Տաճարների պատմությունը
Հին և մեր օրերում Տիրոջ ուխտյալ ժողովուրդը տաճարների կառուցումը համարել է իրենից պահանջվող հատուկ աշխատանք:
Առանձնացված վայր
Տաճարի հիմնական գաղափարը միշտ եղել է սրբազան ծառայության համար հատուկ առանձնացված վայր ունենալը, իսկ ավելի որոշակի իմաստով, տաճարը բացառապես սրբազան ծեսերին և արարողություններին նվիրված կառույց է:
Լատիներեն թեմպլում համազորն էր եբրայերեն բեթ Էլոհիմի և նշանակում էր Աստվածության բնակավայր, բառացի՝ Տիրոջ տուն:
Նման շինություններ կառուցվել են տարբեր դարաշրջաններում՝ թե կռապաշտների և թե ճշմարիտ ու կենդանի Աստծո հետևորդների կողմից: Մինչ նման տաճարների դրսի տարածքը օգտագործվում էր ընդհանուր և հանրային արարողությունների համար, միշտ կային ներքին սենյակներ, որտեղ միայն օծված քահանաները կարող էին մտնել, և, ուստի, այդ մասերը կոչվում էին հայտնված աստվածության ներկայություն: Տաճարները երբեք չեն համարվել սովորական հասարակական հավաքատեղիներ, այլ համարվել են սուրբ կառույցներ՝ սրբագործված տվյալ պաշտամունքի համակարգի ամենահանդիսավոր ծեսերի համար:
Հին Իսրայելի խորանը
Հին ժամանակներում Իսրայելի ժողովուրդը ազգերի մեջ առանձնանում էր որպես կենդանի Աստծո անունով սրբավայրեր կառուցող: Այդ ծառայությունը հատկապես պահանջում էր նրանցից Եհովան, որին նրանք նվիրված էին ծառայելու: Որպես ազգ Իսրայելի պատմությունը թվագրվել է Ելիցից: Նրանք նոր էին փախչել Եգիպտական կռապաշտ միջավայրից և նրանցից պահանջվել էր սրբավայր պատրաստել, որտեղ Եհովան կհայտնվեր և Իր կամքը կհայտներ որպես իրենց կողմից ընդունված Տեր և Թագավոր:
Խորանը սուրբ էր Իսրայելի համար՝ որպես Եհովայի սրբավայր: Այն կառուցվել էր հայտնված ծրագրով և բնորոշ հատկանիշներով (տես Ելից ԻԶ–ԻԷ): Այն կոմպակտ և շարժական շինություն էր, և, թեև, վրան էր, պատրաստված էր լավագույն, բարձրակարգ և թանկարժեք նյութերից, որ մարդիկ ունեին: Այն իր գերազանցությամբ ազգից ընծա էր հանդիսանում Տիրոջը: Ամեն առումով դա լավագույնն էր, որ մարդիկ կարող էին տալ, և Եհովան սրբագործել էր այդ ընծան Իր աստվածային բարեհաճությամբ:
Երբ անապատում չորս տասնամյակ թափառելուց հետո, Իսրայելը հաստատվեց խոստումի երկրում և ուխտյալ ժողովուրդը վերջապես տիրեց Քանանի երկրին, խորանը դրվեց Սելովում, և ցեղերը այնտեղ էին գալիս իմանալու Աստծո կամքն ու խոսքը (տես Հեսու ԺԸ.1; ԺԹ.51; ԻԱ.2; Դատավորաց ԺԸ.31; Ա Թագավորաց Ա.3, 24; Դ.3–4): Հետագայում այն տեղափոխվեց Գաբավոն (տես Ա Մնացորդաց ԻԱ.29; Բ Մնացորդաց Ա.3), իսկ ավելի ուշ՝ Դավթի քաղաք կամ Սիոն (տես Բ Թագավորաց Զ.12; Բ Մնացորդաց Ե.2):
Սողոմոնի Տաճարը
Իսրայելի երկրորդ թագավորը՝ Դավիթը, ցանկացավ և ծրագրեց տուն կառուցել Տիրոջ համար, հայտարարելով, որ վայել չէ թագավորն ապրի եղևնափայտից պալատում, իսկ Աստծո սրբավայրը լինի վրան (տես Բ Թագավորաց Է.2): Սակայն Տերը խոսեց Նաթան մարգարեի բերանով, մերժելով այդ առաջարկված ընծան, քանի որ Իսրայելի թագավոր Դավիթը, լինելով բազում բաներում սրտով Աստծուն նվիրված մարդ, մեղանչել էր և նրա մեղքը դեռևս չէր ներվել (տես Բ Թագավորաց Է.1–13; Ա Մնացորդաց ԻԸ.2–3): Այնուամենայնիվ, Դավթին թույլ տրվեց Տիրոջ տան համար նյութեր հավաքել, և այդ կառույցը ոչ թե ինքը, այլ նրա որդի Սողոմոնը պետք է կառուցեր:
Սողոմոնի գահակալությունից հետո շուտով նա սկսեց տաճարի կառուցումը: Նա հիմքը դրեց իր թագավորելու չորրորդ տարում, իսկ կառույցն ավարտվեց յոթ ու կես տարում: Սողոմոնի Տաճարի կառուցումը նոր դարասկիզբ էր ոչ միայն Իսրայելի պատմության, այլև ողջ աշխարհի պատմության մեջ:
Համաձայն ընդունված ժամանակագրության, տաճարն ավարտվեց մ.թ.ա. մոտ 1005թ.: Իր ճարտարապետությամբ և կառուցվածքով, նախագծով և արժողությամբ այն հայտնի է որպես պատմության մեջ ամենանշանակալից կառույցներից մեկը: Նվիրագործման ծառայությունները տևեցին յոթ օր՝ մեկ շաբաթ Իսրայելը սուրբ տոնակատարության մեջ էր: Տիրոջ բարեհաճ ընդունումը հայտնվեց ամպի ձևով, որը լցրեց սուրբ սենյակները և քահանաները դուրս եկան այնտեղից, «որովհետև Տիրոջ փառքը լցրել էր Աստծո տունը» (Բ Մնացորդաց Ե.14; տես նաև Ելից Խ.35; Բ Մնացորդաց Է.1–2):
Սողոմոնի Տաճարի սրբապղծումը
Այդ հոյակերտ կառույցի փառահեղ հանրահայտությունը կարճ տևեց: Նվիրագործումից երեսունչորս տարի և Սողոմոնի մահից հինգ տարի անց, սկսվեց անկումը, և այդ անկումը շուտով խորացավ հիմնականում կողոպուտի պատճառով և տաճարը վերջապես լիովին սրբապղծվեց: Սողոմոնը մոլորվել էր իր կռապաշտ կանանց հրապույրների պատճառով, և իր քմահաճ վարքը անօրինություն էր առաջացրել Իսրայելում: Շուտով տաճարը կորցրեց իր սրբությունը, և Եհովան հեռացրեց Իր պաշտպանող ներկայությունը այդ վայրից, որն այլևս սուրբ չէր:
Եգիպտացիներին, որոնց գերությունից ազատվել էր ժողովուրդը, կրկին թույլ տրվեց ճնշել Իսրայելին: Եգիպտոսի թագավոր Սիսակը նվաճեց Երուսաղեմը, «և վեր առավ Տիրոջ տան գանձերը» (Գ Թագավորաց ԺԴ.25–26): Սրբապղծումը շարունակվեց դարեր շարունակ: Եգիպտական կողոպուտից երկու հարյուր տասնվեց տարի անց Հուդայի թագավոր Աքազը հանեց զոհասեղանը և ավազանը, և այն, որ մի ժամանակ տաճար էր եղել, դարձավ տուն (տես Դ Թագավորաց ԺԶ.7–9, 17–18; տես նաև Բ Մնացորդաց ԻԸ.24–25): Հետագայում Բաբելոնի թագավոր Նաբուգոդոնոսորը վերջնականապես թալանեց տաճարը և կործանեց կառույցը, հրդեհելով այն (տես Բ Մնացորդաց ԼԶ.18–19; տես նաև Դ Թագավորաց ԻԴ.13; ԻԵ.9):
Զորաբաբելի Տաճարը
Մեր Տիրոջ երկիր գալուց մոտ 600 տարի առաջ, Իսրայելը տաճար չուներ: Մարդիկ դարձել էին կռապաշտ և ամբողջովին ամբարիշտ, և Տերը մերժել էր նրանց և նրանց սրբավայրը: Մ.թ.ա. մոտ 721թ. Իսրայելի թագավորությունը, որը բաղկացած էր 12 ցեղերից մոտավորապես 10-ից, հպատակվում էր Ասորեստանին, իսկ մեկ դար հետո Հուդայի թագավորությունը ենթարկվեց Բաբելոնացիներին: 70 տարի շարունակ Հուդայի ժողովուրդը, հետագայում հայտնի որպես Հրեաներ, գերության մեջ մնացին, ճիշտ ինչպես կանխատեսվել էր (տես Երեմիա ԻԵ.11–12; ԻԹ.10):
Այնուհետև, Կիուրոսի (տես Էզրաս Ա, Բ) և Դարեհի (տես Էզրա Զ) բարեհաճ ղեկավարության ներքո նրանց թույլ տրվեց վերադառնալ Երուսաղեմ և ևս մեկ անգամ տաճար կառուցել՝ իրենց հավատքի համաձայն: Ի հիշատակ այդ աշխատանքի ղեկավարի՝ վերականգնված տաճարը պատմության մեջ հայտնի դարձավ որպես Զորաբաբելի Տաճար: Ճիշտ է, այս տաճարը մեծապես զիջում էր իր շքեղությամբ և կահավորման ճոխությամբ հոյակերտ Սողոմոնի Տաճարին, այնուամենայնիվ, այն լավագույնն էր, որ կարող էին մարդիկ կառուցել, և Տերը ընդունեց այն որպես ընծա՝ ի նշան Իր ուխտյալ զավակների սիրո և նվիրվածության:
Հերովդեսի Տաճարը
Քրիստոսի ծննդից մոտ 16 տարի առաջ Հուդայի թագավոր Հերովդեսը սկսեց այն ժամանակ քանդված և լիովին ավերված Զորաբաբելի Տաճարի վերակառուցումը: Հինգ դար շարունակ այդ կառույցը գոյատևել էր և, անկասկած, հիմնովին քանդվել էր ժամանակի ընթացքում:
Փրկչի երկրային կյանքում տեղի ունեցած շատ դեպքեր կապված են Հերովդեսի տաճարի հետ: Սուրբ գրքերից ակնհայտ է դառնում, որ չնայած տաճարը արժեզրկվել էր և առևտրային նպատակներով էր օգտագործվում, Քրիստոսը տաճարի տարածքը սուրբ էր համարում: Ինչպիսի անունով էլ որ այն հայտնի լիներ, Նրա համար դա Տիրոջ տունն էր:
Տաճարի վերջնական կործանման մասին կանխատեսեց մեր Տերը դեռևս Իր երկրային կյանքի ընթացքում (տես Մատթեոս ԻԴ.1–2; Մարկոս ԺԳ.1–2; Ղուկաս ԻԱ.6): Մ.թ. 70թ. տաճարը հրդեհից լիովին կործանվեց Տիտոսի ղեկավարությամբ հռոմեացիների կողմից Երուսաղեմը գրավելուց հետո:
Տաճարները հին Ամերիկայում
Հերովդեսի Տաճարը հնագույն վերջին տաճարն էր արևելյան կիսագնդում: Այդ հրաշալի կառույցի կործանումից հետո մինչև 19-րդ դարում Հիսուս Քրիստոսի Եկեղեցու վերականգնումը, տաճարի կառուցման մասին մեր միակ արձանագրությունը հիշատակված է Մորմոնի Գրքում, որը հաստատում է, որ տաճարներ են կառուցվել այժմյան Ամերիկյան մայրցամաքում, սակայն փոքրաթիվ փաստեր ունենք կառուցման վերաբերյալ և ավելի քիչ փաստեր արևմտյան այդ տաճարներում կատարվող ծեսերի վերաբերյալ: Մ.թ.ա. 570թ. մարդիկ տաճար կառուցեցին, և դա Սողոմոնի Տաճարի նմանությամբ էր, թեպետ իր շքեղությամբ և արժողությամբ այն մեծապես զիջում էր այդ հոյակերտ կառույցին (տես 2 Նեփի 5.16):
Երբ հարություն առած Տերը հայտնվեց Նեփիացիներին արևմտյան մայրցամաքում, նրանք հավաքված էին տաճարի մոտ (տես 3 Նեփի 11.1–10):
Ինչևէ, Մորմոնի Գիրքը չի հիշատակում տաճարների մասին, նույնիսկ մինչև Երուսաղեմի տաճարի կործանման ժամանակները, ավելին Նեփիացի ազգը կործանվեց Քրիստոսից հետո չորս հարյուր տարվա ընթացքում: Ուստի ակնհայտ է, որ երկու կիսագնդերում էլ տաճարները դադարեցին գոյություն ունենալ Ուրացության վաղ շրջանում և մարդկանց մոտ, ըստ էության, տաճար հասկացողությունը վերացավ:
Ուրացություն և Վերականգնում
Դարեր շարունակ ոչ մի սրբավայր չի կառուցվել Տիրոջ համար, իրականում, պարզ է, որ դրա կարիքը չի եղել: Ճիշտ է, վեր են խոյացել շատ կառույցներ, որոնցից շատերը եղել են թանկարժեք և վիթխարի: Դրանցից մի քանիսը նվիրվել են Պետրոսին և Պողոսին, Հակոբոսին և Հովհաննեսին, մյուսները Մարիամ Մագդաղենացուն և Կույսին, սակայն ոչ մեկը չի բարձրացվել իշխանությամբ և անունով՝ ի պատիվ Հիսուս Քրիստոսի: Աղոթատների և սրբավայրերի, եկեղեցիների և մայր տաճարների մեջ Մարդու Որդին տեղ չուներ կոչելու Իրենը:
Միայն 19-րդ դարում, երբ ավետարանը վերականգնվեց, իր հնագույն զորություններով և արտոնություններով սուրբ քահանայությունը կրկին հայտնվեց մարդկանց մեջ: Եվ պետք է հիշել, որ Աստծո անունով խոսելու և գործելու իշխանությունը կարևոր է տաճարի համար, և տաճարը անվավեր է առանց սուրբ քահանայության սրբազան իշխանության: Ջոզեֆ Սմիթի միջոցով հին ավետարանը վերականգնվեց երկրի վրա, և հնագույն օրենքը վերահաստատվեց: ժամանակի ընթացքում, Մարգարեի ծառայության շնորհիվ Հիսուս Քրիստոսի Վերջին Օրերի Սրբերի Եկեղեցին կազմակերպվեց և հիմնվեց աստվածային զորության հայտնություններով:
Վերջին Օրերի Տաճարները
Այս Եկեղեցին իր պատմության վաղ օրերից սկսել է տաճար կառուցելու աշխատանքը (տես Վարդապետություն և Ուխտեր ԼԶ.8; ԽԲ.36; ՃԼԳ.2): 1833թ. հունիսի առաջին օրը Մարգարե Ջոզեֆ Սմիթին տրված հայտնության մեջ Տերը հրահանգեց անհապաղ սուրբ տուն կառուցել, որտեղ Նա խոստացավ Իր ընտրյալ ծառաներին օժտել զորությամբ և իշխանությամբ (տես Վարդապետություն և Ուխտեր 95): Մարդիկ այդ կոչին պատրաստակամությամբ և անձնվիրաբար արձագանքեցին: Չնայած սոսկալի աղքատությանը և անողոք հալածանքին, աշխատանքն իր ավարտին հասցվեց և 1836թ. մարտին մեր օրերի առաջին տաճարը նվիրագործվեց Կիրթլանդում, Օհայո (տես Վարդապետություն և Ուխտեր 109): Նվիրագործման ծառայությունները նշանավորվեցին աստվածային հայտնություններով ի տարբերություն նրանց, ովքեր հաճախում էին հին ժամանակների առաջին տաճարի նվիրմանը, և հետագայում այլ առիթներով երկնային էակներ հայտնվեցին սրբավայրերում՝ մարդուն հայտնելով աստվածային կամքը: Այդ վայրում Տեր Հիսուսին կրկին տեսան և լսեցին (տես Վարդապետություն և Ուխտեր 110.1–10):
Նվիրագործումից հետո երկու տարվա ընթացքում Կիրթլանդի Տաճարը լքեցին նրանք, ովքեր կառուցել էին այն, նրանք ստիպված գաղթեցին հալածանքի պատճառով և նրանց հեռանալուց հետո սուրբ տաճարը դարձավ սովորական տուն:
Վերջին Օրերի Սրբերը սկզբում գաղթեցին Միսսուրի, այնուետև՝ Նավու, Իլլինոյս: Նրանք դեռ նոր էին բնակություն հաստատել իրենց նոր բնակավայրում, երբ հայտնության ձայնը լսվեց, որը կոչ արեց մարդկանց կրկին սուրբ տուն կառուցել՝ նվիրված Աստծո անվանը:
Թեպետ ակնհայտ էր, որ ստիպված պետք է գաղթեին, և գիտեին, որ տաճարը պետք է լքեին կառուցումը ավարտելուց հետո, մարդիկ աշխատում էին տքնաջան և ուժ չխնայելով՝ ավարտելով և համապատասխան ձևով կահավորելով կառույցը: Այն նվիրագործվեց ապրիլի 30, 1846թ., սակայն նախքան շինարարության ավարտը, մարդիկ սկսեցին գաղթել:
Տաճարը թողեցին նրանք, ովքեր աղքատության մեջ և զոհաբերությամբ էին կանգնեցրել այն: 1848թ. նոյեմբերին այն հրդեհվեց և 1850թ. մայիսին պտուտահողմն ավիրեց այն, ինչ մնացել էր սևացած պատերից:
1847թ. հուլիսի 24-ին Մորմոն պիոներները բնակավայր հիմնեցին, որն այժմ կրում է Սոլթ Լեյք Սիթի անունը: Մի քանի օր անց մարգարե և ղեկավար Բրիգամ Յանգը, ցույց տալով վայրի թփերով ծածկված ամայի վայրը, իր գավազանը հարվածելով չոր գետնին, հայտարարեց. «Այստեղ կլինի մեր Աստծո տաճարը»: Այդ տարածքը այժմ տաճարի գեղեցիկ հրապարակն է, որի շուրջ կառուցվեց քաղաքը: Սոլթ Լեյքի Տաճարի կառուցումը տևեց 40 տարի, պորտաքարը դրվեց 1892թ. ապրիլի 6-ին, իսկ մեկ տարի անց տաճարը նվիրագործվեց:
Աստվածային հանձնարարություն
Հին և նոր ժամանակներում ուխտյալ ժողովուրդը տաճարների կառուցումը համարել է իրենցից պահանջվող հատուկ աշխատանք: Պարզ է, որ տաճարը ավելին է, քան աղոթատունը կամ եկեղեցին, ավելին՝ քան ժողովարանը կամ մայր կոթողը, այդ շինությունը կառուցվում է որպես Տիրոջ տուն, Տիրոջ և սուրբ քահանայության միջև սերտ հաղորդակցման համար, և նվիրված բարձրագույն և ամենասուրբ արարողություններին: Ավելին, իսկապես սուրբ տաճար կոչվելու համար, որպես Իր տուն Աստծո կողմից ընդունված և Նրա կողմից հաստատված ընծան պետք է լինի պատվիրված, և թե ընծան, թե տվողը պետք է արժանի լինեն:
Հիսուս Քրիստոսի Վերջին Օրերի Սրբերի Եկեղեցին հայտարարում է, որ ինքն է կրկին երկրի վրա վերականգնված սուրբ քահանայության տերը և աստվածային հանձնարարությամբ լիազորված է կառուցել և պահպանել տաճարները՝ նվիրագործված ճշմարիտ և կենդանի Աստծո անունին և ծառայությանը, և այդ սուրբ կառույցներում սպասավորվում են քահանայության ծեսերը, որոնց ազդեցությունը գործում է երկրի վրա և գերեզմանից այն կողմ:
Կիրթլանդի Տաճարի ներքին հարդարանքը, լուսանկարված՝ 20-րդ դարի սկզբին:
Մովսեսն օծեց Ահարոնին՝ ծառայելու որպես քահանա խորանում:
Խորանը ծառայում էր որպես շարժական տաճար, երբ Իսրայելը դեգերում էր անապատում:
Սողոմոնի Տաճարը, որի կառուցումն ավարտվեց մ.թ.ա. 1005թ., դարձավ պատմության մեջ ամենաակնառու կառույցներից մեկը:
Սողոմոնի Տաճարի նվիրագործման ծառայությունները տևեցին յոթ օր. մեկ շաբաթ Իսրայելը սուրբ տոնակատարության մեջ էր:
Բաբելոնյան գերության ժամանակ, Հրեաներին թույլատրվեց վերադառնալ Երուսաղեմ և տաճար կառուցել:
Փրկչի երկրային կյանքի ընթացքում շատ դեպքեր ցույց են տալիս, որ Նա ընդունում էր տաճարի սրբությունը:
Երբ հարություն առած Փրկիչը հայտնվեց Ամերիկյան մայրցամաքում, նա եկավ տաճարի մոտ:
Ուրացության տարիներից հետո, տաճարային երկրպագության համար անհրաժեշտ իշխանությունը վերականգնվեց Ջոզեֆ Սմիթի միջոցով:
Վերջին օրերի առաջին տաճարը նվիրագործվեց 1836թ. մարտին Կիրթլանդում, Օհայո:
Սոլթ Լեյքի Հովիտ հասնելուն պես Բրիգամ Յանգը հայտարարեց. «Այստեղ կլինի տաճարը»:
1893 թվից մինչ այժմ ողջ աշխարհում ավելի քան 130 տաճար է կառուցվել և նվիրագործվել:
Տամպիկո Մեխիկո Տաճար: Նվիրագործվել է մայիսի 20, 2000թ.:
Ապիա Սամոա Տաճար: Նվիրագործվել է օգոստ. 5, 1983թ.: Վերանվիրագործվել է սեպտ. 4, 2005թ.:
Մադրիդ Իսպանիա Տաճար: Նվիրագործվել է մարտի 19, 1999թ.: