Nauki Prezydentów
Rozdział 16: Małżeństwo — wieczne partnerstwo


Rozdział 16

Małżeństwo — wieczne partnerstwo

„Najwspanialszym związkiem w życiu jest małżeństwo — związek o trwałym i wiecznym znaczeniu”.

Z życia Howarda W. Huntera

Kiedy Howard W. Hunter miał 20 lat, na kościelnej potańcówce w Los Angeles poznał Claire Jeffs, która przyszła tam wraz z jednym z jego znajomych. Po zabawie kilkoro młodych dorosłych postanowiło przejść się brzegiem oceanu. Howard zgubił krawat, a Claire zaoferowała się, że przejdzie z nim wzdłuż plaży i pomoże mu go odnaleźć. Później Howard powiedział: „Na następną potańcówkę to ja zaprosiłem Claire, a [mój kolega] poszedł z kimś innym”1.

W następnym roku zaczęli się spotykać już na poważnie, aż w pewien wiosenny wieczór, niemal trzy lata po tym, jak się poznali, Howard zabrał Claire na urwisko, skąd rozpościerał się przecudny widok na ocean. „W świetle pełni księżyca [patrzyliśmy] na fale Pacyfiku uderzające w przybrzeżne skały” — zapisał. Tej nocy Howard poprosił Claire o rękę, a ona się zgodziła. „Rozmawialiśmy o naszych planach [i] podjęliśmy wiele decyzji i mocnych postanowień na temat naszego życia”2.

Howard i Claire pobrali się w Świątyni Salt Lake 10 czerwca 1931 roku. Ich miłość pogłębiała się przez kolejne 52 lata, kiedy wychowywali swoich synów, służyli w Kościele i z wiarą stawiali czoła wyzwaniom.

To, że małżeństwo było dla nich źródłem szczęścia, było oczywiste dla całej rodziny. Robert Hunter, ich najstarszy wnuk, powiedział: „Kiedy myślę o Dziadku Hunterze, najlepiej pamiętam jego przykład jako kochającego męża […]. Naprawdę czuło się więź miłości, która łączyła tych dwoje”3.

Miłość, jaką Prezydent Hunter darzył swoją żonę, była szczególnie widoczna w ostatniej dekadzie jej życia, kiedy mąż opiekował się nią w poważnej chorobie. Śmierć Claire 9 października 1983 roku była dla Prezydenta Huntera „strasznym ciosem”4. Napisał, że kiedy przyjechał do domu w dniu, w którym zmarła, „dom wydawał się zimny, a wszystko w nim mu o niej przypominało”5.

W kwietniu 1990 roku, po niemal siedmiu latach samotności, Prezydent Hunter poślubił Inis Stanton. Ceremonii w Świątyni Salt Lake dokonał Prezydent Gordon B. Hinckley. Inis była źródłem ogromnej pociechy i siły dla Prezydenta Huntera, kiedy służył jako Prezydent Kworum Dwunastu i Prezydent Kościoła. Towarzyszyła mu podczas licznych podróży i spotkań ze świętymi na całym świecie.

Starszy James E. Faust z Kworum Dwunastu mówił o tym, jakim błogosławieństwem była Inis dla Prezydenta Huntera: „Po śmierci [Claire] był przez kilka lat samotny, do czasu, gdy poślubił Inis. Wspólnie przeżyli wiele szczęśliwych chwil”. Następnie, zwracając się do Siostry Hunter, powiedział: „Jesteśmy ci niewymownie wdzięczni, Inis, za twoją obecność u jego boku i za oddanie, z jakim się o niego troszczyłaś. Sprawiłaś, że miał błysk w oku i dałaś mu radość w ostatnich latach jego życia oraz posługi”6.

para na tle świątyni

„W świątyni dostępujemy najważniejszego obrzędu dostępnego mężczyznom i kobietom — zapieczętowania męża i żony na wieczność”.

Nauki Howarda W. Huntera

1

Małżeństwo zawarte przez mężczyznę i kobietę jest wyświęcone od Boga i wedle Jego zamysłu ma być wieczne.

Pan podał nam definicję małżeństwa. Powiedział: „Dlatego opuści człowiek ojca i matkę i połączy się z żoną swoją, i będą ci dwoje jednym ciałem” (Ew. Mateusza 19:5)7.

Najwspanialszym związkiem w życiu jest małżeństwo — związek o trwałym i wiecznym znaczeniu8.

Opierając się na wiedzy o planie zbawienia, mężczyzna, który posiada kapłaństwo, postrzega małżeństwo jako swój święty przywilej i obowiązek. Nie jest dobrze, aby mężczyzna czy kobieta byli sami. Mężczyzna nie jest kompletny bez kobiety. Żadne z nich nie może zrealizować pełni swego stworzenia bez drugiego (zob. I List do Koryntian 11:11; Mojżesz 3:18). Małżeństwo pomiędzy mężczyzną a kobietą jest wyświęcone od Boga (zob. NiP 49:15–17). Tylko dzięki nowemu i wiecznemu przymierzu małżeństwa mogą oni otrzymać pełnię wiecznych błogosławieństw (zob. NiP 131:1–4; 132:15–19)9.

Małżeństwo jest często określane jako związek, w którym naszym partnerem jest Bóg. To nie jest metafora. Jeśli ta partnerska więź pozostanie silna i aktywna, to mężczyzna i kobieta będą kochać siebie nawzajem tak, jak kochają Boga, a w ich domu będą panować niczym niezmącone szczęście i ciepło, dzięki którym zaznają wiecznych błogosławieństw10.

Obrzędu zawarcia pierwszego małżeństwa dokonał Pan. Było to małżeństwo na wieczność, ponieważ czas nie istniał, gdy miała miejsce ta ceremonia. Obrzędu dokonano dla pary, która nie podlegała śmierci, a więc tym samym ich związek nie mógł się nigdy zakończyć. Po upadku nasi pierwsi rodzice zostali wygnani z Ogrodu. Wówczas podlegali już śmierci, lecz dana im została obietnica zmartwychwstania. W żadnym momencie nie zostało powiedziane, że ich wieczne małżeństwo dobiegło końca11.

W świątyni dostępujemy najważniejszego obrzędu dostępnego mężczyznom i kobietom — zapieczętowania męża i żony na wieczność. Mamy nadzieję, że nasi młodzi ludzie nie zadowolą się niczym poniżej małżeństwa w świątyni12.

Tak jak chrzest jest przykazaniem Pana, tak samo jest nim małżeństwo świątynne. Tak jak chrzest jest niezbędny do tego, by przystąpić do Kościoła, tak małżeństwo świątynne jest konieczne dla naszego wyniesienia w obecności Boga. To część naszego przeznaczenia. Bez niego nie możemy wypełnić naszych ostatecznych celów. Nie zadowalajcie się niczym mniejszym.

Nie przyjęlibyście chrztu w świeckiej formie, prawda? Bóg przekazał Swój wzorzec chrztu — chrzest przez zanurzenie dokonany przez osobę, która ma do tego upoważnienie. Czyż zatem przyjęlibyście świecką formę małżeństwa? Tu też przekazał Swój wzorzec — małżeństwo świątynne13.

Modlę się, aby Pan nas pobłogosławił, abyśmy mogli zrealizować cel naszego istnienia oraz to, co musimy uczynić, by odnaleźć drogę do wyniesienia i życia wiecznego. Częścią wiecznego planu jest małżeństwo, które uznajemy za święte. Jeśli jesteśmy gotowi przestrzegać zasad, obrzędy stają się wiążące na zawsze. Jakże cudowne jest posiadanie tej wiedzy i objawionych prawd14.

2

Podczas podejmowania decyzji, kogo poślubić, bądźcie cierpliwi, postępujcie z wiarą i bądźcie godni uzyskania boskiego przewodnictwa.

Sądzę, że najważniejszą decyzją, jaką musicie podjąć […], jest decyzja, która będzie miała wpływ na wasze życie przez całą wieczność, czyli decyzja o małżeństwie. Z pewnością zgodzicie się ze mną, że to coś o nieporównanie większym znaczeniu niż wszystko inne, co robicie w życiu, ponieważ praca, wykonywany przez was zawód czy cokolwiek zdecydujecie się robić, nie jest choćby w części tak ważne jak wieczne wartości […]. [Decyzja o małżeństwie będzie] miała na was wpływ przez całą wieczność, będzie też miała na was wpływ podczas życia na ziemi15.

Nie […] angażujcie się w związek pod wpływem impulsu, bez wcześniejszego zastanowienia i natchnienia. Z modlitwą szukajcie w tej sprawie przewodnictwa Pana. Bądźcie godni tego, by otrzymać boską pomoc16.

Wielu z was […] martwi się o okres zalotów, małżeństwo i założenie rodziny. Najpewniej nie znajdziecie imienia swojego przyszłego współmałżonka w wizji Nefiego ani w Objawieniu Jana, prawdopodobnie nie wyjawi go wam żaden anioł ani nawet wasz biskup. Do poznania niektórych rzeczy musicie dojść samodzielnie. Zachowujcie wiarę i bądźcie posłuszni, a błogosławieństwa nadejdą. Starajcie się być cierpliwi. Starajcie się, aby to, czego wam brak, nie przysłoniło wam tego, co posiadacie. Kiedy człowiek za bardzo martwi się o to, czy zawrze ślub, może to zniweczyć jego szanse na małżeństwo. Żyjcie wiernie pełnią życia w pojedynkę, zamiast bezzasadnie niepokoić się o życie we dwoje17.

Czekając na obiecane błogosławieństwa, człowiek nie może marnować czasu, ponieważ brak postępu oznacza, że w pewnym sensie się cofamy. Gorliwie angażujcie się w dobre sprawy, w tym w pracę nad własnym rozwojem18.

młodzi dorośli na wycieczce

„Czekając na obiecane błogosławieństwa […], gorliwie angażujcie się w dobre sprawy, w tym w pracę nad swoim rozwojem”.

3

Żadne błogosławieństwo nie ominie godnych osób, które nie są w związku małżeńskim.

To jest Kościół Jezusa Chrystusa, a nie kościół zamężnych, żonatych, samotnych czy jakiejkolwiek innej grupy. Ewangelia, którą głosimy, jest ewangelią Jezusa Chrystusa i zawiera wszystkie zbawcze obrzędy oraz przymierza konieczne dla zbawienia i wyniesienia każdej osoby, która pragnie przyjąć Chrystusa i przestrzegać przykazań danych przez Niego i Jego Ojca w Niebie19.

Żadne błogosławieństwa, w tym małżeństwo na wieczność i posiadanie wiecznej rodziny, nie ominą nikogo, kto jest ich godzien. Choć w przypadku niektórych osób otrzymanie tego błogosławieństwa może wymagać więcej czasu — być może nawet wykroczyć poza ramy życia doczesnego — ono ich nie ominie […].

Pozwólcie, że z miłością udzielę wam kilku rad.

Do was mężczyźni stanu wolnego: Nie odkładajcie decyzji o małżeństwie, ponieważ nie znajdujecie się w doskonałej sytuacji zawodowej czy finansowej […]. Pamiętajcie, że jako posiadacze kapłaństwa macie obowiązek wykazać się inicjatywą w zabieganiu o związek na wieczność.

Do was kobiety stanu wolnego: Obietnice proroków Boga od zawsze głoszą, że Pan nad wami czuwa. Jeśli będziecie wierne, wszystkie błogosławieństwa staną się waszym udziałem. Obywanie się bez małżeństwa i rodziny w tym życiu to stan tymczasowy, a wieczność to długi okres. Prezydent Benson przypominał nam, że „czas jest policzony jedynie dla człowieka. Bóg myśli o waszej wiecznej perspektywie” (Ensign, listopad 1988, str. 97). Niech wasze życie wypełniają wartościowe i sensowne przedsięwzięcia.

Do was, którzy doświadczyliście rozwodu: Nie pozwólcie, aby rozczarowanie czy poczucie porażki zaciemniło to, jak postrzegacie małżeństwo czy życie. Nie traćcie wiary w małżeństwo ani nie pozwólcie, by gorycz zatruła waszą duszę i zniszczyła was lub osoby, które kochacie albo kochaliście20.

4

Udane małżeństwo wymaga, abyśmy ze wszystkich sił starali się żyć w zgodzie z zasadami ewangelii.

[Małżeństwo] […] to wyuczone zachowanie. To nasza świadoma praca, a nie instynkt, decyduje o sukcesie. Siła motywująca płynie z łagodności, szczerego uczucia i troski o wzajemne szczęście i dobro.

Przed małżeństwem patrzyliśmy na życie ze swojego osobistego punktu widzenia, ale po przekroczeniu tego progu, zaczęliśmy brać pod uwagę również zdanie drugiej osoby. Koniecznością jest dokonywanie poświęceń i zmian, które są przejawem wsparcia i miłości.

Często mówi się, że szczęśliwe i udane małżeństwo to nie tyle kwestia poślubienia właściwej osoby, co bycia właściwą osobą. Statystyki wskazujące wysoką liczbę rozwodów mogą sugerować nieroztropny dobór partnerów. Gdyby ci ludzie poślubili kogoś innego, jakiś określony problem mógłby zostać wyeliminowany, lecz jego miejsce z pewnością zająłby inny. Mądry wybór partnera ma znaczący wpływ na to, czy małżeństwo jest udane, jednak to świadoma praca nad tym, by w pełni wywiązać się z naszej części, jest najważniejszym czynnikiem decydującym o sukcesie21.

Choć to prawda, że godne pary zyskają wyniesienie w królestwie celestialnym, każdy mężczyzna i każda kobieta zapieczętowani na wieczność muszą indywidualnie zasługiwać na to błogosławieństwo.

Wieczne małżeństwo będą tworzyć godny mężczyzna i godna kobieta, którzy oboje indywidualnie przyjęli chrzest z wody i z Ducha, indywidualnie udali się do świątyni i otrzymali swoje obdarowanie, indywidualnie uroczyście przyrzekli wierność Bogu i swemu partnerowi w przymierzu małżeństwa i którzy indywidualnie dotrzymali swoich przymierzy, czyniąc wszystko, czego wymagał od nich Bóg22.

Życie zgodnie z zasadami ewangelii czyni małżeństwo szczęśliwym […]. Kiedy dwoje ludzi potrafi żyć zgodnie z zasadami ewangelii, małżeństwo może być pełne słodyczy i szczęścia23.

5

Mężowie i żony powinni pracować razem, by wzmacniać małżeńskie więzi.

Miłosierdzie i cierpliwość dla niedoskonałości

Większość współmałżonków jest niedoskonała […]. Richard L. Evans powiedział kiedyś: „Chyba każdemu z nas udałoby się dobrze żyć z doskonałymi ludźmi, ale naszym zadaniem jest żyć dobrze z ludźmi, którzy są niedoskonali” [Richard Evans’ Quote Book (1971), str. 165]. W małżeństwie rozumiemy, że nie mamy do czynienia z doskonałymi ludźmi, dążymy do doskonałości i zmierzamy drogą, na końcu której mamy nadzieję znaleźć doskonałość, ale musimy wykazać się wyrozumiałością, starać się najlepiej, jak potrafimy i czynić życie pięknym […].

Biblia mówi nam: „Miłość jest cierpliwa, miłość jest dobrotliwa” (zob. I List do Koryntian 13:4). Tego rodzaju miłość — ta, której nie traktuje się lekko, której nie kończy się w dowolnej chwili i nie wyrzuca, jak starego, plastikowego opakowania, lecz z którą ramię w ramię stawia się czoła wszystkim życiowym wyzwaniom, która łączy dusze — taka miłość jest najwyższym wyrazem ludzkiego szczęścia24.

Jedność serc

Z pewnością najszczęśliwsze małżeństwa to te, w których twoje cierpienie jest moim cierpieniem, mój ból jest twoim bólem, moje zwycięstwo twoim zwycięstwem, a moje troski twoimi troskami. Jedność serc, dusz i ciał zdaje się być coraz większym wyzwaniem w świecie, w którym coraz częściej słyszy się pytanie: „A co ja z tego będę miał?”. Zbyt wielu ludzi traktuje swojego współmałżonka jako ozdobę, ale nie żywi do niego prawdziwego uczucia25.

młode małżeństwo z dzieckiem

Kiedy mąż i żona „będą kochać siebie nawzajem tak, jak kochają Boga […], w ich domu będą panować niczym niezmącone szczęście i ciepło, dzięki którym zaznają wiecznych błogosławieństw”.

Wierność w myślach, słowach i uczynkach

Mężczyzna, który dzierży kapłaństwo, dochowuje swej żonie doskonałej wierności w kwestiach moralnych i nie daje jej powodów, by wątpiła w jego lojalność. Mąż ma kochać swą żonę z całego serca i łączyć się tylko z nią i nikim innym (zob. NiP 42:22–26). Prezydent Spencer W. Kimball wyjaśnił:

„Słowa i z nikim innym wykluczają wszystkich i wszystko. Wówczas współmałżonek staje się najważniejszą postacią w życiu męża czy żony i ani życie towarzyskie, ani życie zawodowe, ani zaangażowanie polityczne, ani żadne inne zainteresowania, osoby czy przedmioty nie powinny nigdy być stawiane ponad naszego partnera” (The Miracle of Forgiveness, Bookcraft, Salt Lake City 1969, str. 250).

Pan zakazuje wszelkich intymnych stosunków pozamałżeńskich, a Kościół je potępia. Zdrada mężczyzny łamie serce żony i traci on zaufanie tak jej, jak i swoich dzieci (zob. Jakub 2:35).

Bądźcie wierni swoim przymierzom małżeńskim w myślach, słowach i uczynkach. Pornografia, flirty i pożądliwe fantazje zatruwają charakter człowieka i uderzają w podstawy szczęśliwego małżeństwa. Tym samym niszczą jedność i zaufanie w małżeństwie. Ten, kto nie kontroluje swych myśli i w sercu dopuszcza się cudzołóstwa, jeśli nie odpokutuje, nie będzie miał Ducha, lecz zaprze się wiary i będzie się lękać (zob. NiP 42:23; 63:16)26.

Czułość i szacunek w życiu intymnym

Wystrzegajcie się wszelkiego despotycznego i niegodnego zachowania w delikatnej, intymnej relacji między mężem a żoną. Ponieważ małżeństwo jest wyświęcone od Boga, intymny związek męża i żony jest rzeczą dobrą i godną w oczach Boga. Nakazał On, aby stali się oni jednym ciałem oraz aby rozmnażali się i zapełniali ziemię (zob. Mojżesz 2:28; 3:24). Macie kochać swoje żony tak, jak Chrystus umiłował Kościół i wydał za niego samego siebie (zob. List do Efezjan 5:25–31).

Czułość i szacunek — nigdy egoizm — muszą być podstawą intymnego związku między mężem a żoną. Każdy z partnerów musi być wrażliwy i wyczulony na potrzeby i pragnienia drugiego. Wszelkie apodyktyczne, nieprzyzwoite i niekontrolowane zachowania w intymnym związku męża i żony są potępiane przez Pana.

Każdy mąż, który dręczy lub poniża swą żonę fizycznie lub duchowo, winny jest ciężkiego grzechu i musi szczerze i głęboko odpokutować. Różnice powinny być rozwiązywane w duchu miłości, dobroci i wzajemnej zgody. Mężczyzna powinien zawsze zwracać się do żony w sposób łagodny i pełen miłości, traktując ją z najwyższym szacunkiem. Małżeństwo jest jak delikatny kwiat […] i musi być stale umacniane przejawami miłości i przywiązania27.

Słuchanie z uwagą

Wiele problemów i trudnych sytuacji dałoby się szybko rozwiązać, gdybyśmy rozumieli, że są chwile, w których musimy po prostu słuchać. W szkole podczas lekcji zdobywaliśmy wiedzę, kiedy słuchaliśmy, lecz kiedy nie chcieliśmy się skupić, wiedza nam umykała. W małżeństwie zapanuje całkowity brak porozumienia, jeśli nie będziemy gotowi, by słuchać […]. Oczywiście musimy rozmawiać, lecz aby podjąć przemyślaną decyzję, musimy wysłuchać drugiej strony i pogłębić nasze zrozumienie. Nasza gotowość do wysłuchania współmałżonka ma podstawowe znaczenie28.

Bezinteresowność

Przyjaźń nie przetrwa, jeśli jej podstawą są ruchome piaski egoizmu. Małżeństwo nie przetrwa, jeśli opiera się jedynie na pociągu fizycznym i nie jest podbudowane głębszą miłością i oddaniem29.

Mamy nadzieję, że ci z was, którzy są w związkach małżeńskich, będą pamiętać tę miłość, która przywiodła ich do ołtarza w domu Pana. Nasze serca przepełnia smutek, kiedy dowiadujemy się o tych, których miłość wygasła lub którzy z powodu egoizmu czy grzechu zapominają o przymierzach małżeńskich zawartych w domu Pana lub je lekceważą. Błagamy mężów i żony, aby traktowali się z miłością i szacunkiem. W istocie, naszą największą nadzieją jest, aby każda rodzina była błogosławiona matką i ojcem, którzy okazują sobie miłość, szanują się nawzajem i wspólnie pracują nad umacnianiem małżeńskiej więzi30.

Propozycje dotyczące studiowania i nauczania

Pytania

  • W części 1. Prezydent Hunter podkreśla, że małżeństwo jest wyświęcone od Boga i ma być wieczne. Jak wiedza o tym może wpływać na twoją więź ze współmałżonkiem? Co to dla ciebie oznacza, że małżeństwo to „związek, w którym naszym partnerem jest Bóg”? Jak możemy pomagać dzieciom i młodzieży przygotowywać się do małżeństwa w świątyni?

  • Jakie są twoje przemyślenia i uczucia po przeczytaniu rad Prezydent Huntera dotyczących podejmowania decyzji, kogo poślubić? (Zob. część 2.).

  • Jak obietnice i rady Prezydenta Huntera zawarte w części 3. mogą pomóc osobom stanu wolnego? Jak możemy odnieść do życia przesłanie Prezydenta Huntera, że „to jest Kościół Jezusa Chrystusa, a nie kościół zamężnych, żonatych czy samotnych”?

  • Jak uważasz, co Prezydent Hunter miał na myśli, mówiąc, że małżeństwo to „wyuczone zachowanie”? (Zob. część 4.). Kiedy zaobserwowałeś, że życie w zgodzie z zasadami ewangelii zaowocowało szczęściem w małżeństwie? Jeśli jesteś w związku małżeńskim, zastanów się, co możesz robić, aby bardziej okazywać miłość swemu współmałżonkowi.

  • Rozważ rady Prezydenta Huntera zawarte w części 5. W jaki sposób małżonkowie mogą rozwijać większą cierpliwość w stosunku do wzajemnych niedoskonałości? W jaki sposób małżonkowie mogą rozwijać większą „jedność serc”? W jaki sposób małżonkowie mogą okazywać wierność w małżeństwie myślą, słowem i uczynkiem?

Pokrewne fragmenty z pism świętych

I Ks. Mojżeszowa 2:18, 21–24; Jakub 2:27, 31–33; 4 Nefi 1:11; NiP 42:22; Mojżesz 3:19–24; zob. także „Rodzina: Proklamacja dla świata”, Liahona, listopad 2010, str. 129

Wskazówka do studiowania

„Studiowanie ewangelii jest najbardziej skuteczne, kiedy naucza cię Duch Święty. Studiowanie ewangelii zawsze rozpoczynaj od modlitwy, by Duch Święty pomógł ci się uczyć” (Abyście głosili moją ewangelię, [2004], str. 18).

Przypisy

  1. W: Eleanor Knowles, Howard W. Hunter (1994), str. 72.

  2. W: Knowles, Howard W. Hunter, str. 79–80.

  3. W: Don L. Searle, „President Howard W. Hunter, Acting President of the Quorum of the Twelve Apostles”, Ensign, kwiecień 1986, str. 24–25.

  4. Gordon B. Hinckley, „A Prophet Polished and Refined”, Ensign, kwiecień 1995, str. 34.

  5. W: Knowles, Howard W. Hunter, str. 270; zob. także str. 264, 267, 269.

  6. James E. Faust, „Howard W. Hunter: Man of God”, Ensign, kwiecień 1995, str. 28.

  7. The Teachings of Howard W. Hunter, wyd. Clyde J. Williams (1997), str.137.

  8. The Teachings of Howard W. Hunter, str. 130.

  9. „Being a Righteous Husband and Father”, Ensign, listopad 1994, str. 49.

  10. The Teachings of Howard W. Hunter, str. 130.

  11. The Teachings of Howard W. Hunter, str. 132.

  12. The Teachings of Howard W. Hunter, str. 130.

  13. The Teachings of Howard W. Hunter, str. 131–132.

  14. „Divine Creation of Women” (przesłanie wygłoszone podczas Konferencji Obszaru Australia w Adelajdzie, 30 listopada 1979), str. 7, Church History Library, Salt Lake City.

  15. The Teachings of Howard W. Hunter, str. 141–142.

  16. „The Church Is for All People”, Ensign, czerwiec 1989, str. 77.

  17. „Fear Not, Little Flock” (przemówienie wygłoszone na Uniwersytecie Brighama Younga, 14 marca 1989), str. 4; strona internetowa:speeches.byu.edu.

  18. „The Church Is for All People”, str. 77.

  19. „The Church Is for All People”, str. 76.

  20. „The Church Is for All People”, str. 76–77.

  21. The Teachings of Howard W. Hunter, str. 129–130.

  22. „The Church Is for All People”, str. 76.

  23. The Teachings of Howard W. Hunter, str. 137.

  24. The Teachings of Howard W. Hunter, str. 135–136.

  25. The Teachings of Howard W. Hunter, str. 137.

  26. „Being a Righteous Husband and Father”, str. 50.

  27. „Being a Righteous Husband and Father”, str. 51.

  28. The Teachings of Howard W. Hunter, str. 129.

  29. W: Conference Report, październik 1967, str. 12.

  30. The Teachings of Howard W. Hunter, str. 130–131.