“O Le A Outou Maua La’u Tulafono,” mataupu 11 o le Au Paia: O Le Tala o le Ekalesia a Iesu Keriso i Aso e Gata Ai, Voluma 1, O Le Tagavai o le Upumoni, 1815–1846 (2018)
Mataupu 11: “O Le A Outou Maua La’u Tulafono”
Mataupu 11
O Le A Outou Maua La’u Tulafono
Sa maua e Ann ma Newel Whitney le lotofaafetai i le i ai o Iosefa ma Ema i Katelani. E ui ina sa i ai le fanau laiti e toatolu a le Au Whitney ma se olomatua o lo latou aiga sa latou nonofo, ae sa la valaaulia lava le au Samita e nonofo i lo latou fale seia maua so latou lava fale e nonofo ai. Talu ai ua mamafa Ema i lona maitaga, o lea sa o ai Ann ma Newel i se potu i le falealuga ina ia mafai ai ona nonofo [Ema] ma Iosefa i le potumoe i le falealalo.1
Ina ua maea ona faamautu i le fale o le au Whitney, sa amata ona asiasi atu Iosefa i tagata faatoa liliu mai. O Katelani sa na o ni nai fale putuputu ma faleoloa i se matie i saute o le faleoloa o le au Whitney. Sa i ai se tamai alavai sa tafe i autafa o le taulaga, sa maua ai le paoa mo fale saito ma tafe atu ai i se vaitafe tele atu i matu. Pe tusa ma le afe tagata sa nonofo ai iina.2
A o asiasi atu Iosefa i tagata o le ekalesia, sa ia vaaia lo latou naunau i meaalofa faaleagaga ma lo latou manao faamaoni e mamanu o latou olaga i olaga o le au paia i le Feagaiga Fou.3 Sa matua fiafia lava foi Iosefa lava ia i meaalofa a le Agaga ma sa ia iloa sa i ai la latou matafaioi i le ekalesia toefuataiina, ae sa popole o ia ona o nisi o le Au Paia i Katelani sa nopia’i i le tulimataiga o na meaalofa.
Sa mafai ona ia iloa le tele naua o sana galuega e fai. Sa sili atu ma le faaluaina le numera o le ekalesia i le Au Paia i Katelani, ae sa manino sa latou manaomia se isi taitaiga mai le Alii.
E valuselau maila i sisifo, sa taunuu ai Oliva ma isi faifeautalai i le taulaga laitiiti o Initipene i le Itumalo o Siakisone, Misuri, i le tuaoi i sisifo o le Iunaite Setete. Sa latou maua se mea e nonofo ai ma galuega e lagolago ai i latou lava ona faia ai lea o fuafuaga e asiasi atu i Initia Delaware o e sa nonofo i se teritori e na o ni nai maila i sisifo o le taulaga.4
E lei leva ona siitia atu Delaware i le teritori ina ua mavae le tutuli faamalosi ese o i latou mai o latou laueleele e le aiaiga faavae o le malo o le Iunaite Setete e aveese ai Initia. O lo latou taitai, o Kikthawenund, o se toeaina sa tauivi mo le silia ma le luasefulu-lima tausaga e tuufaatasia ona tagata ao tuleiese e tagata fai mai ma Fitafita a le I.S. i latou i sisifo.5
I se aso malulu ia Ianuari, 1831, sa malaga atu ai Oliva ma Pale e feiloai ma Kikthawenund. Sa la maua atu o ia o nofonofo i autafa o se afi i le ogatotonu o se fale laau tele i le mea ua faamautu ai Delaware. Sa faatalofa atu ma le toafilemu le toeaina ma geno atu ia i la’ua e nonofo i luga o ni palanikeke. Sa ave ane e ana ava se apa e tumu i pi ma sana vevela i luma o faifeautalai, ma sa la tausasami i ni sipuni laau.
A o fesoasoani atu se faamatala upu, sa talanoa atu Oliva ma Pale ia Kikthawenund e uiga i le Tusi a Mamona ma sa talosaga atu mo se avanoa e faasoa atu ai lana savali i lana faiganuu. E masani lava ona teena e Kikthawenund ona talanoa atu faifeautalai i ona tagata, ae sa ia fai atu ia i la’ua o le a sei mafaufau i ai ona avatu lea o lana tali i se taimi e le o mamao.
Sa toe foi atu faifeautalai i le fale laau i le isi taeao, ma ina ua maea ni nai talanoaga, sa talo e le toeaina le faiganuu e potopoto ma ia valaaulia ia faifeautalai e talanoa atu.
A o faafetai atu ia i latou, sa tilotilo atu Oliva i foliga o lana aufaalogologo. “Sa o matou malaga mai i le vao, laasia vaitafe loloto ma le lautetele, ma tauasa mai i kiona loloto,” na ia fai atu ai, “e avatu ia te outou se malamalama sili lea e lei leva ona oo mai i o matou taliga ma loto.”
Sa ia folasia atu le Tusi a Mamona o se talafaasolopito o augatuaa o tagata Initia Amerika. “Sa tusia le tusi i luga o papatusi auro,” na ia faamalamalama atu ai, “ma sa tuulima mai e le tama i le atalii mo le tele o tausaga ma augatupulaga.” Sa ia faamatala atu le ala na fesoasoani ai le Atua ia Iosefa ia maua ma faaliliu ia papatusi ina ia mafai ai ona lolomi ma faasalalalau ona tusiga ma faasoa atu ai i tagata uma, e aofia ai ma tagata Initia.
Ina ua maea lana tautalaga, sa tuu atu e Oliva ia Kikthawenund se Tusi a Mamona, ma faatalitali a o iloiloina e le aufono. “Ua matou lagonaina lava le agaga faafetai moni i a matou uo papae o e sa malaga mamao mai, ma tigaina ina ia ta’u mai ia i matou se tala lelei,” na fai atu ai le toeaina, “aemaise lava lenei talafou e faatatau i le tusi a o matou augatama.”
Peitai sa faigata le tau malulu matuia i ona tagata, na ia faamatala atu ai. Sa leaga mea e nonofo ai, ma sa mamate a latou manu. E tatau ona latou fauina ni fale ma pa ma saunia faatoaga mo le tautotogo. Ae o le taimi nei, latou te lei saunia e tali ia faifeautalai.
“O le a matou fauina se fale fono ma potopoto faatasi ai,” na folafola atu ai Kikthawenund, “ona ou tou faitau mai lea ia i matou ma aoao atili i matou e faatatau i le tusi a o matou tama ma le finagalo o le Agaga Sili.”6
I ni nai vaiaso mulimuli ane, sa maua ai e Iosefa se lipoti mai ia Oliva. Ina uma ona faamatala atu le asiasiga a faifeautalai ma Kikthawenund, sa ta’u atu e Oliva na te le o mautinoa pe o le a talia e Delaware le Tusi a Mamona. “Pe o le a le tulaga o le a i ai le mataupu i lenei ituaiga, ia te au e le o mautinoa,” na ia tusi atu ai.7
Sa tumau le faamoemoe o Iosefa e uiga i le misiona i Initia, e ui lava ao ia liliu atu lona gauai i le faamalolosia o le ekalesia i Katelani. E lei leva ona maea le fonotaga ma le Au Paia iina, ae ia mauaina se faaaliga mo i latou. “Ma o le tatalo o lo outou faatuatua o le a outou maua ai laʼu tulafono,” na toe folafola mai ai le Alii,“ina ia outou iloa le ala e pulea ai laʼu ekalesia ma ina ia saʼo mea uma i oʼu luma.”8
Mai lana suesuega o le Tusi Paia, sa iloa ai e Iosefa na tuuina e le Atua ia Mose se tulafono e taitai ai lona nuu i le nuu folafolaina. Sa ia iloa ai foi na afio mai Iesu Keriso i le lalolagi ma faamanino le uiga o Lana tulafono i Lana misiona atoa. O lenei o le a Ia toe faaalia tasi mai le tulafono i Lona nuu o le feagaiga.
I le faaaliga fou, sa viia ai e le Alii ia Eteuati Paterika mo lona loto mama a’ia’i, ma valaauina o ia e avea ma uluai epikopo o le ekalesia. E lei faamatalaina mai auiliili e le Alii ia tiute o se epikopo, ae sa Ia fetalai o Eteuati e tatau ona tuuto atu lona taimi atoa i le ekalesia ma fesoasoani i le Au Paia ia usitaia le tulafono o le a tuu atu e le Alii ia te i latou.9
I se vaiaso mulimuli ane, i le aso 9 Fepuari, na potopoto ai Eteuati ma Iosefa ma isi toeaina o le ekalesia e tatalo ia maua le tulafono. Sa tuuina atu e toeaina se sologa fesili ia Iosefa e uiga i le tulafono, ma sa faaali mai e le Alii tali e ala mai ia te ia.10 O nisi o nei tali sa toe ta’u mai ai foi upumoni ua masani ai, ma faamautu mai ai mataupu faavae o Tulafono e Sefulu ma aoaoga a Iesu. O isi na avatu ai i le Au Paia ni malamalamaaga fou i le ala e tausia ai poloaiga ma fesoasoani ai i a i latou o e sa solia ia tulafono.11
Na tuuina atu foi e le Alii ia poloaiga e fesoasoani ai i le Au Paia ia avea e faapei o le nuu o Enoka. Nai lo le faasoa tuutasi o a latou meatotino, e pei ona sa faia e tagata i le faatoaga a Morley, sa tatau ona latou mafaufau o o latou eleele uma lava ma tamaoaiga o ni mea-tausi paia mai le Atua, na tuuina atu ia i latou ina ia mafai ai ona latou tausia o latou aiga, faamama avega i e matitiva, ma fausia Siona.
O le Au Paia na filifili e usitaia le tulafono sa tatau ona faapaiaina a latou meatotino i le ekalesia e ala i le tuuina atu i le epikopo. Ona ia toe faafoi atu lea o fanua ma oloa ia i latou e avea o se tofi i Siona, e tusa ai ma manaoga o o latou aiga. O le Au Paia na maua ni tofi sa tatau ona avea o ni tausimea a le Atua, e faaaogaina fanua ma meafaigaluega sa latou mauaina ma toe faafoi atu po o le a lava le mea sa lei faaaogaina e fesoasoani ai i e le tagolima ma fausia Siona ma le malumalu.12
Na uunaia e le Alii le Au Paia ia usitai i lenei tulafono ma sailiili pea i le upumoni. “Afai e te ole mai, o le a e maua lea faaaliga e faaopoopo i luga o lea faaaliga, lea malamalama e faaopoopo i luga o lea malamalama, ina ia mafai ona e iloa mealilo ma mea filemu—o mea ia e maua ai le olioli, o mea ia e maua ai le ola e faavavau.”13
Na maua mai e Iosefa isi faaaliga na aumaia ai le faatulagaina tatau i le ekalesia. O le tali atu i amioga uiga ese a nisi o le Au Paia, sa lapataia ai e le Alii e faapea ua i ai agaga pepelo i le laueleele, e faaseseina tagata ia mafaufau ai faapea o le Agaga Paia na faapogai ona latou faia amioga le mafaufau. Na fetalai mai le Alii e faapea e le faafefeina e le Agaga ma faafememeai ia tagata, ae faagaeetiaina ma aoaoina i latou.
“O le mea ua le faagaeetia, ua le mai i le Atua,” na Ia fetalai mai ai.14
E lei umi ona mavae le faaalia e le Alii o Lana tulafono i Katelani, ae faia e le Au Paia i Niu Ioka ia tapenapenaga faaiu e faapotopoto atu ai i Ohaio. Sa latou faatauina atu o latou laueleele ma meatotino ma sa matua gau lava, tapena a latou mea totino i taavaletoso, ma faatofa atu i aiga ma uo.
O Elisapeta ma Tomasi Marsh sa i ai faatasi ma le Au Paia na tapena e o. Ina ua uma ona maua e Tomasi ia itulau mai le Tusi a Mamona ma toe foi i lona aiga i Boston, sa la malaga i Niu Ioka ia faalatalata atu ia Iosefa ma le ekalesia. O le valaau e faapotopoto i Ohaio na oo mai i sina taimi mulimuli ane, o lea sa toe tapena ai Elisapeta ma Tomasi, fai le tonu e faapotopoto faatasi ma le Au Paia ma fausia Siona i soo se mea e faatonu ai e le Alii.
Na faatupulaia le naunau o Elisapeta ona o lona liua. E ui ina sa talitonu o ia o le Tusi a Mamona o le afioga a le Atua, ae e lei papatiso ai loa lava o ia. Peitai, ina ua mavae lona fanauina o se atalii i Palamaira, sa ia ole atu i le Alii mo se molimau e moni le talalelei. I se taimi e lei mamao mulimuli ane, sa ia maua ai se molimau sa ia sailia ma auai i le ekalesia, ma sa lei manao e faafitia le mea sa ia iloaina ma ua saunia e fesoasoani atu i le galuega.
“Ua i ai se suiga tele ia te au, i le tino ma le mafaufau,” sa tusi atu ai Elisapeta i le tuafafine o Tomasi ao lei umi ae tuua loa mo Ohaio. “Ua ou lagonaina se manao e faafetai mo le mea ua ou mauaina ma o loo sagisagi atu mo nisi mea.”
I lena lava tusi, sa faasoa atu ai e Tomasi le tala fou i le faapotopotoina. “Ua valaau le Alii i tagata uma ia salamo,” sa ia tautino atu ai, “ma faapotopoto vave i Ohaio.” Na te lei iloaina pe na o le Au Paia i Ohaio e fausia ai Siona pe o latou tapenapena mo se isi taumafaiga sili atu i le lumanai. Peitai sa lei afaina lea mea. Afai na poloaiina i latou e le Alii e faapotopoto i Misuri, po o Mauga Papa i le fiaafe maila i talaatu o tuaoi i sisifo o le atunuu, ua saunia o ia e alu.
“Ma te le iloa se mea e tasi o mea e tatau ona ma faia, vagana ai ua faaali mai ia i ma’ua,” na ia faamalamalama atu ai i lona tuafafine. “Ae o le mea lea ua ma iloa, o le a fauina se aai i le nuu folafolaina.”15
Faatasi ma le tulafono ua faaalia mai ma le Au Paia mai Niu Ioka ua faapotopoto i Ohaio, sa toe amata ai e Iosefa ma Sini le faaliliuga musuia o le Tusi Paia.16 Sa la faagasolo mai le tala ia Enoka i le tala i le peteriaka o Aperaamo, o le na folafola atu i ai e le Alii e avea o se tama o atunuu e tele.17
E lei faaalia mai e le Alii ni mau suiga i le anotusi, ae a o faitauina e Iosefa le tala a Aperaamo, sa ia matua manatunatu loloto i le olaga o le peteriaka.18 Aisea na le ta’usalaina ai e le Alii ia Aperaamo ma isi o peteriaka o le Feagaiga Tuai i le faaipoipo atu i ava e toatele, o se faiga ua inosia e tagata Amerika o loo faitauina le Tusi Paia?
O loo aumaia i le Tusi a Mamona se tali e tasi. I ona po o Iakopo, le uso laitiiti o Nifae, sa poloaiina ai e le Alii tane sa Nifae ia tau lava o le tasi le ava. Ae sa Ia tautino atu foi e faapea e mafai ona Ia faatonuina i latou, pe afai e manaomia ai e tulaga o i ai, ia faatulai mai ai ni fanau amiotonu.19
Sa tatalo Iosefa e uiga i le mataupu, ma sa faaalia mai e le Alii e faapea o nisi taimi Na te poloaiina ai Lona nuu e faia autaunonofo. Ae e lei oo mai le taimi e toefuatai mai ai lea faiga, ae o le a i ai se aso o le a Ia poloaiina ai nisi o le Au Paia e faia.20
E taunuu mai le vaega muamua o le Au Paia na tuua Niu Ioka o la lava e malulu le eleele. O le vaega lona lua, na aofia ai ma Lusi Samita ma le tusa ma le valusefulu isi, na tuai teisi ona tuua. Sa faatonu o latou avanoa e malaga mai ai i se vaa mai le alavai e aumaia i latou i se vaituloto tele i sisifo. I le vaituloto, o le a latou o mai ai i se vaa sitima i le uafu e lata i Katelani. Mai iina, o le a latou malaga mai ai i luga o le laueleele i le toe vaega o la latou malaga e tolu-selau-maila.21
I le amataga sa sologa lelei le malaga, ae ina ua afa le vaituloto, sa pa’ulia le vaega a Lusi i le auvai ona o se loka ua gau i le alavai. Talu ai latou te lei fuafuaina lena faatuai, e toatele tagata e lei lava ni meaai na latou aumaia. O le fiaaai ma le popole e uiga i le faapotopotoina na afua ai ona faitio nisi o i latou.
“Ia onosai, ma soia tou te muimui,” na ta’u atu ai e Lusi ia te i latou. “E leai sou masalosalo o loo i ai le aao a le Alii i o tatou luga.”
O le taeao na sosoo ai, sa toe faaleleia ai e le aufaigaluega le alavai ma sa toe amata ai le malaga a le Au Paia. Sa latou taunuu i le vaituloto i ni nai aso mulimuli ane, ae sa latou le fiafia, ona sa poloka e le aisa mafiafia le uafu, ma sa le mafai ai ona latou toe faaauau.22
Sa faamoemoe le aumalaga e totogi se fale i le taulaga e nonofo ai a o latou faatalitali, ae sa na o le tasi le potu tele sa latou maua e nonofo uma ai. O le mea na laki ai, sa talanoa Lusi i se kapeteni o le vaa sitima o le e iloa le tuagane o Lusi, ma sa ia faatonuina ai lana aumalaga e o i le vaa a lea alii, a o latou faatalitali sei nuti le aisa.23
I luga o le vaa, sa peiseai ua lotovaivai le Au Paia. E toatele sa fiaaai, ma sa susu ma maalilili tagata uma. Sa leai so latou faamoemoe ma sa amata ai ona femisaa’i o le tasi ma le isi.24 Na oo ina vevela tauaimisaga ma sa tosina mai ai i latou sa matamata. Ona o le popole ina nei o latou faatasinaina i latou lava, o lea na taufaato’ato’a ai e Lusi i latou.
“O fea lo outou faatuatua? O fea lo outou talitonuga i le Atua?” na ia fesili atu ai. “Afai o le a siiae e outou uma o outou manaoga i le lagi, ina ia mafai ona nuti le aisa, ma faasaolotoina i tatou, e moni lava e pei ona soifua o le Alii, o le a faia lava.”
I le taimi lena na faalogoina ai e Lusi se pa’o e pei o se faititili ua pa mai a o tosilua le aisa i le uafu ma lava lona lautele e folau ese atu ai le vaa sitima. Sa faatonuina e le kapeteni ana tagata e tutu i o latou tulaga, ma sa latou ulieseina atu le vaa i le avanoa vaiti, ma pasi atu ai i se tulaga matautia sa taufai latalata itu uma i le aisa.25
I le taufaiofo ma le lotofaafetai, sa aufaatasi ai le Au Paia i le tatalo i le fogavaa.26
A o malaga atu lona tina ma le Au Paia Niu Ioka i sisifo, sa sii atu Iosefa ma Ema i se fale laau laitiiti i le faatoaga a le au Morley. O lana taitaiga ma le tulafono fou faatoa faaalia mai na aumaia ai atili le tulaga faatulagaina lelei, malamalama, ma le toafilemu i le Au Paia i Ohaio. O le taimi nei ua toatele toeaina ma o latou aiga ua faia osigataulaga e tele e faasalalau atu ai le talalelei i taulaga ma nuu tuaoi.
I Misuri, sa tau faavaivaia ia taumafaiga faafaifeautalai. Mo se taimi, sa talitonu ia Oliva ua latou agaigai i luma ma Kikthawenund ma ona tagata. “Fai mai le taitai autu ua talitonu o ia i upu uma o le tusi,” sa ia lipoti atu ai ia Iosefa, “ma ua toatele i latou i le nuu ua talitonu.”27 Ae ina ua uma ona faamata’uina e se sui o le malo e pue faapagota ia faifeautalai ona o le talai atu i Initia e aunoa ma se faatagaga, o lea na tatau ai ia Oliva ma faifeautalai ona taofi a latou taumafaiga.28
Na mafaufau Oliva e ave le savali i se isi nuu o Initia, le au Navajo, o e sa nonofo i le afe maila i le itu i sisifo, ae sa latou lei lagonaina le faatagaina o i latou e malaga i lena mamao. Nai lo lena, sa ia toe auina atu Pale i sasae e aumai se laisene tala’i mai le malo ao taumafai o ia ma isi faifeautalai e faaliliu mai i latou ua faamautu i Initipene.29
I le taimi lea, ua toe fetaiai foi Iosefa ma Ema ma se isi mala. I le aso faaiu o Aperila, na fanauina ai e Ema se masaga---o se teine ma se tama---sa fesoasoani i ai fafine mai le aiga o Morley. Peitai e faapei o lo la tuagane na muamua atu ia i la’ua, sa auvaivai le masaga ma sa maliliu i totonu o ni nai itula na fananau mai ai.30
I le aso lava foi lena, sa i ai se tagata fou faatoa liliu mai e igoa ia Julia Murdock na maliu ina ua uma ona fanauina se masaga. Ina ua faalogo Iosefa i lona maliu, sa ia auina atu se feau i lana tane, o Ioane, e ta’u atu ia te ia ua naunau i la’ua ma Ema e tausi le [la masaga]. I le nutimomoia o le loto i le maliu o lona toalua, ma le le mafai ona tausia e ia lava o nei pepe meamea, o lea sa taliaina ai e Ioane le ofo.31
Sa matua fiafia Iosefa ma Ema e talia nei pepe i lo la fale. Ma ina ua taunuu manuia mai le tina o Iosefa mai Niu Ioka, sa mafai e ia ona sapasapai fanau fou a lana fanau i ona lima.32