Mga Dapat Tandaan

Mga Libro sang Kasaysayan sa Daan nga Katipan

Ang mga libro nga Josue tubtob Ester kinaandan nga ginakilala nga “mga libro sang kasaysayan” sa Daan nga Katipan. Wala ini nagakahulugan nga ang iban nga mga libro sa Daan nga Katipan wala sing pangkasaysayan nga bili. Kundi, ang mga libro sang kasaysayan gintawag nga amo sina tungod ang mayor nga tuyo sang mga manunulat sini amo nga ipakita ang impluwensya sang Dios sa kasaysayan sang katawhan sang Israel. Ang tuyo indi nga ilarawan ang layi ni Moises, pareho sa ginahimo sang Levitico kag Deuteronomio. Indi agud ipahayag ang pagdayaw ukon pagpanghakroy sa porma sang binalaybay, pareho sa ginahimo sang Mga Salmo kag Mga Panalabiton. Kag indi agud irekord ang mga pulong sang mga propeta, pareho sa ginahimo sang mga libro ni Isaias kag Ezequiel. Sa baylo, ang mga libro sang kasaysayan nagasugid sang istorya.

Isa ka Perspektibo

Natural, inang istorya ginasaysay halin sa isa ka punto—ang matuod, pila ka punto sang panan-awan. Pareho bala nga imposible ang magtulok sa bulak, bato, ukon kahoy sa masobra isa ka anggulo sa isa ka tion, indi malikawan nga ang pagsaysay sang kasaysayan magapakita sang perspektibo sang tawo ukon grupo sang mga tawo nga nagasulat sini. Ining perspektibo nagalakip sang nasyonal kag etniko nga kaangtanan sang tagsulat kag sang ila kustombre kag mga ginapatihan. Ang paghibalo sini makabulig sa aton nga maintiendihan nga ang mga manunulat kag manugtipon sang mga libro sang kasaysayan nagtutok sa partikular nga mga detalye kag wala ginlakip ang iban.¹ Naghimo sila sang mga pagbulubanta nga mahimo wala ginhimo sang iban. Kag nag-abot sila sa mga konklusyon base sa sinang mga detalye kag mga pagbulubanta. Makita man gani naton ang lainlain nga mga perspektibo sa tanan nga mga libro sa Biblia (kag kon kaisa sa sulod mismo sang pareho nga libro).² Kon mas nahibal-an naton ini nga mga perspektibo, mas maintiendihan naton ang mga libro sang kasaysayan.

Isa ka perspektibo nga komon sa tanan nga mga libro sang kasaysayan sa Daan nga Katipan amo ang perspektibo sang mga anak sang Israel, ang katawhan sa kasugtanan sang Dios. Ang ila pagtuo sa Ginuo nagbulig sa ila nga makita ang Iya impluwensya sa ila mga kabuhi kag ang Iya bulig sa mga hitabo sa ila nasyon. Bisan pa nga indi amo sini ang panan-awan sang sekular nga mga libro sang kasaysayan, ang espirituhanon nga perspektibo kabahin sang rason kon ngaa ang mga libro sang kasaysayan sa Daan nga Katipan tama ka malahalon sa mga nagahandum nga tukuron ang ila kaugalingon nga pagtuo sa Dios.

Konteksto para sa Iban pa nga Bahin sang Daan nga Katipan

Nagasugod ang mga libro sang kasaysayan kon diin ang libro nga Deuteronomio nagpundo, sang manugtapos na ang tinuig sang pagtalang-talang sang mga Israelnon sa kamingawan. Ang libro nga Josue nagapakita nga ang mga anak sang Israel handa na nga magsulod sa Canaan, ang ila dutang panaad, kag nagalaragway kon paano nila ini nakuha. Ang nagsunod nga mga libro, ang Mga Hukom tubtob sa 2 Mga Cronica, nagapakita sang eksperiyensya sang Israel sa duta nga ginpanaad, halin sang nagpahamtang na sila diri tubtob sang ginsakop sila sang Asiria kag Babilonia. Ang mga libro nga Esdras kag Nehemias nagasugid sang pagbalik sang pila ka grupo sang mga Israelnon sa ila kapitolyo, ang Jerusalem, mga dekada ang nagligad. Sa katapusan, ang libro nga Ester nagasaysay sang istorya parte sa mga Israelnon nga nagapuyo sa pagkabihag sa idalom sang pagginahom sang Persia.

Kag dira natapos ang pasunod sang mga hitabo sa Daan nga Katipan. Pila sa bag-uhan nga manugbasa sang Biblia ang nagakakibot nga natapos na gale nila basa ang istorya sang Daan nga Katipan antes pa man nila mabasa ang sulusobra sa katunga sang mga pahina sini. Pagkatapos sang Ester, wala na kita gawa sang makuha nga impormasyon parte sa kasaysayan sang mga Israelnon. Sa baylo, ang nagsunod nga mga libro—labi na ang mga libro sang mga propeta—nagasibo sa sulod sang panahon nga ginapresentar sang mga libro sang kasaysayan.³ Ang pag-alagad sang propeta nga si Jeremias, halimbawa, natabo sa mga hitabo nga nasulat sa 2 Mga Hari 22–25 (kag ang kadungan nga panaysayon sa 2 Mga Cronica 34–36). Ang paghibalo sini makaimpluwensya sa paagi sang imo pagbasa sang pareho mga panaysayon sa kasaysayan kag sang mga libro sang mga propeta.

Ang pila ka mga dinalan sa balaan nga kasulatan mahimo nga daw pareho sang mga parte sang puzzle nga indi naton mahibal-an kon paano paiguon sa kabilugan sang puzzle.

Kon May Indi Mag-igo

Samtang ginabasa ang Daan nga Katipan, pareho sa bisan ano nga kasaysayan, laban-laban nga mabasahan mo ang parte sa mga tawo nga nagahimo ukon nagahambal sang mga butang nga, sa moderno nga panan-awan, daw indi kinaandan ukon makalilibog pa gani. Dapat naton paabuton ini—nakita sang mga manunulat sang Daan nga Katipan ang isa ka kalibutan sa perspektibo nga, sa pila ka bahin, lain katama sangsa kalibutan naton. Ang kagamo, etniko nga mga relasyon, kag ang mga papel sang kababayin-an pila lamang sa mga isyu nga mahimo lain ang panan-aw sang dumaan nga mga manunulat sangsa aton sa karon.

Gani ano ang dapat naton himuon kon mabasahan naton ang mga dinalan sa balaan nga mga kasulatan nga daw makalilibog? Una, mahimo nga makabulig ang pagbinagbinag sang tagsa ka dinalan sa mas dako nga konteksto. Paano ini magsibo sa plano sang kaluwasan sang Dios? Paano ini magsibo sa imo nahibal-an parte sa kinaiya sang Amay nga Langitnon kag ni Jesucristo? Paano ini magsibo sa ginpahayag nga mga kamatuoran sa iban nga balaan nga mga kasulatan ukon sa mga pinanudlo sang buhi nga mga propeta? Kag paano ini magsibo sa mga paghutik sang Espiritu sa imo kaugalingon nga tagipusuon kag kaisipan?

Sa pila ka mga kaso, mahimo nga daw wala nagasibo ang dinalan sa bisan diin sini. Kon kaisa mahimo nga ang dinalan daw pareho sang bahin sang puzzle nga daw wala sang igoan sa iban nga mga bahin nga imo na nasugpon-sugpon. Ang pagpilit nga paiguon ang bahin indi ang pinakamaayo nga paagi. Pero amo man ang indi pagtapos sang bilog nga puzzle. Sa baylo, basi kinahanglan mo nga ipahigad anay ang ina nga bahin sa karon. Sa imo padayon nga pagtuon kag pagsugpon-sugpon pa sang dugang nga mga bahin sang puzzle, mahimo nga mas makita mo kon paano paiguon ang mga bahin sini.

Makabulig man nga panumdumon nga dugang pa sa pagkalimitado sa partikular nga perspektibo, ang mga kasaysayan sa balaan nga kasulatan napaidalom sa tawhanon nga sayop (tan-awa sa Mga Artikulo sang Pagtuo 1:8). Halimbawa, sa pila ka siglo “madamo nga maathag kag malahalon nga mga butang [ang] kinuha gikan sa [Biblia],” lakip na ang importante nga mga kamatuoran parte sa doktrina kag mga ordinansa (1 Nefi 13:28; tan-awa man sa mga bersikulo 29, 40). Sa amo man nga tion, dapat nga handa kita sa pagbaton nga ang aton kaugalingon nga mga perspektibo limitado man: may ara gid sang mga butang nga indi naton lubos nga maintiendihan kag mga pamangkot nga indi pa naton masabat.

Pagpangita sang mga Hiyas

Pero sa karon, ang wala pa masabat nga mga pamangkot indi dapat magpalayo sa aton sa malahalon nga mga hiyas sang wala katapusan nga kamatuoran nga makita sa Daan nga Katipan—bisan pa sa mga hiyas nga kon kaisa natabunan sa batuhon nga duta sang makalilibog nga mga eksperiyensya kag indi maayo nga mga pagpili sang indi perpekto nga mga tawo. Ayhan ang pinakamalahalon sining mga hiyas amo ang mga istorya kag mga dinalan nga nagapamatuod sang pagpalangga sang Dios—labi na atong mga nagatudlo sang aton mga kaisipan padulong sa sakripisyo ni Jesucristo. Kon tan-awon sa bisan ano nga anggulo, ang mga hiyas nga pareho sini nagasiga sa karon sa amo man nga kasanag pareho sang una. Kag tungod ining mga kasulatan nagasaysay parte sa katawhan sa kasugtanan sang Dios—mga lalaki kag babayi nga may tawhanon nga mga kahuyang pero nagpalangga kag nagserbisyo sa Ginuo—puno sang mga hiyas sang kamatuoran ang mga libro sang kasaysayan sa Daan nga Katipan.

Mga Tanda

1. Ang mga pagsaysay sang kasaysayan sa Biblia naton sa karon mayor nga hinimo sang madamo nga wala ginhingadlan nga mga manunulat kag manugtipon, nga kon kaisa nagtrabaho sing madamo nga tinuig, bisan pa mga siglo, lampas sa mga panahon nga ila ginalaragway. Nagsandig sila sa madamo nga ginhalinan sang kasaysayan kag nagdesisyon kon ano ang ilakip sa ila mga panaysayon kag kon ano ang indi pag-ilakip.

2. Halimbawa, bisan pa nga ang 1–2 Mga Cronica nagasakop sang daw halos pareho nga panahon sa 1 Samuel 31 tubtob sa katapusan sang 2 Mga Hari, ang 1–2 Mga Cronica nagapabakod sang lain nga mga detalye kag nagapresentar sang lain nga perspektibo. Indi pareho sa 1 Samuel–2 Hari, ang 1–2 Mga Cronica nagatutok lamang halos sa Sur nga Ginharian sang Juda kag masami nagakakas sang negatibo nga mga istorya parte kay David kag Salomon (ikumparar halimbawa, ang 2 Samuel 10–12 sa 1 Mga Cronica 19–20 kag ang 1 Mga Hari 10–11 sa 2 Mga Cronica 9). Ang Dali, Magsunod sa Akon nagaduso sang pagtuon sang kasaysayan sa 1 kag 2 Mga Hari, bisan pa nga mapuslanon ang pagkumparar sinang kasaysayan sa 1 kag 2 Mga Cronica. Mahimo nga makabulig ang paghibalo nga ang buluhaton sa 1 Samuel–2 Mga Hari laban-laban nga nagsugod antes ginsakop sang imperyo sang Babilonia ang Juda kag natapos sa tion sang pagkabihag sa Babilonia. Ang kasulatan nga nangin 1–2 Mga Cronica, sa pihak nga bahin, gintipon pagkatapos nga nagbalik ang mga Judio sa Jerusalem halin sa pagkabihag. Sa imo pagbasa, mahimo mo hunahunaon kon paano ining lainlain nga mga sirkumstansya makaapekto sa mga perspektibo sang mga nagtipon sang lainlain nga mga kasulatan.

3. Sa panugod sining manwal makita mo ang “Kabilugan sang Daan nga Katipan,” lista sang panahon (time line) nga nagapakita kon paano nagasibo ang pag-alagad sang tagsa ka propeta sa kasaysayan sang Israel (sa pinakamaayo nga masarangan). Makita mo nga ang kalabanan sa mga libro sang propeta sa Daan nga Katipan nagtupa sa katapusan sinang lista sang panahon—antes lang gid kag pagkatapos lang gid nga ang mga anak sang Israel ginsakop, ginbihag, kag ginlapta sang ila mga kaaway.