Xsutq’isinkil qib’ rik’in li Qaawa’

Xb’aan li Obiisp W. Christopher Waddell

Xkab’ aj tenq’ aj k’ehol na’leb’ sa’ li Obispil aj Jolominel

Ink’a’ nokoru chixminb’al ru chixjunil li k’a’ru naqak’ul, a’b’an wan qik’in chanru taqab’eresi qib’ chiru li jale’k nak’ulman sa’ li qayu’am.

Sa’ li saq’ehil re li chihab’ 1998, li xCarol ut laa’in xooru chixjunajinkil li xikik choq’ intrab’aaj rik’in jun li hilank jo’ junkab’al aran Hawai chiru wiib’ oxib’ kutan, jo’kan naq xqak’ameb’ chaq chiqix li qalal qak’ajol kaahib’eb’, jo’ ajwi’ lix na’ li wixaqil li toje’ xkam lix b’eelom.

Sa’ li q’ojyin rub’elaj naq tooxik aran Hawai, xqataw naq li qalal kaahib’ po xyu’am, laj Jonathon xk’ab’a’, wan xyajel sa’eb’ lix xik, ut xyehe’ qe naq ink’a’ tooruuq chi elk chiru oxib’ malaj kaahib’ kutan. Xqak’uub’ naq li xCarol taakanaaq sa’ ochoch rik’in laj Jonathon, ut naq laa’in tinxik wochb’eeneb’ li rela’ li junkab’al.

Li k’a’ru xb’een xk’ut we naq moko a’in ta li hilank xink’oxla xk’ulman naq yooko chaq chi wulak aran. Naq yooko chi b’eek sa’ jun ch’ina b’e li kutanob’resinb’il xb’aan li po, sutinb’il xb’aaneb’ li che’ rik’in ninqi mokooch, ut nak’utun ajwi’ chiqu li palaw, xinsutq’isi wib’ re aatinak chiru lix ch’ina-usal li ch’och’ a’an sa’ xyi li palaw, ut sa’ li hoonal a’an re rahok, sa’ xna’aj rilb’al li xCarol, xintaw wib’ naq yookin chirilb’al lix naq’ ru lix na’ wixaqil—ma naru tinye, naq ninra chi naab’al. A’b’anan moko a’an ta li k’a’ru xwoyb’eni. Jo’kan ajwi’ li xCarol moko a’an ta naroyb’eni xnumsinkil lix hiilal chi junes sa’ li kab’l rik’in li qak’uula’al wan xyajel.

Te’wanq li hoonal sa’ li qayu’am taqataw wi’ qib’ sa’ junaq b’e ink’a’ oyb’eninb’il, xnumsinkil li xnimal ru ch’a’ajkilal li naxq’ax li k’a’ru xqanumsi naq xqaj hilank. K’a’ru naqab’aanu naq najale’ li qak’uub’ahom malaj qayo’onihom sa’ li qayu’am xb’aan k’a’ruhaq ink’a’ oyb’eninb’il?

Sa’ li waqib’ xb’e li po junio re 1944, laj Hyrum Shumway, jun li saaj winq li wan sa’ li teep aj pleet re li Estados Unidos, kiwulak sa’ li ch’och’ Omaha Beach re xchapb’al li na’ajej a’an sa li kutan D. Kikub’e sa’ xyaalal toj aran, a’b’an sa’ li 27 xb’e li po julio, naq yookeb’ chi xik chi uub’ej, kixk’ul jun li rahilal xb’aan xpuk’ik jun li mina antitanqe. Sa’ jun mutz’uk-u, lix yu’am ut li k’a’ru kiraj xtzolb’al jo’ aj b’anonel kisache’ rik’in li nimla rahilal kixk’ul. Chirix naq ke’xcho’ naab’al sut, li kixtenq’a chi usaak chiru lix k’ihaleb’ lix toch’olal, li Hermano Shumway ink’a’ chik kiru chi ilok. Chan raj ru taasumenq?

Chirix xnumik oxib’ chihab’ sa’ li b’anleb’aal re x’ak’ob’resinkil rib’, kisutq’i sa’ li rochoch aran Lovell, Wyoming. Naxnaw naq li rajom chi wulak jo’ jun aj b’anonel ink’a’ chik taaruhanq, a’b’an wan xch’ool chi xik chi uub’ej, chi sumlaak, ut chik’eeb’al li taak’anjelaq re junaq lix junkab’al.

Moqon kixtaw jun xtrab’aaj aran Baltimore, Maryland, choq’ aj tenq’anel ut aj k’ehol xna’leb’eb’ li ani mutz’ ru. Naq a’an yoo chix’ak’ob’resinkil rib’ chirix xnumsinkil li rahilal, a’an kixtzol naq eb’ li ani mutz’ ru jwal ninqeb’ xseeb’al chiru li kixk’oxla chaq junxil, ut chiru li waqxaqib’ chihab’ sa’ lix trab’aaj, a’an kixq’axeb’ ru chixjunileb’ aj k’ehol na’leb’ sa’ li tenamit sa’ xtenq’ankileb’ li ani mutz’ ru chixtawb’aleb’ xtrab’aaj.

Anajwan k’ojk’o xch’ool naq naru chixk’eeb’al li k’a’ru taak’anjelaq re jun li junkab’al, laj Hyrum kixpatz’ li ruq’ lix Mukuy rik’in xyeeb’al re, “Wi laa’at taarileb’ li hu, taak’uub’aheb’ lin calcetín, ut taab’eresi li b’eleb’aal ch’iich’, laa’in tinruuq chixb’aanunkil li rela’.” Moko najt ta chirix a’an ke’tz’ape’ sa’ junajil aran sa’ li Santil Ochoch re Lago Salado ut sa’ moqon ke’osob’tesiik rik’in waqxaqib’eb’ lix kok’al.

Sa’ li chihab’ 1954, eb’ laj Shumway ke’sutq’i chaq aran Wyoming, b’ar wi’ kik’anjelak li Hermano Shumway chiru 32 chihab’ jo’ aj jolominel re xtzolb’aleb’ li tz’aptz’ookeb’ xxik ut eb’ li mutz’eb’ ru. Chiruheb’ li chihab’ a’an, kik’anjelak wuqub’ chihab’ jo’ obiisp re li teep Cheyenne 1 ut, chirix a’an, wuqlaju chihab’ jo’ yuwa’b’ejil aj k’anjel sa’ li oqech. Chirix naq kihilan chiru li trab’ajik, li Hermano ut Hermana Shumway ke’k’anjelak ajwi’ jo’ misioneer sumsuukeb’ sa’ li Mision Londres Sur.

Laj Hyrum Shumway kikam sa’ li po marzo re 2011, ut kixkanab’ chirix a’an jun eechanihom re paab’aal ut xkanab’ankil rib’ chiru li Qaawa, us ta li ch’a’ajkilal kixnumsi, choq’ reheb’ k’iila ralal xk’ajol, rimam, ut xiqin rimam.

Lix yu’am laj Hyrum kijale’ tana’ xb’aan li pleetik, a’b’an maajun sut kiwiib’a xch’ool chirix li choxahilal ak wan re ut lix junelikil eechanihom. Jo’ a’an, laa’o ajwi’ musiq’ejil ralal xk’ajol li Dios, ut laa’o “[xqak’ulub’a] lix k’uub’anb’il na’leb’, li [tooruuq] wi’ chixk’ulb’al [qajunxaqalil] re tz’ejwalej, ut rik’in li [taqak’ul] sa’ li ruchich’och’, chixk’amb’al li b’e li naxik sa’ li tz’aqalil re ru, ut chixtawb’al sa’ roso’jik li [qachoxahilal] li [tooruuq] chixk’ulb’al jo’ aj eechanihom re li junelik yu’am.” Maak’a’ naxye jo’ k’ihal li jale’k, li yale’k-ix, malaj wech’ok-ix naru chixjalb’al li junelikil b’e a’an—ka’ajwi’ li k’a’ru naqasik’ ru sa’ xk’anjelankil xtaql li qach’ool.

Eb’ li jale’k, ut li ch’a’ajkilal li nachal rik’ineb’, li naqataw sa’ li yu’am a’in jalan jalanqeb’ jo’ neke’chal ut jalan jalanqeb’ jo’ neke’jalok qe chiqajunjunqal. Jo’ laa’ex, wilom chaq li ch’a’ajkilal neke’xnumsi li qamiiw ut qech walal xb’aan:

Lix kamik jun raarookil komon.
Jun k’ahil jachok sumlaak.
Ink’a’ kiru chi sumlaak
Li yajel malaj rahilal q’axal xuwajel.
Ut ajwi’ li rahilal naxk’am chaq li ninqi hiik malaj kaq-sut-iq’, jo’ qilom chaq tojo’ chiru li ruchich’och’.

Ut toj naab’al chik maji’ ninye. Us ta maare li junjunq chi “jale’k” ka’ajwi’ taqanumsi qajunes qib’, wan jun junajil yiib’ahom sa’ li yale’k-ix malaj ch’a’ajkilal li nachal rik’in—li yo’onink ut li tuqtuukilal junelik wankeb’ aran xb’aan lix mayej aj tojol-ix li Jesukristo. Lix tojb’al rix li maak kixb’aanu li Jesukristo naxk’e li tz’aqal b’isok re xtuqub’ankil ut xk’irtesinkil chixjunjunqal li tz’ejwalej toch’enaq, musiq’ej rahob’tesinb’il, ut ch’oolej yot’b’il.

A’an naxnaw, jo’ maa’ani chik naru xtawb’al ru, k’a’ru na’ajman qe, sa’ junjunqal, re tooruuq chi xik chi uub’ej sa’ xyi li jale’k. Jo’ ink’a’ naru chiruheb’ li qamiiw ut li qaraarookil komon, li Kolonel moko ka’aj ta wi’ ta naxtoq’ob’a qu, naxnaw aj b’an wi’ chi tz’aqal li k’a’ru yooko chixnumsinkil xb’aan naq a’an ak kiwan b’ar wi’ wanko laa’o. Rik’in naq a’an kixtoj rix li qamaak ut kixnumsi li rahilal xb’aan a’an, li Jesukristo kib’eek ajwi’ chiru li junjunq chi b’e, kixk’ul ajwi’ li junjunq chi rahilal—sa’ tib’elej, sa’ aamej, malaj ut sa’ musiq’ej—li maajo’q’e taqataw sa’ li yu’am a’in.

Li Awa’b’ej Boyd K. Packer kixk’ut: “Li ruxtaan ut li rusilal li Jesukristo moko ka’aj ta wi’ ta reheb’ li neke’maakob’k … , neke’xq’axtesi b’an li yeechi’ihom re junelikil tuqtuukilal choq’ reheb’ chixjunil li neke’xk’ulub’a ut neke’xtaaqe a’an. … Li ruxtaan a’an aj nimajwal k’irtesinel, reheb’ ajwi’ li neke’xk’ul li rahilal us ta maak’a’eb’ xmaak.”

Sa’ li yu’am a’in, ink’a’ nokoru chixminb’al ru chixjunil li k’a’ru naqak’ul, a’b’an wan qik’in chanru taqab’eresi qib’ chiru li jale’k nak’ulman sa’ li qayu’am. A’in ink’a’ naxye naq eb’ li ch’a’ajkilal ut li yale’k-ix taqak’ul maak’a’heb’ xwankil malaj naq ink’a’ ch’a’aj xxaqab’ankil qib’ chiruheb’. Moko naxye ta naq toowanq chi maak’a’aq qarahilal malaj li yot’e’k sa’ qach’ool. A’b’an naraj xyeeb’al naq wan jun rajb’al re taawanq qayo’onihom ut naq xb’aan lix tojb’al rix li maak kixb’aanu li Jesukristo, nokoru chi xik chi uub’ej ut chixtawb’aleb’ kutan chaab’ileb’ wi’chik—a’an a’an kutan nujenaqeb’ rik’in sahil ch’oolejil, saqen, ut shailal.

Sa’ lix hu laj Mosiah naqataw li resil laj Alma, li kiwan choq’ aj tij chiru li rey aj Noe, ut lix tenamit. “Rik’in naq yeeb’il re xb’aan li Qaawa’ … ke’el sa’ li yamyookil ch’och’ chiruheb’ li teep aj pleet re li rey aj Noe.” Chirix xnumik waqxaqib’ kutan, “ke’wulak sa’ … jun li ch’och’ q’axal ch’ina-us ut sa rilb’al” b’ar wi’ “ke’xyiib’ lix muheb’aal t’ikr, ut ke’ok chixk’anjelankil li ch’och’, ut ke’ok chixkab’lankil li kab’l.”

Lix wanjik nak’utun naq taachab’ilo’q. Ke’xk’ulub’a chaq lix evangelio li Jesukristo. Ke’kube xha’ jo’ sumwank naq te’k’anjelaq chiru li Qaawa’ ut naq te’xpaab’ lix taqlahom. Ut “ke’k’ihan ut ke’usa chi numtajenaq sa’ li ch’och’.”

A’b’anan, moqon taajale’q chanru wankeb’. “Jun teep aj pleet reheb’ laj Lamanita kiwan sa’eb’ lix nub’aal li ch’och’.” Sa’ junpaat, laj Alma ut lix tenamit ke’k’ehe’ chi moosil, ut “kik’ulman naq q’axal nim lix ch’a’ajkilaleb’, jo’kan naq ke’ok chi elajink chi anchaleb’ xmetz’ew chiru li Dios.” Jo’kan ajwi’, eb’ li ke’xk’eheb’ chi moosil ke’xtaqlaheb’ naq te’xkanab’ chi tijok, ut wi ink’a’, “ani taatawe’q chixpatz’b’al xk’ab’a’ li Dios, a’an taak’ehe’q chi kamk.” Laj Alma ut lix tenamit maak’a’ ke’xb’aanu re xk’ulb’al li k’a’ru neke’xnumsi anajwan. Chan raj ru te’sumenq?

Sa’ xna’aj xjitb’al li Dios, ke’xsutq’isi rib’ chiru a’an ut “ke’xhoy li raameb’ chiru.” Re xsumenkileb’ lix paab’aal ut lix tij, li Qaawa’ kichaq’ok: “K’ojk’ooq chi chaab’il eech’ool. … Tinkotz li iiq li k’eeb’il sa’ xb’een lee tel, re naq ink’a’ ajwi’ texruuq chireek’ankil cherix.” Moko najt ta chirix a’an, “li Qaawa’ kixk’eheb’ xmetz’ew re naq moko ch’a’aj ta chiruheb’ xk’amb’al li riiqeb’, ut ke’xq’axtesi rib’ chi saheb’ xch’ool ut rik’in kuyuk chiru chixjunil li rajom li Qaawa’.” Us ta maji’ ach’ab’anb’ileb’ chiru lix moosil, naq ke’xsutq’isi rib’ chiru li Qaawa’, ut ink’a’ ke’xnajtob’resi rib’ rik’in li Qaawa’, ke’osob’tesiik a’ yaal jo’ chanru li rajomeb’ ru ut a’ yaal jo’ chanru lix chaab’il na’leb’ li Qaawa’.

Li Elder Dallin H. Oaks kixk’ut: “Eb’ li osob’tesihom aj k’irtesinel jalan jalanqeb’ jo’ neke’chal, li junjunq a’ yaal jo’ chanru li na’ajman chiqu chiqajunjunqal, jo’ nawb’il xb’aan li ani k’a’jo’ nokoxra. Wan naq li b’ane’k naxk’irtesi li qayajel malaj naxtaqsi li qiiq. A’b’an wan ajwi’ naq nokok’irtesiik naq nak’ehe’ qakawilal, qanawom, malaj qakuyum re xkuyb’aleb’ li iiq li k’eeb’ileb’ sa’ qab’een.”

Sa’ roso’jik, “q’axal nim lix paab’aaleb’ ut lix kuyumeb’ ” jo’kan naq laj Alma ut lix tenamit ke’kole’ chiru li moosil xb’aan li Qaawa’, jo’ ajwi’ taqak’ul laa’o, “Ut ke’b’antioxin,” “xb’aan naq ke’wan chaq chi moosil, ut maajun kiru chi kolok reheb’, ka’ajwi’ li Qaawa’ lix Dios.”

A’b’anan, k’iila sut eb’ li q’axal wi’chik neke’ajok ru tenq’aak neke’xnajtob’resi rib’ chiru li jun ajwi’ yo’leb’aal tz’aqal re ru re xtawb’al li tenq’—aj Kolol qe, li Jesukristo. Jun esil nawb’il ru chi us sa’eb’ li loq’laj hu chirix li k’anti’ re ch’iich’ bronce naxk’ut chiqu naq wan xtaql qach’ool naq wankeb’ li ch’a’ajkilal. Chirix naq naab’aleb’ li ralal xk’ajoleb’ laj Israel ke’tiwe’k xb’aaneb’ “li xik’anel k’anti’ wankeb’ xxamlel sa’ xyanqeb’,” “kitaqsiik jun eetalil … re naq ani taa’iloq … taawanq xyu’am. [A’ut ke’ru chixsikb’al ru.] Ut naab’al ke’ilok ut ke’wan xyu’am.”

“… A’b’an wankeb’ naab’al li q’axal kawujenaqeb’, jo’kan naq ink’a’ ke’raj ilok, jo’kan naq ke’oso’.”

Jo’eb’ li najter aj Israel, laa’o ajwi’ b’oqb’ilo ut waklesinb’il qach’ool chi ilok wan wi’ li Kolonel ut taawanq qayu’am—xb’aan naq moko ch’a’aj ta li riiqleb’, ut moko aal ta li naxk’e chi iiqanink, us ta aal li qiiq laa’o.

Laj Alma, alalb’ej, kixk’ut li loq’laj yaal a’in naq kixye, “Ninnaw naq eb’ li ani neke’xkanab’ rib’ chiru li Dios te’kawresiiq sa’ li yale’k rixeb’, ut li rahilal neke’xnumsi, ut lix ch’a’ajkilaleb’, ut te’waklesiiq sa’ roso’jik li kutan.”

Sa’eb’ li roso’jik kutan a’in, li Qaawa’ naxk’e qe naab’al chi k’anjeleb’aal, eb’ li “qak’anti’ ch’iich’ re bronce,” chixjunileb’ yiib’anb’ileb’ re tooxtenq’a chi ilok wan wi’ li Kristo ut xkanab’ankil qib’ chiru a’an. Xk’ulb’aleb’ li ch’a’ajkilal re li yu’am moko naxye ta naq ink’a’ taqak’e reetal li k’a’ru na’uxman, wan rilom b’an rik’in b’ar taqak’e wi’ qach’ool ut li k’ojleb’aal taqasik’ re tookab’laq wi’.

Toj wan xkomoneb’ chik, a’ut sa’ xyanqeb’ li k’anjeleb’aal wankeb’:

Xtzolb’aleb’ chi rajal li loq’laj hu ut lix k’utumeb’ li yo’yookil profeet.
Li tijok ut kuyuk sa’ chi rajlal ut chi anchal qach’ool.
Tz’aqonk sa’ li loq’laj wa’ak chi k’ulub’ejo.
Li xik chi rajal sa’ li santil ochoch.
Eb’ li osob’tesink re li tijonelil.
Li chaab’il nawom k’eeb’il xb’aaneb’ winq malaj ixq tzolb’ileb’ ut wankeb’ xliceens.
Ut ajwi’ li b’an, naq k’eeb’il xb’aan laj b’anonel ut oksinb’il jo’ taqlanb’il.

Yalaq ta paay chi jale’k taqanumsi sa’ li yu’am a’in, ut yalaq ta b’ar tooxk’am li b’e chi ink’a’ oyb’enb’il, naru naqasik’ chan raj ru toosumenq. Xsutq’isinkil qib’ rik’in li Kolonel ut xchapb’al li ye’b’il ruq’, a’an junelik li qab’e q’axal wi’chik chaab’il.

Li Elder Richard G. Scott kixk’ut li junelikil yaal a’in: “Li sahil ch’oolejil li ink’a’ na’oso’ rik’in ajwi’ li metz’ew, xkawilal li ch’oolej, ut li wankil re numtaak sa’ xb’eeneb’ li ch’a’ajkilal q’axal wi’chik ninqeb’, neke’chal naq li Kristo a’an xch’oolil li yu’amej. … Ink’a’ yeechi’inb’il naq sa’ junpaat taak’ulmanq, a’ut k’ojob’anb’il chi tz’aqal, naq a’ yaal jo’q’e naraj li Qaawa’, te’chalq xyiib’ankil ru li ch’a’ajkilal, taanumtaaq li tuqtuukilal, ut taanujaq li k’a’ru maak’a’ wan chi sa’.”

Chirixeb’ li yaal a’in ninwotz lin nawom. Sa’ xk’ab’a’ li Jesukristo, amen.