“2. Ko Hono Fakatupulaki ‘o e Ivi Matuʻuaki Fakaetuʻasinó,” Ke Fakaangaanga ki he Moʻui ʻa e Faifekau Tokoní: Kiʻi Tohi Maʻuʻanga Tokoní (2020)
“2. Ko Hono Fakatupualaki ʻo e Ivi Matuʻuaki Fakaetuʻasinó,” Ko e Fakaangaanga ki he Moʻui ʻa e Faifekau Tokoní
2. Ko Hono Fakatupulaki ʻo e Ivi Matuʻuaki Fakaetuʻasinó
ʻE lava ʻe he tōtuʻa ʻo e loto-mafasiá ke ne uesia hoʻo moʻui leleí, malava ke mohé, mo e malava ke matuʻuaki ʻa e ʻahiʻahí. ʻE lava ke tokoni ʻa e meʻakai fakatupu moʻui leleí mo e fakamālohisinó ke ke mapuleʻi lelei ange ʻa e loto-mafasiá. Kapau ‘okú ke fepaki mo ha ngaahi faingataʻaʻia fakatuʻasino, lotua kinautolu. Hili ia pea fili ha fokotuʻu ʻe taha pe ua mei heni ʻe ngali feʻunga kiate koé. He ʻikai ke ʻaonga ʻa e ngaahi fokotuʻú kotoa ki he taha kotoa pē. Ka ko e lahi taha ʻo e ngaahi fakakaukaú ʻoku totonu ke ako fakaʻaongaʻi ia ʻi ha uike ʻe ua pe tolu pea nau toki kamata ʻaonga. Vakai ki he konga “1. Ko Hono Fakatupulaki ‘o e Ivi Matuʻuakí ʻi he Loto-Mafasiá” ke maʻu ha ngaahi fokotuʻu lahi ange.
A. Ko e Feinga ke Ngāue Mālohí
-
Holoki ʻa e ngaahi ngāue lalahi pe faingataʻá ke fakakongokonga iiki. Kapau ʻoku kei ongo faingataʻa lahi pē, toe kiʻi fakakongokonga iiki lahi ange. Hili ia peá ke kamata ngāue leva ki ha taha ʻo e ngaahi ngāué. Kapau te ke tatali kae ʻoua kuó ke “ongoʻi fie” ngāue ka ke toki kamata, mahalo te ke tatali lōloa. Kamata leva, pea ʻe meimei ke muiaki mai leva ʻa e fie ngāué.
-
Vahevahe lelei ho taimí. Fulifulihi e ngāue ʻokú ke faí, pea ʻoua te ke ngāue ʻo fuʻu fuoloa ʻi ha meʻa pē ʻe taha. ʻAi ke ke manatuʻi, “Ko e meʻa pē ke u fai he taimi ní ko e .”
-
Maʻu ha mohe feʻunga, meʻakai fakatupu moʻui lelei, vai, mo fakamālohisino ke ke maʻu e ivi ʻokú ke fie maʻú.
-
Kumi pea mo tali lelei ha ngaahi poupou, ngaahi fokotuʻu, mo ha ngaahi poupou mei he kakai kehé. Poupouʻi mo fakalotolahiʻi foki e niʻihi kehé.
-
Fakahaaʻi ha loto-houngaʻia. ʻOua naʻá ke fakahoungaʻi pē ho ngaahi tāpuakí kae kau ai mo ho ngaahi faingataʻaʻiá mo e mamahí. Te ke lava ʻo ako meiate kinautolu. ʻE hanga ʻe he fakahaaʻi ʻo e houngaʻiá ʻo fakaava ʻa e matapā ke tāpuekina mo tokoniʻi ai koe ʻe he ʻEikí.
E. Moʻui Lelei mo Longomoʻui Maʻu Pē
-
Ako pea mo fakaʻaongaʻi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 89.
-
Fakamālohia ho maluʻi mei he mahakí.
-
Ma‘u ha mohe houa ʻe valu ki he hiva.
-
Inu ha ipu vai ʻe 6–12 ʻi he ʻaho, ʻo fakatatau mo e ʻeá.
-
Tuku kehe he taimi ʻaukaí, ʻoua ʻe liʻaki ha houa kai, tautautefito ki he houa kai pongipongí.
-
Fakaʻehiʻehi mei he meʻa melié.
-
Folo ha foʻi ʻakau vaitamini he ʻaho kotoa pē.
-
Kai ha polotiini ʻi he ʻaho kotoa (hangē ko ʻení, natí, tofú, pīní, huʻakaú, iōkatí (yogurt), siisí, iká, moá, kakanoʻi manú).
-
Fanofano maʻu pē ho nimá pe ngāue ʻaki ha meʻa fanofano (hand sanitizer), tautautefito kapau ʻoku puke ʻa kinautolu ʻoku mou feohí.
-
‘Oua ʻe tuku ʻi tuʻa ʻa e meʻakai ʻoku totonu ke tuku ʻi he ʻaisí. Ka ke veiveiua, laku ia.
-
-
Fakamālohisino maʻu pē. ‘Oku mahuʻinga ʻa e fakamālohisinó ki he moʻui lelei fakaesinó. Fakahoko fakatouʻosi ʻa e fakamālohisino ki he iví mo e faʻa-kātakí, tuʻo nima ʻi he uike. ʻOku tokoni ʻa e fakamālohisinó ke fakatupulaki ai ho iví mo mapuleʻi ho lotó.
-
Teuteu fakatatau mo e tuʻunga ʻo e ʻeá. Kapau te ke ngāue ‘i tuʻa ʻi he vela ʻo e laʻaá, fakapapauʻi ʻokú ke fakaʻaongaʻi ha kilimi ʻokú ne poloka e laʻaá mo tui ha vala lanu maama. Kapau ʻe fuʻu vela ho sinó, huaʻi ha vai momoko ʻi ho ongo fasiʻanimá. ʻI he taimi momokó, tui lōlahi hao vala, kau ai mo ha ongo kofunima mo ha tatā.
-
Tauhi e feituʻu ʻokú ke nofo aí ke maʻa ʻo ʻikai efua. ʻE hanga foki ʻe he loki maʻá ʻo langaki hake homou laumālié. Fengāueʻaki mo hoʻo mātuʻá, pea fakaʻatuʻi ho fāmilí. Tokoni‘i kinautolu ke tokangaʻi e ngaahi feituʻu ʻoku mou fakaʻaongaʻi fakakātoá. ‘Oku mātuʻaki mahu‘inga ke tauhi maʻa ʻa e feituʻu ʻoku fai ai e nofó kapau ʻoku faʻa maʻu koe ʻe he talé mo e fofonú. Fō maʻu pē ʻa e ʻū tauvelí mo e tupenu kafú ke fakasiʻisiʻi ʻa e ngaahi meʻa fakatupu puké.
F. Ko hono Tokangaʻi ʻo e Langa ʻUlú, Langa Keté pe Langa ʻo e Uouá
-
Ako ke mālōlō fakaesino. ‘E ala tokoni ʻa e mālōloó ke ne fakasiʻisiʻi ʻa e ngaahi fakaʻilonga fakaesinó ʻo hangē ko e langa ʻulú, langa keté, pe langa tuʻá. ʻE toe ala tokoni foki ki he fakalelé, mamahi ʻo e hokotanga huí, vave ʻo e tā e mafú, pe faingataʻa ke fakatau e mānavá. Te ne ala holoki mo e ongoʻi loto-tailiilí. Akoʻi ho sinó ke mālōlō ʻaki haʻo akoako e fakamālohisino fakahokohoko ʻo e mālōloó. Pe ʻahiʻahiʻi e fakamālohisinoʻi ʻo e mānavá ‘i he ʻaho kotoa ʻi ha uike ʻe tolu pe lahi ange. Ko e taimi te ke maʻu ai ha ngaahi fakaʻilonga fakaesino pe ongoʻi fuʻu mafasiá, fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi fakamālohisino ko ʻení ke holoki ʻaki e haʻihaʻisiá. Te nau tokoni‘i koe ke ke ongoʻi nonga. Ko e taimi te ke fiemālie aí, tokanga ʻo falala ʻe tokoniʻi koe ʻe he ʻEikí ʻi ho ngaahi faingataʻaʻiá. ‘I he foungá ni, ʻe lava ke hoko hoʻo ako ke nongá ko ha founga tukulolo ia ki he finangalo ʻo e ʻOtuá. Te ne toe lava foki ʻo fakahaaʻi ha faʻahinga loto-fiemālie ke muimui ki he Fakamoʻuí, ‘a ia naʻe folofola, “‘Oua naʻa fai hoku lotó, ka ko e finangalo ‘oʻoú” (Luke 22:42,).
-
Vahevahe iiki hoʻo ngāué. Hili ia pea fakahoko ʻa e konga pē ʻe taha, taha taha. ʻAi ke ke manatuʻi ʻi he foʻi sitepú takitaha, “Ko e meʻa pē ke u fai he taimi ní ko e .” Hangē ko ʻení, “Ko e meʻa pē ke u fai he taimi ní ko e telefoni ki he taki faifekau tokoní” pe “Ko e meʻa pē ke u fai he taimi ní ke tui hoku teunga ki he ʻaho ní.”
-
Tauhi ha tohi loka ʻi ha uike ʻe taha. ʻE tokoni ʻeni ke ke fakatokangaʻi e taimi ʻoku hoko ai e ngaahi fakaʻilonga fakaetuʻasinó kiate koé. Fakatokangaʻi ha ngaahi sīpinga. Hangē ko ‘ení, ʻoku ngalingali ʻe hoko e ngaahi fakaʻilonga kia koé:
-
‘I ha ngaahi tūkunga, hangē ko e ʻaho Sāpaté. Te ke lava foki ʻo ongoʻi puke ʻi he taimi ʻokú ke feohi ai mo e kau takí. Te ke faʻa ongoʻi puke he taimi ʻe niʻihi ʻi ha taimi ʻokú ke taʻe-kai ai ʻo lauhoua.
-
ʻI ha taimi ʻokú ke fakakaukau ai ʻi ha faʻahinga founga. Hangē ko ‘ení, ko ha taimi ʻokú ke pehē ai naʻe totonu ke ke fai ha meʻa lelei ange.
-
Taimi ʻokú ke maʻu ai ha ongo ʻoku ʻikai ke ke fie talanoa kau ki ai, hangē ko ha loto-hohaʻa pe ʻita.
-
-
Fakakaukau ki ha founga ke liliu ai e me‘a ʻoku hokó. Hangē ko ‘ení, te ke lava ʻo ʻave ha kiʻi meʻaki maʻamaʻa fakatupu moʻui lelei pe feinga ke liliu hoʻo fakakaukaú (vakai, “Ko e toe Fakakaukau ki he Fakakaukau ʻoku ʻIkai Tāú”). Te ke toe lava foki ʻo feinga ke fakafiemālie‘i ho lotó (vakai, “Ko Hono Tali Lelei e Loto-Mafasiá”). Kumi ha ngaahi fokotuʻu lahi ange ʻi he “3. Ko Hono Fakatupulaki ʻo e Ivi Matuʻuaki Fakaelotó.”
-
Kumi ha tokoni fakafaitoʻo. Kapau ʻoku kei hoko atu pē e ngaahi fakaʻilongá pe ʻokú ke lavea, talanoa mo hoʻo mātuʻá ke maʻu ha tokoni fakafaitoʻo.
-
Fakangaloʻi koe. Te ke ala fakatokangaʻi ha ngaahi fakakaukau loto-hohaʻa hangē ko e “ʻE ngalo ʻiate au ʻa e meʻa ke u lea ʻakí.” Pe mahalo te ke pehē “‘Oku ou fakangalivaleʻi pē au.” ‘Ai ke ke manatuʻi ʻoku ʻi ai e fehālaaki ʻa e taha kotoa. Manatu‘i ʻoku fili ʻa e ʻEikí ke fakafou ʻene ngāué ʻi he vaivaí mo e māʻulaló (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1:24–28).
H. Ko e Mohe Fiemālié mo e Mohe ʻi he Taimi Totonú
-
Hiki ha lisi ʻo e meʻa ʻokú ne ʻai ke ke kei ʻaá. Hili ia pea tuku ki tafa‘aki ʻa e lisi ko ʻení. ʻE lava ʻe hono fai ʻení ʻo fakaʻatā ho ʻatamaí ke nonga mo ʻiloʻi he ʻikai ngalo ʻiate koe ha meʻa ʻoku mahuʻinga. ʻAi ke ke manatuʻi te ke fakahoko ha ngaahi palani pau ʻi he pongipongí. Tukutaha hoʻo ngaahi lotu he poʻulí ki he fakahoungaʻi mo e lipooti ʻo e meʻa naʻá ke ako he ʻaho ko iá.
-
Muimui ʻi he founga tatau he pō kotoa. ʻE akoʻi ʻe he meʻá ni ho sinó kuo taimi ke mohe. Hangē ko ʻení, ngāue ʻaki ʻa e fakamālohisino fakahokohoko ʻo e mālōloó kimuʻa peá ke toki mohe. Faka‘ehiʻehi mei he lautohi pe kai ʻi ho mohengá. Te ke mohe lelei ange kapau ‘oku ʻiloʻi ʻe ho ʻatamaí ko e mohengá ko ha feituʻu ia ki he mohe. Palani ke ke ma‘u ha mohe houa ʻe valu ki he hiva ʻi he pō kotoa.
-
Fakamokomoko hifo mo mālōlō ʻi he lolotonga ʻo e houa fakaʻosi ʻo e ʻahó. Kimu‘a peá ke ʻalu ʻo mohé, tohi ʻi ha tohinoa pe maʻu ha kiʻi meʻatokoni maʻamaʻa hangē ko ha huʻakau pe fuaʻi ʻakau. Fanongo ki ha fasi lelei, talanoa mo ha mēmipa ‘o e fāmilí, pe ako fakahoko e ngaahi ʻilo ki he mālōloó. Kapau ‘e ngalo ke ke kamata maʻu ha mālōlō ʻi he houa ko ʻení, seti ha taimi he uasí ke tatangi ʻi ha miniti ʻe 30 kimuʻa pea toki taimi ke ke mohé. Ko hoʻo fanongo pē ki ai, taʻofi leva e meʻa ʻokú ke faí. Kamata leva ke ke mālōlō mo teuteu ke mohe.
-
Fakaʻehiʻehi mei he meʻa melié ʻi ha houa ʻe taha kimuʻa pea hoko e taimi mohé.
-
Faofao kimuʻa pe faofao ʻi heʻene ʻosí. ʻE faingataʻa ange ke ke mohe kapau ʻokú ke ʻafuʻia pe fuʻu mokosia. Kaukau mokomoko pe ʻomi hao sipi kafu ʻe taha.
-
Fakaʻehiʻehi mei he maamá mo e longoaʻá, ki he lahi taha ʻe lavá. Fakapuliki ʻa e māmá, pea holoki mo e longoaʻá ʻaki hano fakamoʻui ha ī ʻuhila pe tui ha meʻa ke ne tāpuniʻi ho telingá. Naʻa mo ha kiʻi maama pe longoaʻa ʻokú ne ʻai ke kei ʻā pē ha kakai.
I. Ko e ʻĀ ʻi he Taimi Totonú
-
ʻUluakí, ʻalu ʻo mohe taimi totonu. Kapau ʻoku ʻikai ke ke maʻu ha mohe feʻunga, ʻalu ʻo mohe vave ange ʻaki ha miniti ʻe 30.
-
Fakamālohisino maʻu pē. Hili ha uike ʻe tolu pe fā ʻo e fakamālohisino miniti ʻe 30 ʻi he ʻaho kotoa peé, te ke ala fakatokangaʻi ʻoku siʻi ange haʻo toe fie maʻu ke mohe. ʻI he fakaʻau ke mālohi ange ho sinó, ʻe faingofua leva ke ne maʻu ha ivi lahi ange pea mo faingofua ke mālōlō.
-
Fakaʻehiʻehi mei he meʻa melié kimuʻa he taimi mohé. ʻE tokoni haʻo fakahoko ʻeni ke siʻi ange haʻo ongoʻi fiemohea ʻi he pongipongí.
-
Fakapolokalamaʻi ho ʻatamaí. Tala pē kiate koe ʻi he poʻulí ʻa e taimi ʻokú ke fie ʻā hake aí.
-
Kapau ʻe lava, ʻomi ha uasi ʻo fokotuʻu mo ha maama. Seti ‘a e uasí ke ne fakaulo hoʻo māmá ʻi ha miniti ʻe 15 pe 20 kimuʻa pea hoko e taimi ʻaá. ʻE tala ʻe he māmá ki ho ʻatamaí ke ʻā.
K. Maʻu Meʻatokoni mo e Fāmilí
-
Kau fakataha mo ho fāmilí ʻi hono palani ʻo e meʻatokoní. Tuku ha taimi ke fakatau ha meʻakai, palani mo teuteu e maʻu meʻatokoní, pea fakamaau.
-
Kai ha faʻahinga meʻakai kehekehe. Taumuʻa ke ke kai ha faʻahinga fuaʻi ʻakau pe vesitapolo kehekehe ʻe nima ʻi he ʻaho, kapau ʻoku maʻu.
-
Kai ha polotiini he ʻaho kotoa pē. ʻOku kau ʻi he meʻakai ʻoku lahi ai ʻa e polotīní ʻa e natí, piiní, tofú, fuaʻimoá, huʻakaú, iōkatí, siisí, iká, kakanoʻi moá, mo e kakanoʻi manú.
-
Holoki ʻa e meʻa-melié pea fakaʻehiʻehi mei he kēfiní. ʻOkú na fakatou fakatupu he taimi lahi ke ʻiteʻita ʻa e kakaí mo helaʻia.
-
Inu vai mo ha ngaahi huhuʻa kehe. ʻAi ke feʻunga e vaí ʻaki haʻo inu ha ipu-sioʻata vai ʻe 6 ki he 12 mo ha ngaahi huhuʻa kehe ʻi he ʻaho, ʻo fakatatau mo e ʻeá.
-
Holoki māmālie ho mamafá kapau ʻoku fie maʻu. ‘Oku ke feinga ke holo ho mamafá? Kapau ko ia, ‘oua te ke feinga ke ke holo ʻaki ha pāuni ʻe taha pe ua (kilokalami ʻe taha) ʻi he uiké. Inu ke lahi ‘a e vaí.
L. Ko e Fakaʻaiʻai ke Fie Fakamālohisinó
-
Lotua ha loto-holi ke fie fakamālohisino. Hili ia peá ke kamata ‘aki haʻo pehē pē kiate koe, te ke fakamālohisino ʻi ha miniti pē ʻe nima. Te ke faʻa loto-lahi ange ʻi hoʻo kamatá pē.
-
ʻAi ke ke manatuʻi ʻa e ngaahi lelei ʻo e fakamālohisinó. Fakakaukau ki hao maluʻi lelei ange mo ha toe lahi ange ho iví. Toe fakakaukau foki ki hano mapule‘i lelei ange ho loto-mafasiá, ongo‘i fakaeloto lelei ange, mo hano tokangaʻi lelei ange ho mamafá. Na‘a mo e kakai ʻoku ʻikai ke nau saiʻia ʻi he fakamālohisinó ʻoku nau maʻu e ngaahi lelei ko ʻení.
-
ʻAi e fakamālohisinó ke hangē ha vaʻingá. Lolotonga ho‘o fakamālohisinó, palani ha ʻekitivitī fakafiefia ki ʻamui, pe fakamālohisino ki ha fasi ʻoku taau. Tauhi ha kaati tohi kai ‘o hoʻo ngaahi fakamālohisinó, peá ke fakapaleʻi koe ʻi hoʻo aʻusia hoʻo ngaahi taumuʻá. Ko e palé ʻe lava pē ko ha ʻeva ki ha paʻake, falekai, pe ki ha falekoloa.
-
Kumi ha faʻahinga fakamālohisino ʻokú ke fiefia aí (pe siʻi taha hoʻo fehiʻa aí). Hangē ko ‘ení, te ke lava ʻo laka pe tōtō fakatonu ki ha fasi vavevave. Te ke ala tāfue, faofao, pe teke ho sinó ki ʻolunga, pe tangutu ki ʻolunga, pe ioka (yoga).