2009
Siosefa Sāmita: Ko ha ʻAposetolo ʻa Sīsū Kalaisi
Sānuali 2009


Siosefa Sāmita Ko ha ʻAposetolo ʻa Sīsū Kalaisi

Naʻe toʻo mei ha fakamatala naʻe fai ki he Kau Fitungofulú.

ʻĪmisi
Elder Dennis B. Neuenschwander

ʻOku tau lau ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá naʻe “ui ʻe he ʻOtuá [ʻa Siosefa Sāmita] mo fakanofo ko e ʻaposetolo ʻa Sīsū Kalaisi” (T&F 20:2). Ko e ʻuluaki meʻa ʻi he uiuiʻi ʻo ha ʻAposetoló, ko ʻene hoko ko ha fakamoʻoni pe fakamoʻoniʻi ʻa Sīsū Kalaisi. Naʻe fakamoʻoni e kau palōfita ʻo e Fuakava Motuʻá ʻo kau ki Heʻene hāʻele maí. Naʻe fakamoʻoni fakatāutaha e kau ʻAposetolo ʻo e Fuakava Foʻoú ʻo kau kia Kalaisi pea mo e moʻoni ʻo ʻEne Toetuʻú. Naʻe makatuʻunga ʻenau akonakí ʻi he fakamoʻoni fakaeʻaposetolo ko ʻení. “Pea ko ʻeku kau fakamoʻoni ʻa kimoutolu” (Ngāue 1:8), ko e fakahinohino ia ʻa Sīsū ki he ʻuluaki Toko Hongofulu Mā Uá. Naʻe fakamoʻoni ʻa Pita ʻi he ʻaho ʻo e Penitekosí ki he kau Siu kuo nau fakataha mai “mei he puleʻanga kotoa pē” (Ngāue 2:5) he “ko e Sīsuú ni kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá, pea ko e kau fakamoʻoni ki ai ʻa kimautolu kotoa pē” (Ngāue 2:32). Naʻe tatau pē mo e tohi ʻa Paula ki he kakai Kolinitoó ʻo ne pehē “ne u mamata foki ʻe au” kia Sīsū (1 Kolinitō 15:8). Ko e ʻuluaki tefitoʻi moʻoni ia ʻo e fakamoʻoni fakaeʻaposetoló, ko hoʻo fakamoʻoniʻi fakapapau ʻoku ʻi ai e Kalaisí pea mo hono moʻoni ʻo ʻEne Toetuʻú.

ʻOku fakatefito e tefitoʻi moʻoni hono uá ʻi he huhuʻi mo e mālohi faifakamoʻui ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku akonaki ʻe Pita ʻo pehē “ʻoku fakamoʻoni [ki he ʻEikí] ʻa e kau Palōfita kotoa pē, ko ia fulipē ʻe tui kiate iá, ʻe maʻu ʻa e fakamolemole ʻo e angahalá ʻi hono huafá” (Ngāue 10:43).

Ka ʻikai e ongo tefitoʻi moʻoni ko ʻeni ʻo e fakamoʻoni kau kia Kalaisí, naʻe ʻikai mei lava ke ʻi ai ha ʻAposetolo. ʻOku maʻu e ngaahi fakamoʻoni pehení mei he meʻa kuo aʻusiá, fekau fakalangi mo e fakahinohino. Hangē ko ʻení, ʻoku tohi ʻe Luke ʻo pehē naʻe fakahā ʻe Kalaisi Ia ki he kau ʻAposetoló “kuo moʻui, ʻi he hili ʻene maté … he naʻa nau mamata kiate ia ʻi he ʻaho ʻe fāngofulu, pea lea ia ki he ngaahi meʻa ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá” (Ngāue 1:3).

Fēfē leva e tuʻu ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he ngaahi ʻulungāanga fakaeʻaposetoló ni? Ko e tali ki aí ko e, “Feʻunga mālie.”

Ko e ʻUluaki Mata-Meʻa-Hā-Maí

Naʻe kamata e fakahinohino fakaeʻaposetolo ʻo Siosefa Sāmitá ʻi he 1820. Hili haʻane fifili ki he ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e tui fakalotú, naʻe vave ʻa e mahino kiate ia ʻoku ʻikai pē ke ʻi ai ha founga ia ʻe lava ai ʻe ha taha ʻo ʻoatu haʻane ʻuhinga pe fokotuʻu fakakaukau ki he aofangatuku ʻa e kau maʻu mafaí ʻo kau ki hono totonu ʻo e ngaahi siasí pe ko ʻenau ngaahi tokāteliné. Koeʻuhí ne ʻikai ke ʻi ai ha fakahā fakalangi, ne toe tānaki atu pē ʻe he tamasiʻi ko Siosefá ha fakakaukau ʻe taha ki he “fakafetauʻilea mo e moveuveu ko ʻeni ʻo e ngaahi fakakaukaú” (Siosefa Sāmita—Hisitōliá 1:10). Ka naʻe tali e ngaahi fehuʻi ʻa Siosefa fekauʻaki mo e lotú, ʻaki ʻa e hā tonu pē kiate ia ʻa e ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo fakalangi mo moʻui ko Sīsū Kalaisí—ʻa ia naʻe ui ko e ʻUluaki Mata-Meʻa-Hā-Maí.

Naʻe fakahangatonu mo fakatāutaha e meʻa naʻe hoko kia Siosefa mo e ʻOtuá, ʻo hangē pē ko e ʻuluaki kau ʻAposetoló. Naʻe ʻikai fie maʻu e fakakaukau ia ʻa ha niʻihi kehe pe fealeaʻaki ʻa ha fakataha alēlea ke fakamatalaʻiʻaki e meʻa naʻá ne mamata aí pe ko hono mahuʻinga kiate iá. ʻI he kamataʻangá ko ha meʻa pē naʻe aʻusia fakatāutaha ʻe Siosefa ʻa ʻene mata-meʻa-hā-maí—ko ha tali ki ha fehuʻi pau. Ka naʻe ʻalu pē taimí mo ʻene aʻusia mo ha toe ngaahi meʻa kehe mo ha fakahinohino, ʻo hoko ʻeni ko e fakahā naʻe makatuʻunga ai hono Toe Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí.

Neongo naʻe maʻu ʻe Siosefa Sāmita ʻa e fakamoʻoni naʻe fie maʻu ke ne hoko ai ko ha ʻaposetoló mei hono fakahaaʻi ʻo e moʻoni, moʻui, mo e Toetuʻu ʻa Kalaisí, ka naʻe ʻikai ko e meʻa pē ia naʻe fie maʻu ʻe Sīsū ke akoʻi kiate iá. Naʻe kamata e fuofua lēsoni ʻa e tamasiʻi ko Siosefá mei hono fakahā kiate ia ʻa e kānokato, māfimafi, mo e mālohi faka-ʻOtua ʻo Kalaisí. Naʻe ʻiloʻi ʻe Siosefa ʻiate ia pē ʻa e ʻuhinga ʻe taha ʻo e huhuʻi mo e mālohi faifakamoʻui ʻo Kalaisí ʻi heʻene lotu he vao ʻakaú. ʻI he kamata ke ne lotú¸“Naʻe kāpui au ʻe ha fuʻu fakapoʻuli matolu, pea naʻe kiʻi fuofuoloa ʻene hangē kiate au, ngalingali kuo tuku au ki he fakaʻauha fakafokifā” (Siosefa Sāmita—Hisitōliá 1:15). Naʻe feingaʻaki ʻe Siosefa hono mālohí kotoa ʻo ne kamata ui ki he ʻOtuá ke fakahaofi ia mei he mālohi ʻo e filí ni.

“ʻI he momeniti ko ia ʻa ia naʻá ku meimei ngalo hifo ai ʻi he loto foʻi ʻo tukuange au ki he fakaʻauhá … , naʻá ku mamata ki ha pou maama. …

“ʻI heʻene hā maí pē naʻá ku ʻiloʻi kuo fakahaofi au mei he fili naʻá ne haʻi aú” (Siosefa Sāmita—Hisitōliá 1:16–17).

ʻOku faitatau e fehangahangai ʻa Siosefa Sāmita mo e filí pea mo e meʻa naʻe hoko kia Mōsesé, ʻa ia ne toki ʻilo ki ai e Palōfitá hili ha ngaahi taʻu mei ai. Neongo ia, naʻe ʻikai tatau ʻa Mōsese mo e tamasiʻi ko Siosefá he naʻá ne ʻuluaki mamata ia ki he māfimafi ʻo e Otuá pea toki fetaulaki mo e mālohi ʻo e filí ki muʻa pea toki fakahaofi ia mei hono mālohí. (Vakai, Mōsese 1.)

ʻOku mahuʻinga e faikehekehe ʻi he fakahokohoko ʻo e ngaahi meʻa naʻe hokó. Naʻe ʻosi matuʻotuʻa ʻa Mōsese ia pea lahi ʻene ʻiló mo hono iví ki muʻa pea hoko e meʻá ni. ʻI hono tomuʻa fakahā ʻe he ʻEikí ʻa Hono māfimafí kia Mōsesé peá ne toki fehangahangai mo e filí, naʻe lava ai ʻe Mōsese ʻo fokotuʻutuʻu ke totonu ʻa e taumuʻa ʻo ʻene moʻuí. Hili e aʻusia ʻe Mōsese ʻa e nāunau ʻo e ʻOtuá, naʻá ne pehē, “Ko ʻeni, koeʻuhí ko e meʻá ni, ʻoku ou ʻilo ai ko e meʻa noa pē ʻa e tangatá, ʻa ia ko e meʻa ne teʻeki ai te u fakakaukau ki ai” (Mōsese 1:10). ʻI he meʻá ni naʻe lava ai ke matuʻuaki ʻe Mōsese ʻa e ngaahi ʻahiʻahi ʻa e filí ne muimui atu aí.

Ka ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe teʻeki ai ha taukei ʻa e talavou ko Siosefa Sāmitá, pea te ne toutou fehangahangai mo e mālohi ʻo e filí pea mo e ngaahi palopalema ʻe hoko maí ʻi he kotoa ʻo ʻene moʻuí. ʻI he tomuʻa fetaulaki ʻa Siosefa mo e filí pea toki fakahaofi ia mei ai ʻe he hā mai ʻa e Tamaí mo e ʻAló, naʻá ne ako ai ʻa e lēsoni ko ʻeni naʻe ʻikai toe ngalo ʻiate ia: neongo ʻa e lahi fēfē fau e mālohi ʻo e tēvoló, ka kuo pau ke holomui ia ʻi he ʻao ʻo e māʻoniʻoní.

Naʻe fuʻu mahuʻinga ʻa e lesoní ni ʻi hono akoʻi ʻo Siosefa ke hoko ko ha ʻaposetoló. Naʻe ʻikai ngata pē ʻene fie maʻu ʻa e ʻilo ko ʻení koeʻuhí ko e ngaahi ʻahiʻahi te ne fetaulaki fakatāutaha mo ia ʻamuí ka koeʻuhí ko e taulōfuʻu ʻo e fakafepaki te ne fehangahangai mo ia ʻi hono fokotuʻu mo tataki e Siasí.

Ne ʻalu ʻa e tamasiʻi ko Siosefá ki he vao ʻakaú ko e fekumi ki he potó, pea naʻá ne maʻu ia. Kuo kamata hono fakahinohino ke hoko ko ha ʻaposetoló. Naʻe fakatou kau ʻi he ngaahi lēsoni fakaeʻaposetolo maʻongoʻonga ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Mai ko ʻení, ʻa e natula ʻo e sino ʻo e Fakamoʻuí mo e Tamai Hēvaní pea mo e ngaahi ʻuluaki tefitoʻi lēsoni fekauʻaki mo Hona mālohí—ko ha ongo pou mālohi ia ʻo e fakamoʻoni fakaʻaposetolo.

Ko e Tohi ʻa Molomoná

Ne hokohoko atu hono kamata fakahinohino ʻo Siosefa Sāmita ke hoko ko ha ʻaposetoló ʻi heʻene liliu e Tohi ʻa Molomoná. Naʻe maʻu ʻe Siosefa ʻa “hono kakato ʻo e Ongoongolelei taʻengatá” mei he Tohi ʻa Molomoná (Siosefa Sāmita—Hisitōliá 1:34), ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ia naʻe fie maʻu ke mahino ki muʻa pea toki fokotuʻu e Siasí. Naʻe fakafeʻiloaki e Palōfitá ki he ngaahi fakamoʻoni fakaepalōfita mo fakaeʻaposetolo “mahinongofua mo mahuʻinga taha” (1 Nīfai 13:26) kau ki he Fakamoʻuí, ʻa ia ne hoko kotoa ko ha sīpinga kiate ia.

Ko e moʻoni, naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau palōfita ʻo e Tohi ʻa Molomoná ha tefito ʻe 100 tupu ʻi heʻenau ngaahi akonaki kau kia Kalaisí, pea naʻe tokoni e tefito takitaha ke mahino kia Siosefa ʻa e fatongia fakalangi ʻo e Fakamoʻuí. 1 ʻI he ivi mo e mālohi ʻo e ngaahi akonakí ni, ne hoko ai ʻa Siosefa Sāmita ʻo fuʻu maheni ʻaupito mo e kau palōfita ʻo e kuonga muʻá ʻo ne malava ai ke ʻiloʻi ʻa e taumuʻa fakalangi ʻo hono ngaahi fatongiá.

ʻOku fakamahinoʻi lelei ʻe he Tohi ʻa Molomoná ko e Fakalelei ʻa Kalaisí maʻá e kakai kotoa ʻo māmaní. Naʻe ʻikai fakangatangata pē ʻa e feilaulau māʻoniʻoni ʻa e Fakamoʻuí ki he kauʻāfonua ʻo e Fonua Tapú ʻi hono kuongá pe ngaahi feituʻu pē ne ʻalu ki ai ʻa e ʻuluaki kau ʻaposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. ʻOku fālute kotoa ʻe he Fakaleleí ʻa e ngaahi fakatupu ʻa e ʻOtuá—ʻi he kuo hilí, lolotongá, mo e kahaʻú. ʻOku pau ne hū mahino e akonaki ʻa Sēkope kau ki he “fakalelei taʻe-fakangatangatá” (2 Nīfai 9:7) ki he ʻatamai ʻo e talavou ko Siosefá, kae tautautefito ki hono fakafehoanaki atu ki he ngaahi akonaki faka-Kalisitiane ʻi he kuonga ko iá.

ʻOku fakafeʻiloaki mai foki ʻe he Tohi ʻa Molomoná ko e Toetuʻú mo e ngaahi tokāteline kotoa fekauʻaki mo iá, ʻoku fakataumuʻa ia maʻá e kakai kotoa ʻo māmaní. ʻOku hoko e ngaahi malanga ʻa Līhai, Sēkope, Tuʻi ko Penisimaní, ʻApinetai, ʻAlamā, ʻAmuleki, Samuela ko e tangata Leimaná pea mo Molonai ʻo fekauʻaki mo e tokāteliné ni, ko ha maʻuʻanga fakahinohino mahuʻinga.

Lolotonga hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná, naʻe maʻu ʻe he Palōfitá mo ha toe fakahinohino fakatāutaha mahuʻinga ʻo kau ki he huhuʻi mo e mālohi faifakamoʻui ʻo Kalaisí. ʻI he 1828 naʻe fakalotoʻi ai ʻe Māteni Hālisi ʻa Siosefa ke ʻoange kiate ia e ʻuluaki peesi ʻe 116 ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Ne ongoʻi faingataʻaʻia lahi ʻa e Palōfitá ʻi he taimi naʻe fakamoleki ai ʻe Māteni Hālisi e ngaahi pēsí. 2 Naʻe hiki ʻe heʻene faʻeé ko Lusi Meki Sāmita ʻo pehē, naʻe tangi ʻa Siosefa: “ʻA hoku ʻOtua! … Kuo mole ʻa e meʻa kotoa! kuo mole ʻa e meʻa kotoa! Ko e hā te u faí? Kuó u faiangahala—ko au ia ne u fakatupu e houhau ʻa e ʻOtuá. … ʻE fēfē haʻaku tuʻu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí? Ko e hā ʻoku ʻikai ke u taau ai ke valokiʻi ʻe he ʻāngelo ʻa e Fungani Māʻolungá?”3

Ne lōloa ange he māhina ʻe tahá hono tuku ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa ʻi he tuʻunga fakamamahi ko ʻení. 4 Hili iá ne toki ʻoange ʻa e fakafiemālié mo e lēsoni fakaeʻaposetoló. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí kia Siosefa:

“ʻOku ʻikai lava ke taʻofi ʻa e ngaahi ngāue mo e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi finangalo ʻo e ʻOtuá. …

“He neongo ʻe maʻu ʻe ha tangata ha ngaahi fakahā lahi, pea maʻu mo e mālohi ke fai ʻa e ngaahi fuʻu ngāue lalahi, ka ʻo kapau te ne pōlepole ʻi hono ivi ʻoʻoná, ʻo siʻaki ʻa e ngaahi akonaki ʻa e ʻOtuá, ʻo muimui ki he ngaahi fakakaukau ʻa hono loto ʻoʻoná mo e ngaahi holi fakakakanó, kuo pau ke ne tō pea fakatupu ai ʻa e houhau ʻo ha ʻOtua angatonu ke tō mai kiate ia” (T&F 3:1, 4).

Naʻe fakamatalaʻi fakalelei ʻe he ngaahi leá ni ʻa e meʻa naʻe lolotonga hoko kia Siosefa Sāmitá. Naʻá ne ako ʻo ʻiloʻi ʻa e natula totonu ʻo e uiuiʻi fakaeʻaposetoló pea mo e tokotaha ʻoku totonu ke līʻoa ki ai ʻe he ʻAposetoló ʻa ʻene moʻuí, ʻo tatau ai pē pe ko e hā ʻe hokó. Naʻe fakahā kia Siosefa, “Neongo ʻoku liʻaki ʻe he tangatá ʻa e ngaahi akonaki ʻa e ʻOtuá, pea fehiʻa ki heʻene ngaahi folofolá, ka naʻe totonu pē ke ke faivelenga” (T&F 3:7–8). Naʻe ʻave meia Siosefa Sāmita e ʻū lauʻi peletí ʻo fuofuoloa siʻi peá ne akoʻi kiate ia ha lēsoni mahuʻinga ʻaupito. Naʻe faifai pē pea fakafoki mai e ʻū lauʻi peletí, peá ne toe foki ki hono lakanga ko e tokotaha liliu lea.

Naʻe mahuʻinga ʻaupito e ngaahi lēsoni ne ako ʻe Siosefa Sāmita ʻi heʻene liliu e Tohi ʻa Molomoná ʻi hono tokoniʻi ia ke ne fakalakalaka ʻi hono uiuiʻi ko e ʻAposetoló! Ko e Tohi ʻa Molomoná ko e “maka-tuʻu-loto [ia] ʻo ʻetau tui fakalotú” 5 he ʻoku ʻi ai e ngaahi fakamoʻoni lahi ʻa e kau palōfitá ʻo kau kia Kalaisi pea ʻoku hoko ia ko ha fakamoʻoni ʻo hono Toe Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí, ʻa ia ʻoku tau lava ʻo ala ki aí.

Hokohoko Atu e Maʻu Fakahaá mo e Folofolá

ʻI he ʻosi hono liliu ʻe Siosefa Sāmita ʻa e Tohi ʻa Molomoná he 1829 pea fokotuʻu e Siasí ʻi he 1830, naʻá ne maʻu ʻa e faingamālie ke kei hokohoko atu pē hono akoʻi ia ʻi he lakanga fakaʻaposetoló ʻo fakafou ʻi hono liliu ʻo ha ngaahi folofola kehe. Naʻe kau heni hono liliu ʻo e Tohi Tapú ʻi ha taʻu ʻe tolu, pea kamata mo hono liliu ʻo e tohi ʻa ʻĒpalahamé ʻi he 1835. ʻI hono liliu ʻe Siosefa Sāmita ʻa e Tohi Tapú, naʻe toe lahi ange ai ʻa e mahino kiate ia e ngāue ʻa e kau palōfita ʻo e Fuakava Motuʻá mo e kau ʻAposetolo ʻo e Fuakava Foʻoú. Ne hoko ai mo e maʻu ʻo ha toe fakahā ʻe taha, ʻa ia ko e tohi ʻa Mōsesé.

Naʻe ʻomi ʻe he tohi ʻa Mōsesé ha ʻilo mahuʻinga ki he Palōfitá ʻo fekauʻaki mo e ngāue ʻa e Fakamoʻuí, kau ai Hono fatongia ʻi he Fakatupú. “Naʻe folofola ʻa e ʻEikí kia Mōsese, ʻo pehē: … Ko au ko e Kamataʻangá mo e Ngataʻangá, ko e ʻOtua Māfimafí; naʻá ku fakatupu ʻa e ngaahi meʻá ni ʻi hoku ʻAlo pē Taha Naʻe Fakatupú” (Mōsese 2:1). Naʻá Ne toe folofola, “Pea kuó u fakatupu ʻa e ngaahi māmani taʻefaʻalaua; … peá u fakatupu ia ʻi he ʻAló, ʻa ia ko hoku ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú” (Mōsese 1:33).

Naʻe fakamahinoʻi ʻe he tohi ʻa Mōsesé ʻa e fetuʻutaki ʻa Kalaisi mo e Tamaí ʻi he maama fakalaumālié pea toe mālohi ange ai e mahino ki he Palōfitá ʻa e mālohi lahi ʻo e anga māʻoniʻoní. Ko e taha ʻo e ngaahi lēsoni fakaeʻaposetolo fakaʻofoʻofa taha naʻe maʻu ʻe Siosefa Sāmita ʻi he fakahā ko ʻení, ko hono fakapapauʻi mai ʻo e ʻofa ʻa e ʻOtuá. Naʻe kehe ʻaupito ia mei he ʻOtua ko ia naʻe tui ʻa e tokolahi ko ha tokotaha pule fefeka, taʻe-faʻa-fakamolemole, mo loto fakamaau; ʻoku fakahā mai ʻe he tohi ʻa Mōsesé ha ʻOtua ʻoku taʻefakangatangata ʻene manavaʻofá. Naʻe mamata ʻa ʻĪnoke ki he “ʻOtua ʻo e langí … naʻá ne tangi” (Mōsese 7:28) koeʻuhí ko kinautolu naʻe ʻikai te nau tali Iá. ʻI he fakaʻamu ʻa ʻĪnoke ke ʻilo ki he ʻuhinga naʻe lava ai ke Ne tangí, naʻe foaki kiate ia ha tali fakafolofola anga maheni: “Kuó u fai ʻa e fekaú, ke nau feʻofaʻaki ʻiate kinautolu, pea ke nau fili au, ʻa ia ko ʻenau Tamaí. … He ʻikai koā ʻoku totonu ke tangi ʻa e ngaahi langí, ko e meʻa ʻi he mamahiʻia ʻa kinautolú ni?” (Mōsese 7:33, 37; vakai foki, Teutalōnome 6:5; Levitiko 19:18; Mātiu 22:37–39).

ʻI hono liliu ʻo e tohi ʻa Mōsesé, naʻe toe maheni lelei ange ai ʻa e Palōfitá mo e huhuʻi pea mo e mālohi faifakamoʻui ʻo e Fakamoʻuí. Hangē ko e folofola ʻa e ʻEikí, naʻe fakatupu ʻa e māmaní “ʻi he folofola ʻo hoku mālohí” (Mōsese 1:32) ʻi he taumuʻa ke “fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá” (Mōseses 1:39). ʻI he ngaahi taʻu lahi ki muʻa pea toki akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa Tōmasi mo e Toko Hongofulu Mā Uá “Ko au ko e halá, mo e moʻoní, pea mo e moʻuí: ʻoku ʻikai haʻu ha tangata ʻe taha ki he Tamaí kae ʻiate au” (Sione 14:6), naʻá Ne fakahā kia Mōsese “ko e palani ʻeni ʻo e fakamoʻuí ki he kakai kotoa pē, tuʻunga ʻi he taʻataʻa ʻo hoku ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú, ʻa ia ʻe hāʻele mai ʻi he vaeuaʻangamālie ʻo taimí” (Mōsese 6:62).

Naʻe fakatoka ʻa e makatuʻunga ʻo e Siasí ʻe he ʻUluaki Mata-Meʻa-Hā-Mai ʻi he vao ʻakaú, liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná, fakatonutonu ʻo e Tohi Tapú, fakahā mai ʻo e tohi ʻa Mōsesé, mo hono liliu ʻo e tohi ʻa ʻĒpalahamé ʻo fakafou ʻi he tupulaki vave ʻo e ʻilo mo e fakamoʻoni ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo kau kia Sīsū Kalaisí.

ʻOku ʻi he ngaahi fakahā naʻe fai kiate iá pea fakatahatahaʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ha ʻilo lahi ʻo kau ki he Fakamoʻuí. ʻE lava pē ke fekumi ha taha ʻi he ngaahi tefito mo e ngaahi potufolofola fekauʻaki ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá ʻoku fakamatala kia Sīsū Kalaisí, kae kei taʻemahino pē kiate ia ʻa e fakamatala fekauʻaki mo e Fakamoʻuí ʻa ia naʻe fakahā ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he māmaní. ʻOku ou fakamālō heʻeku ʻiloʻi naʻe “ʻi he kamataʻangá [ʻa Sīsū] mo e Tamaí” (T&F 93:21). ʻOku ou fakamālō heʻeku ʻiloʻi naʻá Ne “kātakiʻi ʻa e ngaahi meʻá ni [maʻaku], koeʻuhí ke ʻoua naʻá [ku] mamahi ʻo kapau te [u] fakatomala” (T&F 19:16).

Ko ʻEku Fakamoʻoni ki he Meʻa Naʻe Fakahā Mai ʻe he Palōfitá

ʻOku ou toe fakamālō ʻi ha meʻa ʻe taha ʻoku fekauʻaki mo e ngāue ʻa e Fakamoʻuí ʻa ia ʻokú ne ueʻi lahi ʻa hoku lotó. ʻOku ou ʻilo mei heʻeku ako ʻa e ngaahi talaʻofa ʻa Malakaí, ʻa e ʻuluaki ʻaʻahi ʻa Molonai kia Siosefá, folofola ʻa e Fakamoʻuí ki he kakai Nīfaí, mo e ʻaʻahi ʻa ʻIlaisiā ki he Temipale Ketilaní, ʻoku ʻofa ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú pea kuó Ne kotofa mai ʻa e hala ke nau takitaha foki hake ai kiate Ia. ʻOku ʻikai te u ʻilo ha toe tokāteline totonu ange pe ko ha akonaki ʻokú ne ʻomi mo ha ʻamanaki lelei ʻoku toe lahi angé, ka ko e tokāteline ʻo e huhuʻi ʻo e kakai pekiá. ʻOku ou fakamālō koeʻuhí ko e ngaahi fakahā ʻokú ne akoʻi mai kiate au ʻoku aʻu atu e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí kiate kinautolu kuo nau moʻui, ʻofa, tokoni, mo ʻamanaki ki ha ʻaho lelei ange neongo naʻe teʻeki ai pē ke nau fanongo ʻia Sīsū pe maʻu e faingamālie ke tali ʻEne ongoongoleleí. ʻE feʻunga ʻataʻatā pē ʻa e ʻilo ko ʻení ke ne fakaului au ki he ongoongoleleí kapau naʻe ʻikai te u ʻilo mo ha toe meʻa kehe. He kiate aú, ko e fakamoʻoni taupotu taha ʻeni kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne feilaulau fakaleleí.

Ko e hā leva ha lea ʻe lava ke fakamatalaʻiʻaki ʻa e mālohi faifakamoʻui taʻefakatataua ʻo Kalaisí? ʻOku fakahā mai ʻe he meʻa naʻe ʻilo ʻe Siosefa Sāmita ʻi he Vaoʻakau Tapú ʻo fekauʻaki mo e mālohi ki hono ikunaʻi ʻe he anga māʻoniʻoní ʻa e tēvoló, ʻa e meʻa ʻe hoko ʻi he ʻaho ʻo e fakamāú. ʻOku fakahā mai ʻe he ʻEikí:

“Ko au, kuó u fakahoko mo fakaʻosi ʻa e finangalo ʻo ia ʻa ia ʻoku ʻaʻana aú, ʻa ia ko e Tamaí, ʻo kau kiate aú—kuó u fai ʻeni koeʻuhí ke u fakamoʻulaloaʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē kiate au—

“ʻOku ou tauhi maʻu ʻa e mālohi kotoa, ʻo aʻu ki hono fakaʻauha ʻo Sētane mo ʻene ngaahi ngāué ʻi he ngataʻanga ʻo e māmaní, pea mo e fuʻu ʻaho lahi fakamui ʻo e fakamāú” (T&F 19:2–3).

ʻOku fakaʻesia ʻetau ngaahi fakamoʻoni ki he Fakamoʻuí, ʻe he fakamoʻoni mo e ngaahi akonaki ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. ʻOku ʻikai leva ha ofo ʻi he akonaki ʻa e Palōfitá ʻo pehē “ko e ngaahi fakamoʻoni ʻa e kau ʻAposetoló mo e kau palōfitá ʻo kau kia Kalaisí, naʻá Ne pekia, pea telio, peá Ne toe tuʻu ʻi he ʻaho hono tolú, ʻo Ne hāʻele hake ki he langí, ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻelito ia ʻo ʻetau tui fakalotú; ko e ngaahi meʻa kehe ʻo fekauʻaki mo ʻetau tui fakalotú, ko hano ngaahi kongokonga iiki pē ia.”6

ʻE lava ke tau vakai lelei taha ki he fakamoʻoni fakaeʻaposetolo ʻa Siosefa Sāmita ki he moʻoni fakalangi ʻo e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí, pehē ki heʻene ʻiloʻi ʻa e mālohi ʻo e Fakamoʻuí ki he huhuʻí mo e fakamoʻuí, ʻi he fakamoʻoni fakaʻofoʻofa, mālohi, mo mahino ʻa e Palōfitá tonu pē:

“Pea ko ʻeni, hili ʻa e ngaahi fakamoʻoni lahi kuo fai ʻo kau kiate iá, ko e fakamoʻoni fakamuimui taha ʻeni, ʻa ia ʻokú ma fai ʻo kau kiate iá; ʻOkú ne moʻui!

“He naʻá ma mamata kiate ia, ʻio ʻi he toʻukupu toʻomataʻu ʻo e ʻOtuá; peá ma fanongo ki he leʻo ʻoku fakamoʻoniʻi ko ia ʻa e ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupu ʻo e Tamaí—

“Pea ʻoku fakatupu pea naʻe fakatupu ʻe ia, pea ʻiate ia, pea meiate ia, ʻa e ngaahi māmá, pea ko hono kakai ʻo iá ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine kuo fakatupu ki he ʻOtuá” (T&F 76:22–24).

ʻOku ou fakamālō koeʻuhí ko e uiuiʻi fakaeʻaposetolo ʻo Siosefa Sāmitá.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, Book of Mormon Reference Companion, ed. Dennis L. Largey (2003), 457–58.

  2. Vakai, Lucy Mack Smith, History of Joseph Smith, ed. Preston Nibley (l958), 128–29.

  3. History of Joseph Smith, 128, 129.

  4. Naʻe mole ʻa e ʻū lauʻi peesi ʻe 116 ʻi Sune 1828. Naʻe maʻu ʻe Siosefa Sāmita ʻi Siulai ʻa e konga ʻoku hoko he taimí ni ko e vahe 3 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Ne fakafoki mai e ʻū lauʻi peletí ki he Palōfitá ʻi Sepitema. Vakai ki he talateu fakahisitōlia ki he T&F 3; 10.

  5. History of the Church, 4:461.

  6. History of the Church, 3:30.

Naʻe tali mai e ngaahi fehuʻi ʻa Siosefa fekauʻaki mo e lotú ʻaki e hā tonu mai pē ʻa e ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo fakalangi mo moʻui ko Sīsū Kalaisí.

Ko e Tohi ʻa Molomoná ko e “maka-tuʻu-loto [ia] ʻo ʻetau tui fakalotú” he ʻoku ʻi ai e ngaahi fakamoʻoni lahi ʻa e kau palōfitá ʻo kau kia Kalaisi pea ʻoku hoko ia ko ha fakamoʻoni ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí ʻa ia ʻoku lava ke tau ala ki aí.

ʻOku ou fiefia he ngaahi fakahā ʻoku nau akoʻi mai ʻoku aʻu atu ʻa e Feilaulau Huhuʻi ʻa e Fakamoʻuí ki he niʻihi ne nau moʻui, ʻofa, tokoni, pea amanaki atu ki ha ʻaho lelei ange neongo ne teʻeki ai ke nau fanongo ʻia Sīsū pe maʻu ha faingamālie ke tali ʻEne ongoongoleleí.

Siosefa Sāmita, ko e Siʻi, ʻi he angalelei ʻa e Community of Christ Archives; ʻata mei he filimi ʻa e Siasí Ko e Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí

Ko e Ngaahi Fakaʻānaua ʻa Hoku Lotó, tā ʻe Walter Rane, ʻi he angalelei ʻa e Musiume ʻo e Hisitōlia mo e ʻAati ʻa e Siasí

ʻI he Foaki mo e Mālohi ʻo e ʻOtuá, tā ʻe Simon Dewey

Ko Hono Fakafoki Mai ʻe ʻIlaisiā ʻa e Ngaahi Kī ʻo e Mālohi Fai Sila ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí, tā ʻe Robert Barrett

Paaki