2021
Ngaahi Founga ʻe 3 ki Hoʻo Fononga ʻi he Feliliuaki ʻo e Moʻuí
Fēpueli 2021


Kakai Lalahi Kei Talavoú

Ngaahi Founga ʻe 3 ki Hoʻo Fononga ʻi he Feliliuaki ʻo e Moʻuí

ʻE lava ke ʻomi ʻe he ngaahi feliliuaki ʻo e moʻuí ha loto-hohaʻa mo e loto-tailiili lahi, ka ʻoku ou fakatokangaʻi ʻe lava ʻo tokoni ʻa e founga ko ʻeni ʻe 3.

ʻĪmisi
woman holding a map

Ko e taha ʻo e ngaahi meʻangāue fakaofo taha kuo faʻú. ʻOku vave mo lelei ange ʻi ha komipiuta, pea ʻoku feliliuaki ia makatuʻunga ʻi he ngaahi meʻa ʻokú ne ako ʻi he māmaní. Ko e meʻa ia ʻoku ʻatā ki he tokotaha kotoa ʻo tatau ai pē ʻa e tuʻunga koloaʻia pe tuʻunga ʻoku ʻi aí, pea he ʻikai ke ke lava ʻo fakatau ia ʻi ha falekoloa pe ʻi he ʻinitanetí. ʻOku fihi ange ia ʻi he meʻa ʻoku tau ʻiló, pea ʻoku ʻi ai ʻeku ongoongo lelei maʻau.

ʻOkú ke maʻu e taha. Naʻe foaki atu ia ʻe he Tamai Hēvaní. Ko ho ʻutó.

ʻOku fakaofo ʻa e ʻuto ʻo e tangatá. Hangē ko ʻení, fakakaukau ki he taimi ʻokú ke fufulu nifo aí. ʻOku ʻi ai ʻeku fānau kei iiki ʻoku ou kei feinga ke nau fufulu nifo maʻu pē, ka kuó u ʻosi taukei ai. ʻOku ou fai ia taʻe toe fakamanatu mai ʻe ha taha koeʻuhí kuo ʻosi fakapolokalamaʻi ia ʻe hoku ʻutó ko ha konga ʻo ʻeku meʻa angamaheni ke fakahokó. ʻI heʻeku fufulú, ʻoku ʻikai fie maʻu ia ke u toe Google pe ko e muiʻipolosi fē ke ʻai ai e kilimi fufulu nifó—ʻoku fakafokifā pē ʻa hono ʻai ʻe hoku ʻutó ki he ngataʻanga ʻoku ʻi ai e mataʻipolosí. Te u lava ʻo fufulu nifo lolotonga ʻoku ou fanongo ki ha podcast, alea mo ʻeku fānaú, pe laukonga ʻi ha tohi koeʻuhí ʻoku ʻosi ʻilo pē ʻe hoku ʻutó ʻa e meʻa ke faí.

ʻOku lelei kiate kitautolu ʻa e malava ko ia ke ngāue taʻe nofotaha ai ʻetau fakakaukaú ʻi he taimi lahi, ka ʻoku fēfē nai ʻa e taimi ʻoku tau aʻusia ai ʻa e ngaahi liliu ko ha konga ʻo e moʻuí ni? Taimi ʻe niʻihi ʻoku tau aʻusia e ngaahi liliu naʻe ʻikai ke tau palani ki ai, hangē ko e vete malí pe pekia fakafokifā ha ʻofaʻangá, ka ʻoku aʻu pē ki he taimi ʻoku tonu ai ʻa e moʻuí, ʻoku tau kei fehangahangai pē mo e ngaahi liliu ʻo e moʻuí hangē ko e feituʻu foʻou, ngāue foʻou, ʻosi mei he ʻunivēsití, mali, maʻu fānau, mo e ngaahi meʻa kehe.

Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai saiʻia ʻa e ʻutó ʻi he liliú. ʻOku fie maʻu ha ivi lahi ke fehangahangai mo e liliú koeʻuhí he ʻikai ke tau lava ʻo ngāue pē taʻe-faʻa-fakakaukau hangē ko ia ʻoku tau anga ki aí. Fakatahaʻi ʻeni mo e ngaahi ongo fakaeloto ʻoku faʻa hoko ʻi he liliú, pea ʻoku faʻa ongoʻi makātakiʻi ngataʻa ia.

Meʻa mālié, he te tau lava ʻo toʻo ʻa e meʻa ʻoku tau ʻilo fekauʻaki mo e ʻutó pea ngāue mo ia ke fakasiʻisiʻi ʻa e loto-tailiilí mo e ongoʻi lōmekiná. ʻI he ngaahi taʻu lahi, kuó u ʻiloʻi ha ngaahi founga ʻe tolu ʻoku ou fie vahevahe mo koe ʻa ia ʻe tokoni ki he kakaí ke ʻilo e founga ke mapuleʻi ai e loto-tailiilí mo e liliú.

Founga 1: Nofotaha hoʻo tokangá ʻi ha meʻa pau.

ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa taʻe-ʻiloa ʻi he liliú. Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku kamata taulofuʻu e ʻutó ʻo kapau ʻe fuʻu lahi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ʻiló. ʻOku manavasiʻi ʻi he ʻikai ʻiló koeʻuhí ʻoku fakakaukau ia ʻoku ʻi ai ha fakatuʻutāmaki he kahaʻú.

Fakamālō ki he ʻutó ko hono tauhi ʻetau moʻuí.

Kuó u ʻiloʻi ko e founga lelei taha ke fakahoko ʻa e liliú, ke nofotaha ho fakakaukaú ʻi he meʻa ʻokú ke ʻiló. Ko e lahi ange ʻa e fakaeloto mo e kafakafa ʻa e liliú, ko e fāʻutaha ange ia ʻa e tuʻunga ʻoku totonu ke ʻi ai ho fakakaukaú. Kapau ʻe mole fakafokifā hoʻo ngāué, mahalo ʻe fiemaʻu ho ʻutó ke fakakaukau ki ha ngaahi meʻa kehekehe. Te ke totongi fēfē ho ngaahi moʻuá? Te ke maʻu fēfē ha ngāue ʻe taha? Te ke maʻu fakakū ha ngāue ʻe taha? ʻE fakamamahi fēfē ʻa e founga ko iá? Ko e hā e fakakaukau ʻa e kakaí?

ʻOku ʻikai ke tau maʻu ʻa e ngaahi tali ki he konga lahi ʻo e ngaahi fehuʻi ko ʻení he taimí ni, ka ʻoku ʻikai fuʻu fiemaʻu ia. Ko e hā e meʻa hono hokó? Te ke lavaʻi nai ʻo aʻu ki he fakaʻosinga ʻo e uiké? Ko e meʻa pē ia ʻoku fie maʻu ke ke ʻiloʻi ʻi he taimi ní.

ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku tau ʻi ha faingataʻa fakaeloto mamafa, ʻoku fie maʻu ke tau tokanga pē ki ha ʻaho ʻe taha ʻi ha taimi. Ko e hā te ke ngaohi ke ke maʻu meʻatokoni pongipongí? Tau kamata ai.

Nofotaha hoʻo fakakaukaú ke maʻu ʻa e nongá, pea te ke ʻiloʻi leva ai ʻa e ngaahi talí. ʻE tataki koe ʻe he ʻEikí kapau te ke fekumi kiate Ia pea falala kiate Ia. “Ke ke loto-fakatōkilalo; pea ʻe tataki nima koe ʻe he ʻEiki ko ho ʻOtuá, pea foaki kiate koe ʻa e tali ki hoʻo ngaahi lotú” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 112:10).

ʻĪmisi
woman looking through a camera

Founga 2: Tokanga ki he kahaʻú, ʻikai ko e kuohilí.

ʻOku saiʻia ʻa e ʻutó ke fakakaukau ki he kuohilí koeʻuhí ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi manatu ke fakakaukau ki ai, ka ʻe kehe ho kahaʻú mei he kuohilí, pea ko e meʻa lelei ia. ʻI hoʻo toutou fakakaukau ki he meʻa ne fehalākí pe manatu ki he “ngaahi ʻaho fakalata ʻo e kuohilí” ʻi he ʻaho ní ʻoku faingofua ia, ka ʻoku ʻikai ʻaonga.

ʻI heʻeku maʻu ʻeku fuofua pēpeé, ne u fuʻu fiefia ʻi hono maʻu ʻa e valevale ko ʻení ʻi hoku ʻapí peá u ʻohovale ʻi heʻeku fuʻu ʻofa lahi ʻiate iá. Ka naʻá ku ongoʻi lōmekina foki ʻi he tauhi lahi ʻokú ne fie maʻú mo e ʻikai ke u lava ʻo moʻui tauʻatāina ʻo hangē ko ia kimuʻá. Naʻá ku faʻa fakakaukau ki he anga e faingofua ange ʻa e moʻui kimuʻá. Naʻá ku fakakaukau ki heʻeku faʻa malava ʻo kaukau mo helu fakalelei hoku ʻulú ʻi he pongipongi kotoá. Naʻá ku fakakaukau ki heʻeku saiʻia ange ʻi hoku sino kimuʻá. Naʻá ku fakakaukau ki he mālōlō lelei ange mo e fiefia ange kimuʻá. Naʻá ku ongoʻi taʻefiemālie ʻi he nofotaha peheni ʻeku fakakaukaú ʻi he kuohilí.

Naʻe faifai pē ʻo u fakatokangaʻi he ʻikai ke u lava ʻo maʻu e ngaahi talí ʻi he kuohilí. Naʻe pau ke u tokanga taha ki he kahaʻú. Naʻe fie maʻu ke u kamata sioloto atu ki heʻeku fai ʻa e ngaahi meʻa ne u loto ke fai ʻi heʻeku moʻuí, kae fakakau ai ha pēpē. Naʻe fie maʻu ke u aʻusia ʻa e tokotaha naʻá ku fakaʻamu ke hoko ki aí, kae ʻikai ko e tokotaha naʻá ku anga ki aí. ʻOku ʻikai ke faingofua maʻu pē ʻeni, ka ʻoku ʻatā kapau ʻokú ke loto ke tali ʻa e meʻa ʻe malava ke hokó.

Kuo fakahā mai ʻe he ʻEikí:

“Ko e fānau iiki ʻa kimoutolu, pea kuo teʻeki ai mahino kiate kimoutolu ʻa hono lahi ʻo e ngaahi tāpuaki mahuʻinga ʻoku maʻu ʻe he Tamaí ʻi hono toʻukupu ʻoʻoná pea kuo teuteu maʻamoutolú;

“Pea ʻe ʻikai te mou lava ʻo kātakiʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻi he taimí ni; ka neongo ia, ke mou fiefia, he te u tataki atu ʻa kimoutolu. ʻOku ʻamoutolu ʻa e puleʻangá pea ʻoku ʻamoutolu ʻa hono ngaahi tāpuakí, pea ʻoku ʻamoutolu ʻa e ngaahi koloa ʻo e taʻengatá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 78:17–18).

Founga 3: Manavaʻofa kiate koe.

ʻE lava ke hanga ʻe he liliú ʻo ʻai ke tau loto-hohaʻa. Mahalo te ke ongoʻi ha ngaahi ongo fakaeloto kehekehe. Ko e lahi ʻo e ngaahi meʻa fakatuʻutāmaki te tau lava ʻo tukulotoʻí ko e ngaahi fakakaukau hangē ko e, “ʻOku ou fakaʻamu naʻe ʻikai ke u vave ke ongoʻingofua fakaeloto; naʻe totonu ke lelei ange ʻeku fehangahangai mo e meʻá ni,” pe, “Fakamolemole ʻi he ʻikai ke u mālohi angé.”

He ʻikai faingofua ange ʻa e liliú ʻi hoʻo fakaʻamu ko ia naʻe siʻisiʻi ange hoʻo ongoʻi fakaelotó. ʻOku tānaki atu ʻe ia ʻa e mā mo e loto-tautea ki he ngaahi pole kehekehe ʻokú ke lolotonga fehangahangai mo iá. Ko e manavaʻofa pē kiate koé ʻe mahino ai kiate koé.

ʻOku fakakaukau ʻa e tokotaha manavaʻofá, “Ko hono moʻoní ʻoku faingataʻa! ʻOku SAI pē ke faingataʻaʻia,” pea, “Tatau ai pē ʻoku ou ʻofa ʻiate koe,” Kātaki ʻo lea ʻaki ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení kiate koe. ʻOua ʻe tānaki ki hoʻo faingataʻaʻiá ʻaki hoʻo fakakaukau ʻoku totonu ke ʻoua te ke mamahi.

Ne ʻomi kitautolu ʻe he Tamai Hēvaní ki he māmaní ke tokoniʻi kitautolu ke tau hoko ʻo tatau ange mo Ia, ʻa ia ʻoku ou fakakaukau atú ʻoku tau fie maʻu ha fuʻu tupulaki faufaua. Kapau ʻoku ou fakaʻamu ke tupu hoku ngaahi uouá, kuo pau ke u hiki ha ngaahi meʻa mamafa. ʻOku fakatupu ʻe he taʻofi ʻe he ngaahi meʻa mamafá ke maumau ai ʻa hoku ngaahi uouá pea ko e taimi te nau toe faʻu foʻou aí te nau hoko ʻo mālohi ange.

ʻOku pehē pē mo hotau laumālié. ʻOku tau fie maʻu ha taʻofi pau ke tau lava ʻo foki mālohi ange ʻi ha toe taimi kimuʻa.

Naʻe fakamatalaʻi ia ʻe he ʻEikí ʻi he founga ko ʻení: “ʻOku totonu ke siviʻi ʻa hoku kakaí ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē, koeʻuhí ke teuteuʻi ʻa kinautolu ke nau maʻu ʻa e nāunau ʻa ia kuó u teuteu moʻonautolú, ʻio ʻa e nāunau ʻo Saioné; pea ko ia ia ʻe ʻikai te ne kātakiʻi ʻa e tauteá ʻoku ʻikai te ne feʻunga mo hoku puleʻangá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 136:31).

ʻOku hoko ʻa e liliú ko ha founga ʻe taha ʻoku tākiekina ai kitautolu ke tau hoko ʻo tatau ange mo ʻetau Tamai ʻi Hēvaní. Angalelei kiate koe ʻi he ngaahi taimi ʻo e liliú. ʻOku faingataʻa ʻa e moʻui matelie ko ʻení he taimi ʻe niʻihi.

Paaki