fakahangatonu mai ‘a e ‘Otuá ‘i he kuonga fakakōsipelí ni. ‘Oku mo‘oni ia.¹⁷

‘Oku ou fakamo‘oni ko e laine ‘o e fetu‘utakí ‘oku ‘atā, pea kuo mateuteu ‘a e ‘Eikí ke tataki pea ‘okú ne tataki ‘a hono kakaí. ‘Ikai ‘oku ‘aonga heni hono teke‘i ‘a e fakatauelé, mo e feinga faingamālie ke fakatōli‘a‘i hotau u‘á pe ko ‘etau holi ta‘e ‘aongá, ‘o hangē ko ia kuo fai ‘e ha ni‘ihi kehe, pea ‘i he‘enau fai iá, ‘oku taau ai ke tu‘usi kinautolu mei he Siasí, koe‘uhí pē ko ‘enau fie fakatōli‘a‘i ha kihi‘i fakakaukau pe holi fakakakano? ‘Oku faka‘atā atu ia kiate koe—‘o faka‘atā atu ha founga ‘e ua. Ko e taha ‘oku takiekina ki he laumālié, ko e fakamo‘oni ia ‘a e laumālie ‘a ia ‘oku fenāpasi mo e laumālie ‘o e fakatupú, ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní. ‘Oku hanga ‘e he laumālie ‘o e ‘Eikí ‘o ue‘i mo fakamo‘ui‘i ‘a e laumālie kotoa pē, ‘o fakatoutatau pē he loto‘i Siasí mo tu‘a. ‘Oku tau lava ‘iate Ia ‘o mo‘ui, ngaue holo, pea mo ma‘u hotau tu‘unga ko e tangatá, ka ko e fakamo‘oni ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ko ha mon°‘ia makehe ia. ‘Oku tatau ia mo ha‘o milohi takai holo ho‘o letioó ‘o ke fanongo ki ha le‘o mei he tafa‘aki ‘e taha ‘o e māmaní. Ko e kakai ko ē ‘oku ‘ikai ke nau ‘i loto ‘i he mālohi ko iá he ‘ikai ke nau lava kinautolu ‘o fanongo ki ai, ka ‘okú ke ongona ‘e koe, ‘okú ke ongo‘i ‘a e le‘o ko iá pea ‘oku ‘i ai ho‘o totonu ki he le‘o ko iá pea mo ‘ene fakahinohinó, pea kuo pau ke hoko mai ia kiate koe ‘o kapau te ke fakahoko ho‘o tafa‘akí. Ka ‘o kapau te ke fakavaivai ki ho‘o ngaahi fakakaukau pē ‘a‘aú, ki ho‘o ngaahi holí, mo ho‘o ngaahi holi fakakakanó, ‘o ke hīkisia ‘i ho‘o fakakaukaú mo ho‘o palaní pea mo ho‘o ngaahi fokotu‘utu‘ú, peá ke pehē te ke hao ‘o ‘ikai tautea koe, ‘e faka‘au ‘o fakapōpō‘uli ange ‘a e me‘a kotoa. Kuó ke fakatōli‘a‘i ho lotó mo ho‘o holi fakakakanó pea mo ho u‘á, ka kuó ke fakasītu‘a‘i ‘a e laumālié; kuó ke tu‘usi ‘a e laine fetu‘utaki ‘i he vaha‘a ho laumālié mo e laumālie ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní.¹⁸

‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au ha toe fo‘i fakakaukau mā‘olunga mo mohu tāpuekina ange ka ko ha‘atau mo‘ui ‘i he Laumālié ke tau lava ai ‘o fetu‘utaki mo e Ta‘engatá.¹⁹

Ko e taimi ‘oku hoko ai ‘a e ‘Otuá ko e uho ‘o ‘etau mo‘uí, ‘oku tau fakatokanga‘i leva ha taumu‘a fo‘ou ‘i he mo‘uí—ke lavame‘a fakalaumālie. ‘Oku ‘ikai leva toe hoko ‘a e koloa fakatu‘asinó ia ko e tefito‘i taumu‘a ‘i he mo‘uí. ‘Oku ‘ikai toe hoko ‘a e fakahōhōlotó, fafanga‘í, mo e fakafiefia‘i ‘o e sinó ‘o hangē ko ha fa‘ahinga monumanu ko e tefito‘i taumu‘a ki he mo‘ui fakamatelié. ‘Oku ‘ikai toe fai ha sio ki he ‘Otuá mo ha fakakaukau pe ko e hā te tau ma‘u meiate iá, ka ko e hā te tau ala foaki ki aí.

‘Oku tau toki mavahe hake pē mei he siokitá, mo e ngaahi tohoaki ‘a e filí ‘i he‘etau momoi kakato hotau lotó. ‘Oku tatau pē ‘a e laumālié ki he sinó, mo e ‘Otuá ki he laumālié. Ko e taimi ‘oku mavahe ai ‘a e laumālié mei he sinó, ‘oku ‘ikai toe mo‘ui, pea ko e taimi ‘oku tau tuku ange ai ‘a e ‘Otuá mei he‘etau mo‘uí, ‘oku hōloa leva ‘a e anga fakalaumālié. …

…Tau tukupā mu‘a ‘e kamata mei he taimí ni ‘o fāi atu ‘a ‘etau hoko ko ha kau tangata mo ha kau fefine ‘oku mā‘olunga ange mo toe fakalangi ange hotau ‘ulungāangá, ke tau fakatokanga‘i lahi ange hotau ngaahi vaivaí, ke tau manava‘ofa mo anga‘ofa lahi ange ki he ngaahi tōnounou ‘a e kakai kehé. Tau tukupā mu‘a ke tau ako ke mapule‘i lahi ange kitautolu ‘i hotau ngaahi ‘apí; te tau mapule‘i ‘a ‘etau ‘itá, ‘a hotau lotó, pea mo ‘etau leá ke ‘oua na‘a hope atu ‘i he ngaahi fakangatangata ‘oku totonu mo ma‘á; te tau feinga lahi ange ke fakalelei‘i ‘etau tafa‘aki fakalaumālié ‘i he‘etau mo‘uí, pea mo fakatokanga‘i ‘a ‘etau fakafalala ki he ‘Otuá ke tau lavame‘a ai ‘i he mo‘uí.²⁰

Ko hono mo‘oni ‘o e ‘Otua ko e Tamaí, ko hono mo‘oni ‘o Sīsū Kalaisí, ‘a ia ko e ‘Eiki kuo toetu‘ú, ko ha mo‘oni ia ‘oku totonu ke ma‘u ‘e he tangata mo‘ui kotoa pē. Ko e ‘Otuá ko e ‘elito ia ‘o e ‘atamai ‘o e fakakaukau ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘o tatau tofu pē mo e hoko ‘a e la‘aá ko e ‘elito ia ‘o e ‘univēsí, pea ko e taimi ko ia te tau ongo‘i ai ‘a hono tu‘unga fakae-Tamaí, ko e taimi te tau ongo‘i ai ‘oku ofí, ‘o ongo‘i hono fakalangi ‘o e tu‘unga faka-‘Otua ‘o e Fakamo‘uí, ‘e muimui lelei mai ai pē ‘a e ngaahi mo‘oni ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ‘o hangē ko e muiaki mai ‘a e ‘ahó ‘i he poó, pea mo e poó ‘i he ‘ahó.²¹

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Alea‘í

Ko e hā hano ‘aonga ke tau fakatou-ma‘u ha natula fakatu‘asino mo fakalaumālié? ‘E founga fēfē hano faka‘aonga‘i hotau u‘á mo ‘etau ngaahi holí ki he leleí pe koví?
Na‘e ako‘i ‘e Palesiteni Makei ko e mo‘uí ko ha sivi ke fakapapau‘i pe ko e fē ‘a e natula te tau muimui ki aí (vakai, peesi 17–19). Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku hoko ai ha fepakipaki ‘i hotau natula fakatu‘asinó mo hotau natula fakalaumālié? Ko e hā ha ngaahi fili te tau lava ‘o fakahoko ‘i he ‘aho kotoa pē ke tau ma‘u ai ‘a e ngaahi me‘a-foaki fakalaumālie ma‘ongo‘onga hangē ko e ‘ofá, fiefiá, mo e melinó? (Vakai, peesi 16–21.)
Ko e hā ‘a e “tangata fakaekakanó?” (Mōsaia 3:19). Ko e hā ‘oku hoko ai ‘a e tangata fakaekakanó ko e fili ki he ‘Otuá? Ko e hā kuo pau ke fai ke “hu‘i atu” ai ‘a e tangata fakaekakanó? (Vakai, peesi 19–21).
Ko e hā ha ngaahi me‘a ‘okú ne fakalotoa ha kakai tokolahi ke tukutaha ‘enau mo‘uí ki hono fakatōli‘a honau natula fakaekakanó? Ko e hā ‘oku faingata‘a ai he taimi ‘e ni‘ihi ke tokanga taha ki he ngaahi me‘a fakalaumālié?
Ko e hā ha fanga ki‘i vaivai ‘oku hā ngali iiki te nau lava ke holoki hotau tu‘unga fakalaumālié? ‘E tokoni fēfē ha‘atau mapule‘i kitautolu ‘i hono fakatupulekina hotau tu‘unga fakalaumālié? (Vakai, peesi 19–21).
Ko e hā ha founga ‘oku hanga ai ho vā mo e ‘Otuá ‘o tokoni‘i ho tu‘unga fakalaumālié? (Vakai, peesi 19–21). Ko e hā te tau lava ‘o fai ke fakatefito ai ‘etau mo‘uí ‘i he ‘Otua ko e Tamaí pea mo Sīsū Kalaisi?

Ngaahi Potu-folofola Fekau‘akí: Siope 32:8; 2 Nīfai 2:27–29; Mōsaia 16:1–5; ‘Ēpalahame 3:24–25