A Cava na Vuni Vakawati, A Cava na Vuni Matavuvale

Mai vei Elder D. Todd Christofferson

Ena Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua

Na matavuvale e yavutaki ena vakawati ni dua na tagane kei na yalewa e vakarautaka na ituvaki vinaka duadua me buroro kina na ituvatuva ni Kalou.

Ena dela ni Great West Door ni vale kilai levu na Westminster Abbey e Lodoni, Igiladi, e duri tu kina na ivakatakilakila ni 10 na tamata qaqa ni ika 20 ni senitiuri. A okati maliwai ira o Dietrich Bonhoeffer, e dua na kai Jamani vuku ena cioloji ka sucu ena 1906. A yaco o Bonhoeffer me dua na daunivosa rogo ena vakatulewa drakidrakita ni Nazi vata kei na nodra qaravi na Jiu kei na so tale. A biu e valeniveivesu okoya me baleta na nona veisaqasaqa bulabula ka mani vakamatei sara ena dua na keba ni tikovakavesu. A vola e vuqa na ka o Bonhoeffer, ka so na nona veitikina kilai levu oya na ivola eso era a vukei koya kina o ira na yadra dauloloma me vakauta tawadodonu tani mai na valeniveivesu, ka tabaki vakamalua me iVola kei na Pepa Eso mai Valeniveivesu.

Dua vei ira na ivola oya a vagolei kivua na vugona yalewa ni bera na nona vakamau. A oka kina na raiyawa momona eso oqo: “Na vakawati e sa levu cake mai na nomudrau veidomoni vakaikemudrau. … Ena nomu dodomo o raica walega e rua na tamata ena vuravura, ia ena vakawati o sa dua na isema ena senicodo ni kawatamata eso, ka sa vakavuna na Kalou me lako mai ka yacova sara na nona lagilagi, ka kaciva sara yani ki na nona matanitu. Ena nomu dodomo o raica walega na lomalagi ni nomu bulamarau vakaiiko, ia ena vakawati o sa biu ki na dua na itutu ni veiqaravi e vuravura ka vakakina ki na veitabatamata. Na nomu dodomo e sa nomu iyau ga vakaiiko, ia na vakawati e sa levu cake mai na veika vakayago—e sa dua na ituvaki, e dua na ilesilesi. Me vaka ga ni sa isala ni tui, ka sega mada na loma me vakatulewa, sa rawa kina na tui, sa vaka talega kina na vakawati, sa sega walega ni nomudrau veidomoni vakaikemudrau, e semati kemudrau vata ena mata ni Kalou kei ira na tamata. … E sa lako mai vei iko na dodomo, ia na vakawati sa mai cake, mai vua na Kalou.”

Ena sala cava e ulabaleta kina na nodrau veidomoni kei na bula marau ni vakawati e dua na turaga kei na dua na marama e “dua na itutu ni veiqaravi e vuravura vakakina ki na veitabatamata”? Na vakasama cava e sa lako kina “mai cake, mai vua na Kalou”? Me kilai vakamatata, meda sa lesu tale mada ki na ivakatekivu.

Era sa vakatakila na parofita ni da a bula taumada vaka yalo, ka a soli vei keda na ibulibuli, se yago vakayalo, mai vua na Kalou, ka sa yaco meda Luvena vakayalo—luvena tagane ka luvena yalewa na noda itubutubu vakalomalagi. A yaco mai e dua na gauna ena bula taumada vakayalo oqo me, ena ikuri ni Nona gagadre me rawa ni da “rawata e dua na madigi meda torocake me vakataki koya,” vakarautaka kina na Tamada Vakalomalagi e dua na ituvatuva gumatua. Ena ivolanikalou e sa vakatokai ena vica vata na yaca, oka kina “na yavu ni veivakabulai,” “na ituvatuva levu ni bulamarau,” kei “na ituvatuva ni veivueti.” Na inaki yaga e rua ni ituvatuva a vakamacalataki kivei Eparama ena veivosa oqo:

“A sa tu ena kedra maliwa e dua sa vaka na Kalou, a sa vosa vei ira sa tu vata kaya ka vaka: Tou lako sobu mada, ni sa galala tu na vanua ko ya, ia meda kauta yani na veika kece, ka bulia na vuravura mera tawana ko ira [na yalo] oqo;

“Io meda vakatovolei ira mada kina, era na muria na veika kece sa vakarota vei ira na Turaga na nodra Kalou se sega;

“Raica ko ira sa yalodina ena bula taumada era na vakalougatataki vakalevu sara; … ia ko ira sa yalodina ena bula oqo era na rawata na lagilagi e vakaikuritaki me tawamudu ka tawamudu.”

Me vakavinavinakataki na Tamada Vakalomalagi, ni da sa yaco oti me da ibulibuli vakayalo. Oqo e sa dulaka tiko vei keda o Koya e dua na salatu meda vakacavara se vakataucokotaka sara na ituvaki oya. Na ikuri ni bula vakayago e sa veiganiti ki na taucoko ni keda ituvaki kei na lagilagi e rekitaka vakai-Koya na Kalou. Kevaka, meda a tiko vata mai kei koya na Kalou ena vuravura ni yalo taumada, ka da a vakadonuya meda vakaitavi ena Nona ituvatuva—se ena kena itukutukuni tale eso “yalodina [ena] bula taumada”—eda na “vakalougatataki vakalevu sara,” ena dua na bula vakayago ni da mai vakatawana na vuravura e sa bulia vei keda o Koya.

Kevaka, ena noda ilakolako ni bula vakatovolei vakayago, eda digitaka meda “muria na veika kece sa vakarota vei [keda] na Turaga na [noda] Kalou,” eda sa na rawata na noda “bula oqo.” Sa kena ibalebale oqo ni mai na noda digidigi eda na vakaraitaka rawa kina vua na Kalou (kei keda talega) na noda yalodina kei na noda rawa ni na bulataka na Nona lawa vakasilesitieli ni da se tu tani mai Vua ena dua na bula vakayago oqo kei na kena kaukauwa taucoko, gagadre, kei na sasaga. E rawa li ni da moica na yago me yaco me na iyaya ni cakacaka ka sega ni liutaka na yaloda? E rawa li ni da vakabauti ruarua, ena bula oqo kei na bula mai muri ena kaukauwa eso vakalou, oka kina na kaukauwa ni kena buli na veika bula? Eda na rawa li ni ulabaleta yadua na itovo ca? O ira ka rawa era na “rawata na lagilagi e vakaikuritaki me tawamudu ka tawamudu”—e dua sara na ivakaraitaki vakasakiti ni lagilagi koya oya e dua na bula vakayago tucake tale, tawamate rawa, ka vakalagilagi. Sa rauta me da a “kailavaka ena reki” na kena rawa ni rawati vakina na veiyalayala vakasakiti eso oqo.

Ena gadrevi toka e va na ka me baleta na kena rawati vakavinaka sara na ituvatuva vakalou oqo:

iMatai sa ikoya na Buli ni vuravura me mai noda itikotiko. Se vakacava na ivakamacala ni ivalavala ni veibuli, eda kila ni a sega ni ka vakacalaka ia ni a sa vakaturi mai vua na Kalou na Tamada ka sa cakacakataka o Jisu Karisito— “sa cakava na ka kecega ko koya; a sa sega e dua na ka sa caka me sega ni cakava ko koya.”

iKarua oya na ituvaki ni bula vakayago. O Atama kei Ivi a matataki ira kece ka a digitaki mera vakaitavi ena ituvatuva levu ni bulamarau ni Tamada. Na nodrau Lutu a vakavurea na ituvaki eso e gadrevi me baleta na noda sucu kei na vuli vakayago ka vakakina na veika e sotavi vakayago ena taudaku ni mata ni Kalou. E basika mai kei na Lutu na vakilai ni vinaka kei na ca kei na kaukauwa ni isolisoli va-Kalou ni digidigi. Kenai itinitini, na Lutu sa vakavuna na mate vakayago e gadrevi me yaco kina na noda bula e vuravura me vakaiyalayala ga, ka meda kakua ni bula vakadua tikoga ena noda ivalavala ca.

iKatolu oya na veivueti mai na Lutu. Eda raica na itavi ni mate ena ituvatuva ni Tamada Vakalomalagi, ia ena tawayaga na ituvatuva oya ke sega na sala eso me ulabaleta na mate me kena itinitini, ruarua vakayago ka vakayalo. Oya na vuna, e dua na Dauveivueti, na Luve ni Kalou Duabauga sa Vakatuburi, o Jisu Karisito, a mai vakararawataki ka mate me sorovaka kina na cakacala nei Atama kei Ivi, ka mai vakarautaka na tucaketale kei na bula tawamate rawa kivei keda kece. Me vaka ni sega ni dua vei keda ena rawa ni talairawarawa vakataucoko ka vakawasoma ki na lawa ni kosipeli, na Nona Veisorovaki e vueti keda talega mai na noda ivalavala ca ena ivakarau ni veivutuni. Ni mai vakarautaka na veisorovaki loloma ni iVakabula na veivosoti ni valavala ca kei na vakasavasavataki ni bula, sa rawa ni da sucu vakayalo tale ka vakaduavatataki kivua na Kalou. Na noda mate vakayalo—noda veitawasei mai vua na Kalou—ena oti.

iKava, ka icavacava, oya na ituvaki me baleta na noda sucu vakayago kei na sucu tale vakayalo emuri ki na matanitu ni Kalou. Ia me rawa vinaka sara na Nona cakacaka me “[vakacerecerei keda] vata kei koya,” sa lesia na Kalou me na vakawati na tagane kei na yalewa ka vakasucumi ira na gone, ka vakavurea kina, ena veitokani kei na Kalou, na veibula vakayago era sa idola ki na veivakatovolei vakayago ka veiganiti ki na lagilagi tawamudu vata kei Koya. Sa lesia talega o Koya mera tauyavutaka na matavuvale na itubutubu ka tuberi ira na luvedra ena rarama kei na dina, ka liutaki ira kivua na inuinui o Karisito. Sa vakaroti keda na Tamada:

“Mo vakatavulica yani na veika oqo vei ira na nomu kawa, ka kaya:

“Ia … me vaka ni ko a sucu mai ki vuravura ena wai, kei na dra, kei na yalo ka’u sa bulia, ka sa yaco kina na tamata me ka bula, sa kilikili mo sucu tale ena wai kei na Yalo [Tabu], ka vakasavasavataki ena nona dra na noqu Le Duabau ga; mo rawata kina na matanitu vakalomalagi; io mo vakasavasavataki mai na nomu ivalavala ca kecega, ka vakalougatataki ni ko sa muria tiko na vunau ena bula oqo, kei na bula sa bera mai, mo lagilagi kina ka sega ni mudu.”

Na kena kilai na vuna eda biuta mai kina na itikotiko ni Tamada Vakalomalagi kei na ka e gadrevi meda rawa ni lesu tale ka vakacerecerei vata kei Koya, e sa yaco me matata sara ni sega ni dua na ka e semati ki na noda gauna e vuravura sa rawa ni bibi cake mai na sucu vakayago kei na sucu tale vakayalo, na rua na ka e gadrevi vakabibi me baleta na bula tawamudu. Oqo, me vakayagataki kina na vosa nei Dietrich Bonhoeffer, na “ilesilesi” ni vakawati, na “itutu ni veiqaravi ki … na itabatamata,” ka sa tikori na vale vakalou oqo “mai cake, mai vua na Kalou”. E sa “isema ena senidodo ni veikawatamata” eke kei na kena mai muri—na ituvatuva ni lomalagi.

Na matavuvale e yavutaki ena vakawati ni dua na tagane kei na yalewa e vakarautaka na ituvaki vinaka duadua me buroro kina na ituvatuva ni Kalou—na ituvaki ni nodra sucu na gone, era lako vakasavasava ka tawacala mai vua na Kalou, kei na tikina me baleta na vuli kei na vakavakarau era na gadreva me baleta na rawaka ni bula vakayago kei na bula tawamudu ena vuravura sa lako mai. E dua madaga na iwiliwili lailai ni matavuvale ka yavutaki ena vakawati vakaoya e sa ka bibi mera bula ka seraka kina na veilawalawa. Oya na vuna e sa dau vakayaloqaqataki ka taqomaki tu mai kina vaka yavu tudei ena veitikotiko raraba kei na veimatanitu na bula vakawati kei na matavuvale. E a sega ni dau baleta tu ga na veidomoni kei na bula marau ni itabaqase.

Na veiba ni veimaliwai eso me baleta na vakawati kei na matavuvale ka liutaki mai na dua na tagane kei na yalewa vakawati e sa vakatubu rarawa. O ya, “keitou sa dusimaka kina ni na lutuki keda ena noda bula yadudua, ena bula vakaitikotiko, se vakavanua na isamu ni dawa mai na kavoro ni veimatavuvale, ni da na sotava na veileqa bibi era sa vunautaka tu na parofita mai liu kei ira talega edaidai.” Ia na noda ile me baleta na itavi ni bula vakawati kei na matavuvale e sega ni vu mai na veiba ni veimaliwai ia ena ka dina ni ra sa ibulibuli ni Kalou. Sai Koya ka a buli Atama kei Ivi ena ivakatekivu me itovo vata kei Koya, na tagane kei na yalewa, ka vakaduavatataki rau vakaveiwatini me rau “dua ga na lewe” ka tubu me lewe vuqa ka vakatawai vuravura. E kauta voli na tamata yadua na itovo vakalou, ia mai na duavata ni vakawati ni tagane kei na yalewa me rau le duabauga eda sa rawata kina na ibalebale taucoko sara ni noda a buli meda itovo vata kei na Kalou—tagane kei na yalewa. Sega ni o keda se dua tale na tamata vakayago e rawa ni veisautaka na ituvatuva vakalou oqo ni vakawati. E sa sega ni dua na ka e buli vakatamata. Na vakawati vakaoqo e sa vakaidina “mai cake, mai vua na Kalou” ka sa tiki vataga ni ituvatuva ni bula marau me vaka na Lutu kei na Veisorovaki.

Ena vuravura taumada, a saqata na Kalou kei na Nona ituvatuva o Lusefa, ka sa tosocake tikoga na nona veisaqasaqa. E vala okoya me vakayalolailaitaka na vakawati kei na tuvai ni matavuvale, kei na vanua era sa tuvani kina na vakawati kei na matavuvale, e cakava okoya na ka e rawata me vakasosataki ira. E ravuta na veika kece e sa vakatabui me baleta na tiko vata ni tamata, ka basuraka na ituvaki ni bula vakawati ena veimataqali vakanananu kei na itovo lolovira eso. E saga okoya me rawai ira na turaga kei na marama me ra nanuma ni veika vakamareqeti ni vakawati kei na matavuvale e rawa ni vakanadakui se biu vakatikitiki, se caka me kua soti ni ka bibi mai na cakacaka, rawaka eso, kei na sasaga ni veivakacegui vakaikoya kei na galala vakayadua. E sa marau vakaidina na vunica ni ra vakawalena na itubutubu mera vakatavulici ka tuberi ira na luvedra mera vakabauti Karisito ka sucu vakayalo tale. Kemuni na taciqu kei na ganequ, e vuqa na ka sa vinaka, vuqa sa ra ka bibi, ia e vica walega era sa yaga.

Me cauraki na yavu dina eso e semati ki na vakawati kei na matavuvale ena sega ni raibaleta se vakalailaitaka na nodra solibula kei na rawaka o ira era sega ni vakadinata rawa na ka e yaga. E sa cakitaki ki na so vei kemuni na veivakalougatataki ni vakawati ka vakavu mai na lailai ni nodra bula kilikili na sasaga voli, na veilasami vakayalewa se tagane vata, se leqa ni ituvaki ni bula vakayago se vakasama, se na lomataqaya ni na kasura se, ni ka me baleta ga na gauna oya, vakaseva na vakabauta. Se o sa na rairai vakawati oti, ia sa cava na vakawati oya, ka o sa biu tu mo qarava duadua na ka e sega ni qarava rawa tiko madaga e lewe rua. Eso vei kemuni na vakawati o ni sega ni rawa ni vakaluveni tiko dina ga ni ko ni sa gadreva vakaidina ka masulaka sara tiko vakaukauwa.

Sa vakakina, e tiko kece vei keda na isolisoli; e tiko kece vei keda na taledi; sa rawa ni da cau kece ki na tasereki ni ituvatuva vakalou ena veitabagauna yadua. E levu e sa vinaka, levu e sa veiganiti—ka so na gauna na ka taucoko e sa gadrevi ena gauna oqo—sa rawa ni rawati ena ituvaki lailai yaga sara. E vuqa sara vei kemuni o ni sa vakayacora tiko na nomuni vinaka taucoko. Ia na gauna o sa duri cake kina o iko ka colata voli na icolacola bibi sara ni bula vakayago ena taqomaki ni ituvatuva ni Kalou me vakacerecerei kina o ira na Luvena, eda sa na tu vakarau taucoko meda tayabe. Ena nuidei eda vakadinadinataka ni Veisorovaki i Jisu Karisito e sa vatavatairalagotaka ka, kena itinitini, na sauma lesu na veika taucoko e tawarawati ka yali me baleti ira na lesu ki Vua. E sega ni navuci taumada kivua e dua me rawata ga vakalailai mai na veika e tiko taucoko vua na Tamada me baleti ira na Luvena.

A talaucaka wale tikoga oqo vei au e dua na tina gone na nona nuiqawaqawa me baleta na nona yalolailai voli ena vuku ni veikacivi cecere oqo. Au a vakila ni veika kece me baleti koya era a ka rawarawa walega ka sega ni dodonu me lomaleqataka; e a sa tosovinaka tiko okoya. Ia au kila ni a vinakata walega okoya me vakalomavinakataka na Kalou ka doka na Nona veivakabauti. Au a tukuna vua eso na vosa ni veivakadeitaki, ka’u vakatakekere ena vunilomaqu kivua na Kalou, na Tamana Vakalomalagi, me na laveti koya cake, ena Nona loloma vata kei na ivakadinadina ni Nona veivakadonui ni qarava voli okoya na Nona cakacaka.

O ya na noqu masu me baleti keda taucoko sara edaidai. Meda sa dui kune veivakadonui mai Vua. Mera sa seraka na vakawati ka rawaka na veimatavuvale, ia kevaka ena noda se sega na taucoko ni veivakalougatataki ena bula oqo, me sa kauta mai na loloma vakalou ni Turaga na bula marau ena gauna oqo kei na vakabauta ni yalayala veivakadeitaki ena muri mai. Ena yaca i Jisu Karisito, emeni.

iDusidusi

1. Raica na Kevin Rudd, “Faith in Politics,” The Monthly, Oct. 2006, themonthly.com.au/monthly-essays-kevin-rudd-faith-politics--300.

2. Dietrich Bonhoeffer, Letters and Papers from Prison, ed. Eberhard Bethge (1953), 42–43.

3. Raica, me ivakaraitaki, Same 82:6; Cakacaka 17:29; Iperiu 12:9; Vunau kei na Veiyalayalati 93:29, 33; Mosese 6:51; Eparaama 3:22. A vakarautaka na ivakamacala oqo na Parofita o Josefa Simici: “Na imatai ni ivakavuvuli ni tamata oya ni sa bula vata tiko kei na Kalou. Na Kalou mada ga vakataki Koya, e a raica ni sa tu ena maliwa ni yalo [se vuku eso] kei na lagilagi, baleta ni sa vuku sara o Koya, ka raica kina me sa bulia na lawa me na rawa kina vei ira na tamata mera rawata talega na ituvaki torocake vakataki Koya. … Sa tu vua na kaukauwa me bulia na lawa eso mera vakasalataki kina o ira era lecaika tiko, ka me rawa ni ra bula vakalou vakataki Koya” (Nodra iVakavuvuli na Peresitedi ni Lotu: Josefa Simici [2007], 239).

4. iVakavuvuli: Josefa Simici, 239.

5. Alama 24:14.

6. Alama 42:8.

7. Alama 12:25; raica talega na tikina 26–33.

8. Eparaama 3:24–26.

9. A vakarautaka na malanivosa lekaleka oqo na Parofita o Josefa Simici: “Na ituvatuva ni Kalou ni se bera ni buli na vuravura oya meda na mai vakaisulu [vakayago], mai na noda yalodina meda na rawata rawa meda tucaketale mai na mate, ena vuku ni ka oqo eda rawata kina na lagilagi, dokai, kaukauwa, kei na lewa.” A cauraka talega na Parofita: “Eda tadu mai ki vuravura oqo me rawa ni da mai vakayago ka meda dulaka cake yani vua na Kalou ena savasava ena matanitu vakasilesitieli. Na ivakavuvuli cecere ni bula marau e okati kina na taukena e dua na yago. Na tevoro e sega na yagona ka sai koya oqori na kena itotogi. Sa dau marau sara okoya ni dau curuma e dua na yago vakatamata, kei na gauna e vakatalai laivi kina mai vua na iVakabula a kerea me laki curumi ira na qele ni vuaka, ka sa vakaraitaka tiko ni vinaka cake vua me laki curuma e dua na yago ni vuaka ka kakua ga ni tu lala. O ira kece era vakayago era kaukauwa cake mai vei ira era sega ni vakayago” (iVakavuvuli: Josefa Simici, 240).

10. Jope 38:7.

11. Joni 1:3; raica talega na Vunau kei na Veiyalayalati 76:23–24.

12. Raica na 1 Korinica 15:21–22; 2 Nifai 2:25.

13. Raica na 2 Nifai 2:15–18; Alama 12:24; Vunau kei na Veiyalayalati 29:39; Mosese 4:3. A kaya o Josefa Simici: “Na tamata yadua kece sara sa soli tu vei ira na galala ni digidigi, ni sa lesia vakakina na Kalou. E a bulia o Koya na lawa ni lewa ni bula savasava ni tamata, ka sa solia vei ira na kaukauwa me digitaka kina na vinaka se ca; me na vakasaqara na veika vinaka, ka gu yani ki na salatu vakalou ni bula oqo, ka na kauta mai na vakacegu ni vakasama, kei na marautaki ni Yalo Tabu eke, kei na taucoko ni dua na reki kei na marau ena ligana imatau ni cava na bula oqo; se me na vakasaqara e dua na ilakolako butobuto, ka lako voli ena ivalavala ca ka vorata na Kalou, ka sa na yaco kina mera na cudruvi ena vuravura oqo, ka rusa tawamudu ena vuravura sa roro tiko mai.” A dusia talega na Parofita: “Ena sega ni rawa vei Setani me temaki keda rawa ena nona veiveretaki vakavo ga ke sa yaloda meda soli keda yani. Eda sa buli ena ituvaki meda na vorata rawa kina na tevoro; kevaka mada me da a sega ni tuvanaki tu vaka oya, eda na sega ni bula galala” (iVakavuvuli: Josefa Simici, 242).

14. Raica Nai Vakatekivu 3:22–24; Alama 42:2–6; Mosese 4:28–31.

15. O ira sara madaga ka sega ni veivutuni sa ra vakabulai mai na mate vakayalo ena Veisorovaki ena vakasama mera lako tale mai kina ki na mata ni Kalou me baleta na iOtioti ni Veilewai (raica na Ilamani 14:17; 3 Nifai 27:14–15).

16. iVakavuvuli: Josefa Simici, 239.

17. Raica na Vunau kei na Veiyalayalati 93:36–40.

18. Mosese 6:58–59.

19. Era na rairai veidokai vakaiira na tamata ena veimaliwai ni tawavakawati, ka rawa ni ra sucu ka susugi na gone, so na gauna vakavinaka sara, ena ituvaki tale eso ka sega kina na vakawati ni rua na itubutubu. Ia vakatautauvata ka vakakina ena levu sara na kisi eso, na vakadinadina ni kalougata vakaveimaliwai ni vakawati kei na kena vatuka cecere vakatauvatani me baleti ira na gone ena matavuvale eso ka liutaki mai na dua na tagane kei na yalewa vakawati e sa ka levu vakaidina. Ena yasana kadua, na isau vakailavo ni bula veicurumi ni ka a vakatoka e dua na daukacikacivaki “na itosotoso vakavuravura mai na matavuvale,” e sa icolacola bibi saraga ki na bula vakaveimaliwai. A tuvaivolataka o Nicholas Eberstadt na torosobu ni bula vakawati kei na vakasucugone e vuravura raraba kei na ivakarau me baleta na itikotiko tawavakatamani kei na veisere ka dikeva rawa: “Na revurevu rerevaki ena iwiliwili tawamacala ni gone era kalouca ena itosotoso mai na matavuvale e sa matata rawa tu. Sa vakakina na itavi veivakacacani ni veisere kei na vakasucugone mai vei ira na marama tawavakawati ena duidui ni lavo vakatanitaki kei na veiyawaki vakaiyau—me baleta na bula veimaliwai vakataucoko, ia vakauasivi sara me baleti ira na gone. Io, era dau veisau totolo na gone ka vaka tu ya. Ia na itosotoso mai na matavuvale e sa dau yaco mai vakaidina ena nodra vakawaleni na gone malumalumu. Na itosotoso vataga oya e tiko talega na kena ibalebale tawavosoti me baleti ira na qase malumalumu.” (Raica na, “The Global Flight from the Family,” Wall Street Journal, Fepe. 21, 2015, wsj.com/articles/nicholas-eberstadt-the-global-flight-from-the-family-1424476179.)

20. “Na Matavuvale: Ai Vakaro ki Vuravura Raraba.” Liaona, Nove. 2010, 129.

21. Raica Nai Vakatekivu 1:26–28; 2:7, 18, 21–24; 3:20; Mosese 2:26–28; 3:7–8, 18, 20–24; 4:26.