2022
Manatu Maʻu Ai Pē Kiate Ia
ʻEpeleli 2022


“Manatu Maʻu Ai Pē Kiate Ia”, Liahona, ʻEpeleli 2022.

Manatu Maʻu Ai Pē Kiate Ia

Ko e lahi ange ʻetau manatuʻi e ʻEikí, ko e lahi ange ia e mālohi te tau maʻu ke nofo maʻu ʻi he halá, ʻo fai e meʻa ʻokú Ne ʻamanaki mai ke tau faí.

ʻĪmisi
mā ʻi ha laʻipepa

Ke Manatu Maʻu Ai Pē Kiate Ia, tā fakatātaaʻi ʻe Walter Rane, ʻoua naʻa hiki hano tatau

ʻOku tau ako ʻi he folofolá fekauʻaki mo e founga ʻoku toutou hoko ai ʻa e koloaʻiá mo e hīkisiá, ʻa ia kuó ne uesia e fānau ʻa e ʻOtuá ʻi he hisitōlia kotoa ʻo e tangatá. ʻI he taimi naʻe manatuʻi ai ʻe he kakaí ʻa e ʻEikí, naʻa nau tuʻumālie. Ka ʻi heʻenau fakangaloʻi Iá, naʻa nau tō ki ha siakale ʻo e hīkisiá koeʻuhí ko ʻenau ngaahi koloá, ngaahi fakalakalaka fakatekinolosiá, mo e ngaahi faingamālie fakaakó. Ko hono olá, ne nau hoko ko ha kakai naʻa nau fakafisingaʻi ʻa e ʻEikí mo ʻEne ngaahi fuakavá.

Tau fakakaukau muʻa ki ha taha ʻo e ngaahi fuakava ʻoku tau fai he uike takitaha ʻi heʻetau maʻu ʻa e sākalamēnití—ʻa e fuakava ke “manatu maʻu ai pē kiate ia,” ko e Fakamoʻuí (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:77, 79). ʻOku toe fakahoko ʻa e fuakava ko ʻení ʻi he ongo lotu sākalamēnití fakatouʻosi. Ko ha foʻi lea mahuʻinga ʻo e fuakava ko ʻení ko e manatú.

ʻOku ʻasi tuʻo laungeau e foʻi lea manatú ʻi he folofolá. ʻI ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, naʻe fakaʻaongaʻi e foʻi lea manatú ʻi ha ngaahi meʻa lahi ke tokoni ki he kakai ʻa e ʻEikí ke nau manatuʻi ʻa e meʻa kuó Ne fai maʻanautolu ʻi he kuohilí. Naʻe angamaheni ʻaki hono fakaʻaongaʻi ʻi he puipuituʻa ʻo e ngaahi fuakava naʻe fai ʻe he ʻEikí mo Hono kakaí.

Naʻe faingataʻa ki he fānau ʻa ʻIsilelí ke nau manatuʻi ʻa e ʻEikí mo ʻEne ngaahi fekaú, pea koeʻuhí ko ʻenau fakangaloʻí, ne nau faʻa tofanga ʻi ha ngaahi nunuʻa fakamamahi. Ko e taha ia ʻo e ngaahi ʻuhinga naʻe fakaʻaongaʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa e foʻi lea manatú. Hangē ko ʻení, naʻe kamata e fononga ki ʻIsileli mei ʻIsipité ʻaki ha fekau ke “manatu ki he ʻahó ni, ʻa ia kuo mou haʻu ai mei ʻIsipite, mei he fale fakapōpulá; he kuo ʻomi ʻa kimoutolu ʻe Sihova mei he potú ni ʻi he nima mālohi” ( ʻEkesōtosi 13:3).

ʻOku haʻu ʻa e foʻi lea faka-Pilitānia manatú mei he foʻi lea faka-Latina ko e memor pea ʻoku ʻuhinga ia “ke tokanga.” ʻI he tūkunga ko ʻení, ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi lea manatú ke fakakaukau maʻu pē pe ke lava ʻo ʻomi ki he ʻatamai ʻo ha taha ha ʻilo pe ko ha meʻa kuó ne mamata, ʻiloʻi, pe aʻusia ʻi he kuohilí. 1 ʻOku ʻi ai ha fakafekauʻaki mālohi ʻi he ongo ʻo e lotó mo e manatú. Ko ia ai, ko e mālohi ange ʻa e ongo ʻo e lotó, ko e lahi mo e mālohi ange ia ʻa e manatú. ʻI he puipuituʻa faka-Hepeluú, ʻoku kau ʻi he foʻi lea manatú ha ʻilo ʻoku ʻalu fakataha mo e ngāue ʻoku taau mo iá. Ko ia ai, ko e ngāué ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e manatuʻí.

Ko e lahi ange ʻetau manatuʻi e ʻEikí, ko e lahi ange ia e mālohi te tau maʻu ke nofo maʻu ʻi he hala totonú, ʻo fai e meʻa ʻokú Ne ʻamanaki mai ke tau faí. ʻI he ʻuhinga ko ʻení, ʻi heʻetau maʻu ʻa e sākalamēnití, ʻoku tau fakamoʻoni ai ki he ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá, te tau manatuʻi ʻa e Fakamoʻuí ʻi hotau ʻatamaí mo hotau lotó ʻi he taimi kotoa pē pea ʻi he feituʻu kotoa pē. ʻOku tau palōmesi te tau tauhi ʻi hotau lotó ha ngaahi ongo fakaeloto mo ha ongoʻi houngaʻia koeʻuhí ko ʻEne feilaulaú, ko ʻEne ʻofá, mo ʻEne ngaahi meʻaʻofa maʻatautolú. ʻOku tau palōmesi foki te tau ngāueʻi ʻa e ngaahi manatu, ongo, mo e ngaahi fakakaukau ko ʻení.

Ko e ʻUhinga, Founga, mo e Meʻa ʻo e Manatu Kiate Iá

ʻĪmisi
ngeʻesi fonualoto mo ha tupenu

ʻOku ʻIkai ʻi Heni Ia, tā fakatātaaʻi ʻe Walter Rane, ʻikai ngofua ke hiki tatau

Hili ha taʻu ʻe taha mei hono fokotuʻu e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, naʻe foaki ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmita ha fakahā ʻokú ne ʻomi ha ʻuhinga lahi ange ki he fuakava ke manatu maʻu ai pē kiate Iá:

“Ke ke ʻatu ha feilaulau ki he ʻEiki ko ho ʻOtuá ʻi he māʻoniʻoni, ʻa ia ko e loto-mafesifesi mo e laumālie fakatomala.

Pea ko e meʻa ke tauhi ai koe ke maʻa ange mei māmani, ke ke ʻalu ki he fale ʻo e lotú pea ʻohake ai hoʻo ngaahi ouau toputapú ʻi hoku ʻaho tapú;

Ka neongo iá ʻe fai hake hoʻo ngaahi fuakavá ʻi he māʻoniʻoni ʻi he ngaahi ʻaho kotoa pē mo e ngaahi taimi kotoa pē;

Ka ke ke manatuʻi ke fai hoʻo ngaahi foakí pea mo hoʻo ngaahi ouau toputapú ki he Fungani Māʻolungá, ʻi he ʻaho ko ʻeni ʻa ia ko e ʻaho ʻo e ʻEikí, ʻo vete hoʻo ngaahi angahalá ki ho kāingá pea ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:8–9, 11–12).

Naʻe akoʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ʻo fakafou ʻi he fakahā ko ʻení, fekauʻaki mo e ʻuhingá, foungá, mo e meʻa ke fai ke manatu maʻu ai pē kiate Iá.

  • Ko e ʻuhingá: ke “tauhi koe ke maʻa ange mei māmani.”

  • Ko e foungá: “ʻe fai hake hoʻo ngaahi fuakavá ʻi he māʻoniʻoni” pea ʻi he “loto mafesifesi mo e laumālie fakatomala.”

  • Ko e meʻa ke fakahokó: ke “fai hoʻo ngaahi foakí pea mo hoʻo ngaahi ouau toputapú ki he Fungani Māʻolungá, ʻi he ʻaho ko ʻeni ʻa ia ko e ʻaho ʻo e ʻEikí, ʻo vete hoʻo ngaahi angahalá ki ho kāingá pea ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí.”

ʻOku ʻasi ʻi he potufolofola ko ʻení ʻa e foʻi lea ko e ngaahi foakí. ʻI he folofolá, ʻoku ʻuhinga ʻa e foakí ki he līʻoa kakato ki he ʻEikí, ʻo foaki kiate Ia ha loto mafesifesi mo ha laumālie fakatomala. ʻOku toe ʻuhinga foki ia ki ha faʻahinga feilaulau pē ʻoku tau fai maʻá e ʻEikí. Ko ia ai, ʻoku felāveʻi ʻa e fuakava ʻo e manatu maʻu ai pē kiate Iá mo hono feilaulauʻi ʻo e meʻa kotoa pē maʻá e ʻEikí ʻi he loto mafesifesi mo e laumālie fakatomalá. ʻOku fakapapauʻi kotoa ʻe he ngaahi meʻá ni ko e manatu ki he Fakamoʻuí, ʻoku ʻuhinga ia ke ngāueʻi e ngaahi meʻa te ne pukepuke kitautolu ʻi he hala ki he māʻoniʻoní.

Kuo foaki mai ha meʻaʻofa mahuʻinga fau kiate kitautolu ʻi heʻetau maʻu ʻa e fakataipe ʻo e sino kuo maumauʻí mo e taʻataʻa ʻo e ʻEikí kuo lilingí ʻi Hono ʻaho Sāpaté. ʻI heʻetau maʻu ʻa e sākalamēnití, ʻoku tau kai ʻa e mā kuo pakí ko e fakamanatu ki Hono sinó. ʻOku tau inu ʻa e vaí ko e fakamanatu ki Hono taʻataʻá, ʻa ia naʻe lilingi maʻatautolú. Pea ʻoku tau fuakava mo e ʻEikí te tau manatu maʻu ai pē kiate Ia.

Pea ʻoku tau maʻu leva ʻa e talaʻofa fakaofo ke “ʻiate [kitautolu] maʻu ai pē ʻa hono Laumālié” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:77; vakai foki, veesi 79) kapau te tau ngāueʻi ʻetau fuakavá. ʻOku lau ʻoku mahuʻinga pehē ki heʻetau Tamai Hēvaní ʻa hono maʻu ʻo e sākalamēnití ʻoku naʻinaʻi mai ai ke tau maʻu ia he Sāpate kotoa pē.

Siʻoku ngaahi kaungāmeʻa ʻofeina, ʻoku totonu ke tākiekina mo ueʻi fakalaumālie maʻu pē kitautolu ʻe he fuakava ke manatu maʻu ai pē kiate Iá, ʻi he fili mo e ngāue kotoa pē ʻi heʻetau moʻuí. Naʻe akoʻi ʻe he Tuʻi ko Penisimaní ʻo pehē:

“Ko ia, ʻoku ou fakaʻamu ke mou toʻo kiate kimoutolu ʻa e huafa ʻo Kalaisí, ʻa kimoutolu kotoa pē kuo fai ʻa e fuakava mo e ʻOtuá ke mou talangofua ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo hoʻomou moʻuí. …

Pea ʻoku ou fakaʻamu ke mou manatuʻi foki, ko e huafa ʻeni ʻa ia naʻá ku pehē te u ʻai kiate kimoutolú ʻa ia ʻe ʻikai tāmateʻi, kae ngata pē ʻi he maumau-fonó; ko ia, tokanga ke ʻoua naʻa mou maumau-fono, koeʻuhí ke ʻoua naʻa tāmateʻi ʻa e huafá ni mei homou lotó” (vakai, Mōsaia 5:8, 11).

Ko ia ai, ʻoku liliu ʻe he manatu ki he Fakamoʻuí he ʻaho kotoa peé ʻa e fili kotoa pē ʻoku tau faí. Hangē ko ʻení, ʻokú ne liliu e anga ʻetau leá; meʻa ʻoku tau fili ke fakahoko, mamata, lau mo fanongo ki aí; mo e anga ʻetau feohi mo e niʻihi kehé. Te u lava ʻo fakapapauʻi atu ʻe ueʻi fakalaumālie ʻe he ʻEikí tonu ʻa e ngaahi fili ko ʻení, tataki kitautolu ʻi hotau ngaahi faingataʻaʻiá, pea fakapapauʻi ʻe lelei ʻa e ututaʻú.

Koeʻuhí ko e moʻoni ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻoku ʻi ai ha ngaahi faingamālie taʻengata mo fakalangi ʻo e moʻuí maʻanautolu ʻoku manatu maʻu pē kiate Iá. ʻOku mahuʻinga ke tau manatuʻi ʻa e ngaahi ongo ʻoku tau maʻu ʻi he taimi ʻoku tau maʻu ai ʻa e sākalamēnití. ʻOku tau teuteu ki he moʻui taʻengatá mo e hakeakiʻí ʻi heʻetau maʻu ʻa e sākalamēnití mo palōmesi ke manatuʻi ʻa e Fakamoʻuí ʻi hotau lotó mo e ʻatamaí, ʻi heʻetau ʻiloʻi ʻe tokoni hono manatuʻi Iá ke tataki kitautolu ʻi he fili mo e ngāue kotoa pē.

“ʻOku Fakaofo”

ʻOku ou fakaafeʻi kimoutolu ke tau kau fakataha ʻi hono fakakaukauʻi e liliu ʻe lava ke fakahoko ʻe he tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ko ʻení ʻi heʻetau moʻui fakataautahá. Kātaki ʻo fakakaukau ki ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa te tau lava ʻo fai ke manatu maʻu ai pē kia Sīsū Kalaisi ʻi he ʻaho kotoa peé. Naʻe folofola e Fakamoʻuí, “Ko hoku [ngaahi kaungāmeʻá] ʻa kimoutolu, ʻo kapau ʻoku mou fai kotoa pē ʻa ia ʻoku ou fekau kiate kimoutolú” (Sione 15:14

Naʻe fakaʻaiʻai hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí ʻe Heʻene tukupā ke manatu maʻu ai pē ki he Tamaí mo fai maʻu pē e finangalo ʻo e ʻOtuá koeʻuhí ko ʻEne ʻofa taʻe fakangatangata ki he ʻOtuá mo kitautolú. ʻOku kei ongona pē ʻi hoku ʻatamaí ʻEne lotu fakamātoato ʻi Ketisemani: “ʻApā, Tamai, ʻoku faʻa fai ʻe koe ʻa e meʻa kotoa pē; ke ke ʻave ʻa e ipú ni ʻiate au: kae ʻoua naʻá ku faʻiteliha au, ka ko koe pē” (Maʻake14:36).

ʻI heʻeku toe fakalea e ngaahi lea ʻo e himi “ʻOku Fakaofó,” 2 ʻOku fakaofo kiate au ʻa e mōmeniti naʻe tutuki ai ʻa Sīsū ki he kolosí, ʻo ne pehē, “ʻE Tamai, fakamolemole ʻa kinautolu; he ʻoku ʻikai te nau ʻilo ʻa ia ʻoku nau faí” (Luke 23:34).

ʻOku ou ofo naʻe pekia koeʻuhí ko au, koeʻuhí ko ha angahala hangē ko aú, naʻá Ne mamahi, naʻe tafe Hono taʻataʻá, naʻá Ne pekia, pea naʻá Ne toetuʻu. Pea naʻá Ne talaʻofa mai kapau te u maʻu ha laumālie fakatomala, ʻo fakahaaʻi ʻeku ngaahi angahalá mo e tōnounoú, pea kapau te u loto fiemālie ke fakatomala, ʻo ʻofa ʻi he fānau ʻa e ʻOtuá ʻo hangē ko e ʻofa ʻa e Fakamoʻuí ʻiate kinautolú, ʻe fakapapauʻi mai ʻe he ʻEikí hoku fakamolemolé mo hoku tuʻunga ʻi Hono tafaʻakí.

Ongoʻi e ʻOfa ʻa e Fakamoʻuí

Manatuʻi maʻu pē mo fakatokangaʻi ʻa e Fakamoʻuí ʻi hoʻo moʻuí. Manatuʻi maʻu pē ke haʻu kiate Ia, ke fakaʻatā Hono ivi takiekiná ke ne tataki hoʻo ngaahi fakakaukaú, ngaahi ongó, mo hoʻo ngaahi filí, pea ke muimui maʻu pē kiate Ia. Hanga maʻu pē kiate Ia ʻi he ngaahi mōmeniti ʻo e faingataʻá, ʻi he taimi ʻo e faingataʻá, ʻi he ngaahi momeniti ʻo e loto-mafasiá, mo e ngaahi mōmeniti taulōfuʻú. Ongoʻi e ʻofa ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne tokanga moʻoni ki hoʻo leleí.

ʻOku ou kōlenga atu ke mou manatuʻi ko e fānau pelepelengesi kimoutolu ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, ʻa ia naʻe fakatatali ke mou omi ki he māmaní ʻi he konga ko ʻeni ʻo e hisitōliá. Manatuʻi naʻe fili koe ʻe he Tamaí ke ke haʻu he taimi ko ʻení koeʻuhí he ʻokú ke maʻu ʻa e mālohi ke fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa ʻo e kuonga ko ʻení. Kātaki ʻo manatuʻi ko e fiefia mo e melino ko ia ʻi he moʻuí ni pea mo e maama ka hoko maí ʻoku makatuʻunga ia ʻi he manatu fakaʻaho ki he Fakamoʻuí mo hoʻo ngaahi fuakava mo Iá.

Mei ha lea ʻi ha fakatahaʻanga lotu naʻe fai ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí ʻi he ʻaho 5 ʻo Fēpueli, 2019.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, Merriam-Webster.com Dictionary, “remember.”

  2. Vakai, “ʻOku Fakaofó,” Ngaahi Himí, fika 102.

Paaki