Mataupu 29
‘Ua O’o Mai le Po
I se po filemu o Novema i le 1943, na faalogoina ai e Nellie Middleton le tatagi mai o le logo o lona faitotoa. Sa pogisa fafo, ae sa lava lona iloa e aua nei kiina ia moli i le taimi na te tatalaina ai le faitotoa. Ua toeitiiti atoa le tolu tausaga talu mai le taimi muamua na toulu ai pomu a Siamani i talaane o lona fale i le Auala a St. Paul, i Cheltenham, Egelani ma sa faaauau pea ona faapogisa e Nellie ana faamalama i le po e faasaogalemu ai o ia lava ma lana tama teine o Jennifer, mai osofaiga i le ea.
Faatasi ai ma ana moli na tape, sa tatala ai e Nellie le faitotoa. Sa tu se alii talavou i lana fasitepu i luma, o ona foliga i se ata lafoia. Sa ia tuu atu lona lima ma faailoa lemu atu ia lava o Uso Ray Hermansen. O lana tautala sa iloagofie o ia o se tagata Amerika.1
Na pei e i ai se patu i le faai o Nellie. Ina ua faataape la latou paranesi, sa seāseā ona maua e ia ma isi tamaitai i Cheltenham se avanoa e maua ai le faamanatuga.2 E lei leva ona auina atu e le Iunaite Setete ni fitafita i Egelani e sauni ai mo se osofaiga tuufaatasi a Malo Aufaatasi e faasaga i Nazi Siamani.3 Sa i ai se taimi na oo ai i le mafaufau o Nellie e faapea o nisi o fitafita Amerika sa faamautu i lana taulaga atonu o ni Au Paia o Aso e Gata Ai o e e mafai ona faamanuia le faamanatuga, sa ia talosagaina lona uso fai, o Makareta, e vali se ata o le Malumalu o Sate Leki ma faatu i le taulaga. I lalo ifo o le ata sa i ai se savali: “Afai e i ai se fitafita e fiafia i le ata o loo i luga, o le a ia maua se faafeiloaiga mafanafana i le Auala 13 St. Paul.”4
Pe na vaai lenei tagata Amerika i lana pepa lautele o i ai se savali? Pe na i ai ia te ia le pule e faamanuia ai le faamanatuga? Sa faatalofa i ai Nellie ma aumai fiafia o ia i totonu.
O Ray o se fitafita e luasefulu-tausaga o le Au Paia o Aso e Gata Ai mai Iuta ma o se ositaulaga i le Perisitua Arona. E ui ina sa sefulu maila le mamao o le mea sa faamautu ai o ia, ae sa faalogo o ia e uiga i le atavali o le Malumalu o Sate Leki mai se isi tagata o le Ekalesia ma maua mai lona livi e asiasi ai i le tuatusi. Sa savali atu o ia i le fale o Nellie, o le mafuaaga lea na ia taunuu ai ua pogisa. Ina ua ta‘u atu e Nellie ia te ia e uiga i lona manao e ai ma inu i le faamanatuga, sa ia fesili atu pe o afea e mafai ona sau ai e faataunuu le sauniga ia te ia.
I le aso 21 o Novema, sa faafeiloaia ai e Nellie, lana tama teine, ma isi tamaitai e toatolu ia Ray i la latou sauniga o le Aso Sa. Sa tatalaina e Nellie le sauniga i le tatalo a o lei usuina e le vaega le “Maeu le Poto ma le Alofa.” Ona faamanuia lea e Ray ma tufaina le faamanatuga, ma sa tuuina atu e tamaitai uma e toafa ni molimau o le talalelei.5
E lei umi ae faalogo isi fitafita o le Au Paia o Aso e Gata Ai e uiga i sauniga i le Auala o Saint Paul. O nisi Aso Sa, sa matua tumu le potu malolo o Nellie ma sa tatau ai i tagata ona nonofo i luga o le faasitepu. Talu ai na tatalaina pea fesootaiga i le va o Malo Aufaatasi, sa lei vavaeeseina ai le Au Paia i Cheltenham mai le laumua o le Ekalesia i Iuta. Ma sa faaauau pea ona lolomi e le Misiona a Peretania le Millennial Star i le taimi o le taua, ma tuuina atu ai i le Au Paia ia anomea o lesona ma tusiga o talafou e talanoaina i a latou fonotaga.
O se tasi o talafou sili ona taua i le Millennial Star i le taimi lea, o le valaauina o Spencer W. Kimball ma Ezra Taft Benson i le Korama a Aposetolo e Toasefululua. O alii uma e toalua sa avea ma peresitene o siteki i fafo atu o Iuta ina ua valaauina i laua e Peresitene Grant e avea ma aposetolo, ma sa i ai uma la sootaga i le Misiona a Peretania. O Heber C. Kimball, le tamamatua o Elder Kimball, na tatalaina le misiona i le 1837. A e sa auauna atu Elder Benson i le misiona i le amataga o le 1920 i lena taimi.6
I le taimi o fonotaga ma fitafita, sa mafai ona iloa e Nellie le tele o lo latou misia o o latou aiga. Talu ai ona sa vavao e le militeli ni meli e alu atu i fafo, sa masani ona le iloa e i latou e pele le mea sa faamautu ai a latou fitafita. Sa amata ona tusi atu e Nellie ni tusi i aiga o fitafita, e faamatala ai le matagofie o le i ai o lo latou tuagane, atalii, tane, po o le uo i lona fale. Sa ia faaaofia ai lona tuatusi i luga o le teutusi o se faaiteite i le mea sa i ai fitafita.7
I se tasi tusi i le toalua o se fitafita, na tusia ai e Nellie, “Ou te iloa le tele o lou misia o lou toalua ma le ala o loo e vaavaai ai ma naunau mo talafou. Ae ou te fia ta‘u atu ia te oe, e te matua mitamita lava pe ana e faalogo o saunoa mai o ia e uiga ia te oe ma le Ekalesia.”
“Ou te lagona afai tatou te faia le mea sili tatou te mafaia,” na tusia ai e Nellie, “o le a faaauau pea ona faamanuiaina i tatou e le Alii. Ua matou maua le tele o Lana tausiga agalelei ma le puipuiga, ma e oo lava i totonu o nei faanoanoaga ma faatafunaga uma, matou te lagonaina lava le faafetai tele mo o matou faamanuiaga uma.8
Pe tusa o le taimi lea, na asiasi atu ai Maria dos Santos e tolusefulu-tausaga le matua i le faatoaga a le uso o lona tina o Sally e latalata i le taulaga o Santa Bárbara d‘Oeste i le setete o São Paulo, Pasila. Sa feiloai Sally ma faifeautalai o le Au Paia o Aso e Gata Ai mai le Iunaite Setete, ma sa ia fautuaina ia feiloai foi Maria ma i latou. O Maria e le manatu tele i mataupu faalelotu, ma sa lei fiafia o ia i se lotu fou. Ae sa malie o ia e tuu atu i alii talavou e asiasi atu ia te ia ma lona toalua, o Claudio, pau lava le mea ia la folafola atu e le talanoa e uiga i mea tau lotu.
Mulimuli ane, ina ua asiasi atu faifeautalai i le fale o Maria i le aai o São Paulo, sa la iloa ai ma Claudio e mataina ma malie i laua. Sa latou nonofo mo le fa itula ma pau le taimi na ta’ua ai le Ekalesia o le ta‘ua ai o se vasega Igilisi sa la aoaoina i Aso Tofi uma. O le tamamatua o Maria na fanau i le Iunaite Setete ma malaga atu i Pasila ina ua mavae le Taua Faalemalo a Amerika, o lea na ola ae ai Maria ma tautala faaPeretania i le fale. Ae o Claudio, o se Tagata Pasila e tautala i le gagana Potukale ae sa na o sina Igilisi laitiiti, sa fiafia i le vasega. Sa mafaufau o ia o le aoaoina atili o le Igilisi e ono fesoasoani ia te ia e alualu ai i luma i lana galuega.
A o lei auai atu Claudio i lana vasega muamua, sa lapataia o ia e Maria ina ia faaeteete. “Alu i le vasega Igilisi, aua le faia se isi mea,” o lana tala lea. “Aua lava nei gauai atu i soo se mea e muamua mai pe mulimuli ane ai!”
E lei faaaogaina e Claudio lana fautuaga. Ina ua uma le vasega, sa ia nofo mo se gaoioiga lea sa galulue ai tagata o le Ekalesia i le lotoifale ma a latou uo i tala faatino ma fiafia i musika. Sa fiafia Claudio i soo se mea faamusika, ae sa faapitoa ona tosina atu o ia i le agaga lelei o le sauniga ma tagata.
Ina ua sau o ia i le fale, sa manao Maria ia iloa atili e uiga i le vasega. “Na a mai?” na ia fesili ai.
“Matagofie lava!” o lana tala lea. Sa ia ta’u atu ia te ia e uiga i le gaoioiga. Sa ia tulimatai atu i le toe alu i ai.
Sa lei fiafia Maria i le nofo ai ina ua uma le vasega, ae sa ia lagolagoina o ia ao ia toe foi atu i lea vaiaso ma lea vaiaso. I se tasi aso sa ia faatauanauina ai o ia la te o, ma sa fiafia foi o ia i gaoioiga. E lei umi, ae amata ona fiafia i laua uma i le talalelei toefuataiina a Iesu Keriso.9
Sa i ai pea le Ekalesia i Pasila i lona tulaga tamameamea i lena taimi. I le fautuaga a le peresitene o le Misiona a Amerika i Saute o Reinhold Stoof, sa faavaeina ai le Misiona a Pasila o se misiona e tautala faaSiamani i le 1935. Peitai, i le tolu tausaga mulimuli ane, sa faatino ai e le peresitene o Pasila ia tulafono e faavaivaia ai faatosinaga a malo mai fafo ma faalauiloa ai le lotogatasi faalemalo. O se tasi o nei tulafono na faasaina ai le faaaogaina o soo se gagana e ese mai le FaaPotukale, o le gagana aloaia a le atunuu, i sauniga faitele, e aofia ai sauniga a le ekalesia.10
E ui ina sa maua e le Au Paia le faatagaga a leoleo e faia ni fonotaga i gagana Siamani, ae sa amata ona liliu atu faifeautalai i tagata e tautala FaaPotukale a Pasila, o le toatele o i latou sa foliga mai sa naunau e feiloai ma i latou. Ma i le 1940, na lolomiina ai e le Ekalesia se lomiga faaPotukale o le Tusi a Mamona.11
O le taimi lea, o tapu o gagana, sa faaauau pea ona le fiafia ai le Au Paia e tautatala faaSiamani i Pasila. O lenei le fiafia sa faateteleina i le taumafanafana o le 1942, ina ua osofaia e vaa maulu a Siamani ia vaa o Pasila. Na folafola atu e Pasila le taua i Siamani, ma na oo ai ina taofia le galuega faafaifeautalai i le gagana faaSiamani.12 E ui o nisi o tagata o le ekalesia e tautatala faaSiamani sa faasagatau i le Ekalesia ma ona taitai iloga Amerika, e toatele sa tumau pea ona tuuto o ni Au Paia o Aso e Gata Ai.13
I le Paranesi o São Paulo, lea na auai ai Maria ma Claudio i fonotaga ma gaoioiga, sa tapuai faatasi ai ni nai Au Paia e tautatala i le faaPotukale ma le gagana faaSiamani.14 Ae sa i ai se faafitauli i tulaga faaletaitaiga. Sa masani ona taitai e faifeautalai ia paranesi i Pasila, ma ua toalaiti nei faifeautalai ona o le taua. Sa tuuina atu foi e le malo o Pasila se tapu i faifeautalai fou mai fafo e ulufale atu i le atunuu. Ina ua taunuu le peresitene o le misiona o Viliamu Seegmiller i le 1942, e silia ma le onosefulu alii faifeautalai Amerika i Matu sa auauna atu i Pasila. O le taimi nei, i le amataga o le 1944, sa faatulagaina ai faifeautalai mulimuli na totoe e foi atu i aiga, ma sa toalaiti lava i latou na umia le perisitua e tautatala faaPotukale i Pasila e faatumuina avanoa o tofiga faaleautaitai.15
O lesona faaPeretania a Claudio na taofia i le taimi lava na toe foi atu ai faifeautalai i le Iunaite Setete. Ae e lei leva ona uma vasega, ae la maua ma Maria se asiasiga mai le faletua o Peresitene Seegmiller, o Ada. Ina ua uma ona talanoa mo sina taimi, sa ia fai mai, “E te iloaina, o na faifeautalai, o le a latou fiafia tele pe afai e te lua papatiso.”
Sa lei malilie le ulugalii i lena po e papatiso, ae sa tonu ia i laua e amata ona auai i sauniga o le Aso Sa. Sa tuputupu ae lo la fiafia i le talalelei seia oo ina faatoa mavae le tausaga fou, ae la filifili loa e auai i le Ekalesia. I le aso 16 o Ianuari, 1944, sa papatisoina ai Maria ma Claudio e le atalii o le au Seegmiller o Wan i ni nai aso a o lei tuua e ia le atunuu e auauna atu i le militeli a le I.S.16
I ni nai vaiaso i le tausaga fou, na iloa ai e Helga Meiszus Birth le maliu o lona tausoga o Kurt Brahtz, o se fitafita i le autau a Siamani o le sa lei leva ona manua i le Soviet Union. I le tuputupu ae ai, sa pei i laua ma Kurt o se tuagane ma se tuafafine, ma sa ia tagi ai a o ia mafaufau ia te ia ma lona toalua ua maliu, o Gerhard, o se isi talavou na aafia i le taua. Mo sina taimi sa le mataofiofia lona loto nutimomoia. Ona ia faamalosia lea o ia lava e taofi. “O lea ou te tagi mo au lava ia,” o lana tala lea.17
I se taimi puupuu mulimuli ane, a o auai ai i se konafesi faale-itu e lata ane i lona fale, sa feiloai ai Helga ma Paulo Langheinrich, le fesoasoani lua i le au peresitene o le misiona. A o la talanoa, sa fesili Paulo, “Tuafafine Birth, o le a sou lagona i lou alu i se misiona?” Sa mafaufau Helga i le fesili. Ona o le toatele o alii talavou ua o atu i le taua, sa matua manaomia lava faifeautalai tamaitai. O le auauna atu i se misiona i le taimi o taua o le a le faigofie, ma e tatau ona ia maua se faatagaga faapitoa e siitia atu ai i Berlin. Ae, sa manao lava o ia e fesoasoani i le galuega a le Alii, o lea sa ia fai atu ai ia Paulo sa naunau o ia e auauna atu.
Na mavae atu masina, ma e leai se valaauga o le misiona na oo mai. I lena taimi, sa popole atili o ia e uiga i lona tuagane laitiiti o Siegfried, o lē sa aveina atu i le ami. Sa ia mautinoa ua i ai se mea ua tupu ia te ia. Ina ua ia mauaina se tusi mai ia te ia, sa i ai o ia i se falemai a le ami i Romania. Sa faaleagaina e se pomu lona tino, ma na afaina ai lona tuli ma lona suilapalapa. “Helga,” sa ia tusi mai ai, “ua uma le taua mo a‘u.” Sa maliu o ia i ni nai aso mulimuli ane.18
Sa faia e le paranesi se sauniga faamanatu mo Siegfried i le masina na sosoo ai. O le uso o le tina o Helga o Nita mai Hamburg na sau i Tilsit mo le sauniga, ma faatasi atu ma Helga, o ona matua matutua, ma le uso o lona tina o Lusche. A o la tuua faatasi le sauniga faamanatu, sa uu mai e Lusche le lima o Helga ma fai mai, “Aisea e te le sau ai ta te nonofo?”
“Ou te le mafaia,” o le tala lea a Helga. Ua uma ona ia folafola atu ia Nita ma ona matua matutua o le a latou nonofo i lena po.
“Sau ta o i lo’u fale,” na aioi atu ai Lusche. “Sa ou kukaina se supo pi tele!”
Sa lagona e Helga se mea i totonu o toso atu o ia agai ia Lusche. “Ua lelei la,” na ia fai atu ai.
I lena po, ina ua taoto i le moega i le fale o Lusche, sa vaaia e Helga se malamalama faatauaso vaai. Sa ia iloaina i lena lava taimi o se faailo mai se vaalele ave pomu a Malo Aufaatasi, e faamalamalama ai se taulaiga. Sa la faatopetope atu ma Lusche i lalo i le sela a o fei taavilivili i fafo sailini o le osofaiga i le ea.19
E le o se mea fou ia Helga ni osofa‘iga. O le tausaga na muamua atu, na lavea ai lona ulu ma lona manava i mea taape o se pomu a le fili. Sa pe lona tino atoa, ma sa ia talitonu o le a oti o ia. “O le a ou vaai ia Gerhard,” sa ia mafaufau ai.20
O lea taimi, a o gatete puipui i le malosi o le tele o pomu na papa, sa le’i manatu Helga o le a ia tuua le sela o ola. Ao la faapupuu faatasi, sa la usuina ai ma le uso o lona tina se viiga sa ia liliu atu i ai i nisi taimi pe a ia lagona le fefe:
Iesu, ia e fa’atasi mai;
’Ua o’o mai le po.
Mulimuli ane, sa tu filemu le fale. O le taeao na sosoo ai, na tuitui mai se alii e iloa e Helga mai le galuega i le faitotoa o Lusche. “Faavave! Faavave! Faavave!” sa ia faananati atu ai.21
Sa mulimuli atu Helga i le tamaloa i le auala sa nonofo ai ona matua matutua. O lo la fale mautotogi sa matuai faaleagaina lava i pomu a Malo Aufaatasi. I le popole tele, na vaavaai atu ai Helga a o sailia e volenitia faatafunaga mo e na faasaoina. Na lata ane tino o e ua oti, sa ufitia i palanikeke. Sa suesueina e Helga i latou ia, ae sa lei i ai iina ona matua matutua ma le uso o lona tina.
Sa faaauau pea ona siaki e le aufaigaluega ia faaputuga o le faatafunaga o le fale. Ina ua mavae ni nai vaiaso, sa latou mauaina tino na leiloloa.22
Sa le malamalama Helga pe aisea na faatagaina ai e le Atua se mea faapena e tupu. O lona tinamatua sa avea ma se tagata faamaoni o le Ekalesia, ma o lana molimau na taula ai le molimau a Helga. “Pe na tatau moni lava ona latou feoti faapena?” sa ia mafaufau ai.
Ona oo lea i se tasi po, sa fai sana miti e uiga i ona matua matutua ma le uso o lona tina. I le miti, sa ia malamalama ai na vave ona oo mai lo latou oti, e aunoa ma se puapuagatia. Na maua foi e Helga le mafanafana i le iloaina na maliliu faatasi i latou.
I se taimi puupuu mulimuli ane, sa ia maua ai se valaauga e auauna atu i le ofisa o le misiona i Perelini Sa fiafia o ia e tuua Tilsit. Na te lei manatu lava e faapea, atonu o le a ia le toe vaai i ai.23
E lei leva ona papatisoina Claudio ma Maria dos Santos i São Paulo, Pasila, ae fesili atu le peresitene o le misiona o Viliamu Seegmiller ia Claudio pe manao e avea ma se toeaina. Sa faateia Claudio, ae sa ia fai atu ioe. I le na o nai masina na auai atu ai i le lotu, na te lei mautinoa lelei po o le a le uiga o le avea ma se toeaina. Sa ia iloaina o faifeautalai uma sa valaauina o “Elder,” ma o i latou o ni alii talavou ofoofogia o e na tuuto atu o latou olaga i le Atua. Afai o le uiga lena o le avea ma se toeaina, o le mea lena sa ia manao e avea ai.24
O le taeao o le Aso Sa na sosoo ai, a o lumanai le Aoga Sa, sa faauuina ai Claudio e Peresitene Seegmiller i le tofi o le toeaina i le Perisitua Mekisateko. Ina ua uma, sa ia fai atu, “O le a ta saunia nei le faamanatuga ma faatulaga mo le Aoga Sa.”
Sa fai si le fiafia o Claudio. Sa vave ona tutupu mea uma, ma na te lei iloaina atoatoa le mea sa ia faia. Ae sa mulimuli o ia i faatonuga a le peresitene ma faatinoina lona uluai tiutetauave faaleperisitua.
I lena afiafi, i le taimi o le sauniga faamanatuga a le paranesi, sa toe manaomia ai e Peresitene Seegmiller le fesoasoani a Claudio, o le taimi lea e faaliliu ai mo ia a o ia saunoa atu i le Au Paia i le gagana Peretania. Sa aoao pea e Claudio le Igilisi ma e lei faaliliu muamua lava, ae sa malie o ia e taumafai.25
I le amataga o le fonotaga, sa talosagaina ai e Peresitene Seegmiller le Au Paia e lagolagoina le faauuga o Claudio. I le faateia o Claudio, sa ia malamalama manino ai ia Peresitene Seegmiller, ma sa faigofie ona ia tuuina atu upu i le faaPotukale.
Ona ta‘u atu lea e Peresitene Seegmiller i le potopotoga e uiga i se tusi sa ia tusia i le Au Peresitene Sili i le tasi le tausaga talu ai. Sa faaalia ai lona fefe faapea e lei lava ni alii agavaa o le Ekalesia i Pasila e tautatala faaPotukale e mafai ona faauuina i le perisitua ma lagolagoina paranesi. Ua ia lagona nei le maasiasi ona o le tusiaina o le tusi.
“O le taimi nei ua faauuina Uso Claudio o se toeaina,” o lana tala lea. Pe tou te lagolagoina o ia e avea ma uluai peresitene o le paranesi a Pasila o São Paulo?”
Sa ofo Claudio a o ia faaliliuina ia upu. Sa ia mafaufau i le le lava o lona poto masani. “O le a se malamalama ua ia te au?” sa ia mafaufau ai. Sa ia iloaina le tala ia Iosefa Samita, ae na te lei faitauina lava le Tusi a Mamona. Na pau lava le mea sa ia ofoina atu o le naunautaiga mo le talalelei toefuataiina. Atonu na pau lena o le mea na manaomia e le Alii mai ia te ia.
Sa ia tilotilo atu i le potopotoga ma vaaia le Au Paia o sii o latou lima e lagolago ai lona valaauga. Sa ia lagona le faamamaluina. Atonu e le tele ni mea na ia iloaina, ae sa naunau o ia e galue.26
Na amata ai lava tiutetauave o Claudio. Sa ia vaaia sauniga o le Aso Sa ma faamanuia le faamanatuga. Sa aoaoina e se faifeautalai ia Claudio e faitau musika, ma e leʻi umi ae amata ona ia maua pese e tusa ma le luasefulu e ta i le okeni ina ia mafai ai ona ia taina ma pepese faatasi ma le Au Paia i Sao Paulo. I le taimi muamua, sa na o le toatasi lona fesoasoani e lagolagosua ia te ia, ae sa faia e nei alii e toalua le mea sili la te mafaia e tauave ai galuega ma tiutetauave faaleaiga a o la auauna atu i le Au Paia sa salalau solo i le aai tele.
E ui i le leai o sona poto masani, ae sa faalagolago Claudio sa i ai i le Atua se faamoemoega mo le valaauina o ia e taitai le paranesi. “Afai o le Ekalesia moni, afai e i ai se Atua e pule, e tatau ona Ia filifilia se tasi,” na ia fai ifo ai ia te ia lava. “Sa tatau ona ia filifilia se tasi e i ai le naunautai e mafai ona maua le pule ma faia le galuega.”27
I le salafa o le Atalani, sa faia ai pea e Nellie Middleton ma lana tama teine, o Jennifer, ia sauniga faamanatuga faatasi ma fitafita ma le Au Paia i le lotoifale i Cheltenham, Egelani. O taua sa avea o se vaega o le olaga o Jennifer mo le toeitiiti lima tausaga—toeitiiti lava o le umi e mafai ona ia manatua ai. I le taimi nei, i le sefulu o ona tausaga, sa masani o ia i le faasoasoaina o meaai, sailini o osofaiga i le ea, ma lana ufi fofoga kesi, lea sa ia aveina i soo se mea sa ia alu i ai i se pusa faapitoa na faia e lona tina.28
Sa masani foi o ia i le na o ia le tamaitiiti i sauniga a le Ekalesia. Sa alofa o ia i tagata matutua o le Au Paia o Aso e Gata Ai i Cheltenham ma sa faauo atu i le toatele o fitafita o e na o mai i lona fale e tapuai. Ae sa ia naunau ina ia faatasi atoatoa ma i latou—ia avea ma se tagata papatiso O Le Ekalesia a Iesu Keriso o le Au Paia o Aso e Gata Ai.
Sa manao Jennifer ia papatisoina i le taimi lava na lava ai lona matua, ae sa leai se vai papatiso i Cheltenham, ma o le faaauau ai o le taua sa la lei maua lava ma lona tina se avanoa e malaga ai i se isi aai. Peitai, i le taimi o le taumafanafana o le 1944, o Hugh B. Brown, o le sa taitaia le Misiona a Peretania seia oo ina faamalosia o ia e le taua e aluese, sa valaauina e toe foi i Egelani e vaaia faifeautalai i le lotoifale, tagata o le ekalesia, ma paranesi e fitusefulu-valu i le atunuu atoa. Ina ua sau o ia e feiloai i tuafafine i Cheltenham, sa ia aoina a latou sefuluai, lea sa teuina e Nellie i totonu o se pusa apa.29
Sa faagaeetia Jennifer i le peresitene umī o le misiona o loo tu i lona potu malolo. Sa ia punou ifo i lalo ma lulu lona lima.
“Peresitene,” na fai atu ai Nellie, “Ou te le iloa le mea e fai i lenei tamaitiiti. Ua fia papatiso o ia, ma e le mafai ona ma malaga.30
Fai mai Peresitene Brown e mafai ona ia fuafuaina mo i laua e tietie atu i se nofoaafi militeli i le aai o Birmingham, pe a ma le limasefulu maila i matu. O iina o le a la maua ai se faatanoa o le vai papatisoga.
Sa talosagaina e Jennifer ia Arthur Fletcher, o se toeaina matua sa nofo i se paranesi lata ane, e faatinoina le papatisoga ae o Harold Watkins, o se fitafita Amerika sa ia iloaina, e faamauina o ia.31 Sa faatulaga le papatisoga mo le aso 11 Aokuso, 1944. O le a latou malaga uma faatasi i Birmingham.
Ina ua oo mai le aso, sa tu Jennifer i luga o le tulaga o nofoaafi o loo ofuina se ofu malaga fou lanumeamata na faia e lona tina mo le sauniga. Talu ai e lei leva ona amata ona talosagaina e le Ekalesia ia tagata e laei papae mo papatisoga, sa suiina foi e Nellie se isi ofu mo le sauniga, sa faia mai se fasi ofu tuai matagofie e teuteuina ma suiina i le filo paepae.32
Sa pusa a’e ao ausa o le nofoaafi a o sosolo atu i le tulaga. Sa tuuina atu e le taitai o le nofoaga o nofoaafi le faatonuga e o i totonu o le nofoaafi, ae e lei taunuu ane lava Harold Watkins. Sa faaofiofi ane Jennifer i totonu o le nofoaafi e tumu i fitafita, a o le taimi atoa lava o loo siaki ai tagata e toatele mo lana uo. Sa lei manao o ia e alu ese e aunoa ma ia.
Na faafuasei lava, ona sau saoasao se uila vilivae elea o loo tietie mai ai se fitafita i luga o le tulaga. Sa momono lona pulou i le taga e tasi ma lona fusiua i le isi. O Harold! Sa ia togiina i lalo le uila vilivae a e oso i luga o le nofoaafi a ua amata ona minoi ese atu. Sa tuu atu e Jennifer se faamanuia.
I le taumanava, sa faamatala atu ai e Harold ia i latou lana tala. I lena taeao, sa poloaiina ai e le taitai o le tolauapiga ia tagata uma ina ia nonofo i o latou faleie. Ae sa tauto atu Harold e na te faamauina Jennifer, ma sa ia iloa e tatau ona ia alu ese—e tusa lava po o le a le tulaga lamatia. I le minute mulimuli, sa ia tolotolo ese atu ai mai le tolauapiga, ma maua ai se uila vilivae tuai o tu i se puipui, ma tietie atu i le ono maila i le nofoaga o nofoaafi i le vave na te mafaia ai.
Sa o’o atu ma le saogalemu Jennifer ma le vaega uma i Birmingham. E toalua tamaitai talavou mai le eria na o mai i le sauniga e lagolago Jennifer. Sa talanoa se tasi o i laua e uiga i le ala na avea ai se tagata e papatiso e pei o se vaa na iu lava ina malaga atu i le vasa o le olaga. I le agaga faafetai mo le avanoa e faaigoa ai o ia lava o se tagata o le Ekalesia, ua saunia Jennifer e amata lana lava malaga.33
I lena taumafanafana i le Aai o Sate Leki, na ulufale atu ai Neal Maxwell e sefulufitu tausaga le matua i se ofisa o le vaegaau ma volenitia e alu i le taua. Sa faatalitali o ia mo lona avanoa e auai ai i le auaunaga talu mai le amataga o le taua. E ui e lei lava lona matua e agavaa ai mo le lesitala, ae sa lei toe manao o ia e faatali.34
Sa tele naua mea na tutupu. I le aso 6 o Iuni, 1944, e silia ma le 160,000 autau a Malo Aufaatasi na osofaia matafaga i Farani i matu i le mea na ta‘ua o “D-Day.” Ina ua mavae lena taua matautia e faasaga i puipuiga a le au Nazi, sa faamautu e Malo Aufaatasi se tulaga mautu i le konetineta o Europa ma amata tulei atu ai lo latou ala i Siamani. Sa faamoemoe Neal o le a maua e le autau a Malo Aufaatasi le tulaga manuia. Sa manao o ia e avea o se vaega o le faamutaina o le taua i le vave e mafai ai.35
Na lipoti atu Neal mo tiute ia Setema. O ona matua, o Clarence ma Ema, sa tauivi ia malamalama pe aisea na ia manao ai e faanatinati atu i le taua. Sa faateleina lo la popole ina ua la iloa o le a i ai o ia i le autau a le ami.36 O lona tofiga atonu o le a tuu ai o ia e tau i laina pito i luma.
Na taunuu Neal mo toleniga faavae faatasi ma se tusi ua ta‘ua o Mataupu Faavae o le Talalelei ua teuina faatasi ma ona ofu. O le tusi lea na saunia faapitoa lava e taitai o le Ekalesia mo fitafita o le Au Paia o Aso e Gata Ai, o loo i ai faamatalaga e uiga i le aoaoga faavae o le Ekalesia, faatonuga mo le faatautaia o sauniga o le perisitua, o se lisi o viiga, ma fautuaga lautele mo le tautua faamiliteli. “Matou te tatalo o le a tuuina atu e le Alii ia te outou le lototele ma le lototoa e faia atoatoa ai o outou tiute,” na tusia ai e le Au Peresitene Sili i le faatomuaga, “ma ia outou maua outou lava ma le mamalu i soo se mea e filifilia i ai outou.”37
O le taimi lava na amata ai toleniga faamasani, sa mafai ona iloa e Neal e tele mea e tatau ona ia aoaoina. O isi tagata fou na foliga mai e matutua atu ma sili atu lo latou poto masani nai lo ia. A o tuputupu ae, sa masani ona popole o ia lava i ona foliga vaaia. Sa puupuu tele o ia e taalo i le au pasiketipolo a le aoga maualuga, o lea sa ia liliu atu ai i le tausiga o puaa i le kalapu o mea tau faatoaga. Sa mailaila ona foliga i le ogaoga o fuafua, lea na faaopoopo atu i lona le mautonu. E ui i lea, sa ia maua sina mautinoa, i le avea ai ma faatonu lagolago o le nusipepa a le aoga.38
Sa masani ona tusi atu Neal i le aiga i le taimi o toleniga faamasani, o ana tusi e tumu i le lototoa faatalavou. Talu mai le osofaiga i le Uafu o Pearl, sa lagolagoina ai e le au pueata i Hollywood le militeli a le Iunaite Setete e ala i le faia o ata tifaga ua tumu i faatinoga lea na talafeagai ai le taua ma alii Amerika o e na tauina. Sa talitonu Neal na mamanu o ia e le ami i se tagata tau malosi ma tumau. Sa ia tusi atu i le aiga e uiga i fana ma savaliga sopo i le luasefulu maila i le taimi e tasi. “O a matou satini o ni tagata tau i atunuu mamao, ma e latou te le faamaumauina le taimi,” na ia faailoa atu ai i ona matua. Pe a uma le aoaoga faamasani, sa ia tau atu ia i laua, “O le a avea au ma se tamatane moni.”39
E ui i lea, e i ai taimi, sa faateia ai o ia i amioga a nisi o fitafita sa siomia o ia, ma sa ia faaalia se agaga faafetai fou mo le tuputupu ae i se aiga lotomaualalo e faatotonugalemu-i-le-talalelei. “O lo tatou aiga o le lagi,” na tusi atu ai Neal i lona tina. “Ua ou iloa nei le lelei maoae o oe ma Tama.”40
O toleniga faamasani a Neal na faaiuina ia Ianuari 1945, ma sa tofia o ia e tau ma le au Sapani i le matautia o le Laina i luma i le Pasefika. I ni nai aso a o lei malaga ese atu o ia, sa la talanoa ai ma lona tina i le telefoni. Sa ia tau atu ia te ia sa ia iloaina se taitai atonu e i ai se auala mo ia e faataunuu ai lona tiute faamiliteli e aunoa ma le tau.
“Atonu,” sa ia fai mai ai, “e te le tau alu i atunuu mamao.”
“Tina,” o le tali lea a Neal. “Ou te fia alu.” Sa ia iloa sa faigata ia te ia ona faatofa atu, ae sa ia te ia se tiute e faatino.41