Dagiti Kapanunotan a Laglagipen

Dagiti Napnuan Pakasaritaan a Libro iti Daan a Tulag

Dagiti libro ti Josue agingga iti Ester ket naikannawidan a mam-ammo a kas dagiti “napnuan pakasaritaan a libro” ti Daan a Tulag. Saan a kaipapanan daytoy a dagiti sabali pay a libro iti Daan a Tulag ket awanan iti napnuan pakasaritaan a pateg. Ketdi, naawagan dagiti libro a napnuan ti pakasaritaan gapu ta kangrunaan a panggep dagiti mannurat ti mangipakita iti impluensia ti Dios iti pakasaritaan dagiti tao ti Israel. Saan a mangbalabala iti linteg ni Moises ti panggepna, kas iti Levitico ken Deuteronomio . Saan daytoy a mangyebkas iti pammadayaw wenno panagunnoy iti porma ti daniw, kas iti Dagiti Salmo ken Dagiti Un-unnoy . Ken saan a mangisurat kadagiti balikas dagiti propeta, a kas kadagiti libro ti Isaias ken Ezequiel . Ketdi, mangisarita iti estoria dagiti libro a napnuan pakasaritaan.

Maysa a Banag ti Pannirigan

Gagangay, a naisarita dayta nga estoria manipud iti masinunuo a pannirigan—pudno, a masinunuo a pannirigan . Kas koma nga imposible a kumita iti maysa a sabong, bato, wenno kayo iti ad-adu ngem maysa nga anggulo nga aggigigiddan, saan a manamnama a mangiladawanto ti napnuan pakasaritaan a pakaammuan iti pannirigan ti tao wenno grupo dagiti tao a mangisursurat iti daytoy. Iraman daytoy a pannirigan dagiti pagnanaigan dagiti mannurat a mainaig iti pagilian wenno etnika ken kultura ken pammatida. Iti pannakaammo a daytoy ti makatulong kadatayo a makaawat a nagpokus dagiti mannurat ken namagtitipon kadagiti napnuan pakasaritaan a libro kadagiti masinunuo a detalye bayat ti panangibatida kadagiti dadduma.¹ Nagaramidda kadagiti masinunuo a panangipapan a mabalin a saan nga inaramid dagiti dadduma. Ket napagnunumuanda a mangigibus a naibatay kadagita a detalye ken panangipapan. Makitatayo dagiti agduduma a pannirigan kadagiti libro ti Biblia (ken no dadduma iti uneg ti isu met laeng a libro).² Ti ad-adda a pannakaammotayo kadagitoy a pannirigan, nasaysayaat ti pannakaawattayo kadagiti napnuan pakasaritaan a libro.

Ti maysa a pannirigan a gagangay iti amin a napnuan pakasaritaan a libro iti Daan a Tulag ket ti pannirigan dagiti annak ti Israel, dagiti natulagan a tao ti Dios. Tinulongan ida ti pammatida iti Dios a mangkita iti impluensiana iti biagda ken iti panangibabaetna kadagiti aramid dagiti pagilian. Idinto a saan nga ayo dagiti nailubongan a napnuan pakasaritaan a libro tapno makita dagiti banag iti kastoy a wagas, daytoy naespirituan a pannirigan ti paset ti no ania ti mamagbalin a nakapatpateg ti napnuan pakasaritaan a libro iti Daan a Tulag kadagiti agsapsapul a mangbangon iti pammatida iti Dios.

Konteksto para iti Dadduma Pay iti Daan a Tulag

Mangrugi dagiti napnuan pakasaritaan a libro kalpasan ti pananggibus ti Deuteronomio , iti dumanin gibus dagiti tawen a panagalla-alla dagiti Israelita iti let-ang. Ipakita ti libro ti Josue kadagiti annak ti Israel a nakasagana a sumrek iti Canaan, iti naikari a dagada, ken iladawanna no kasano nga innalada daytoy. Dagiti libro a sumaruno, Uk-ukom agingga iti 2Cronicas, mangipakita iti padas ti Israel iti naikari a daga, manipud iti panawen a nagnaedda ditoy agingga iti panawen a pinarmek ida ti Asiria ken Babilonia. Isarita iti libro ti Esdras ken Nehemias ti panagsubli ti sumagmamano a grupo dagiti Israelita iti kabiserada, ti Jerusalem, kalpasan dagiti dekada. Kamaudiananna, isarita ti libro ti Ester ti estoria dagiti Israelita nga agbibiag nga adipen babaen ti panangituray ti Persia.

Ket dayta ti naggigibusan ti panagsasaganad dagiti pasamak iti Daan a Tulag. Sumagmamano nga agbasbasa iti Biblia ti masdaaw a makatakuat a pudno a nalpasdan ti panagbasa iti estoria iti Daan a Tulag sakbay a nabasadan ti ad-adu pay ngem kagudua dagiti panid daytoy. Kalpasan ti Ester, saan unay nga adu ti maalatayo nga impormasion maipapan iti pakasaritaan dagiti Israelita. Ketdi, dagiti libro a sumaruno—nangnangruna kadagiti libro dagiti propeta—a maikanada iti uneg ti linia ti panawen nga indatag dagiti libro a napnuan pakasaritaan.³ Ti panagministro ni propeta Jeremias, kas pagarigan, napagteng kabayatan dagiti pasamak a naisurat iti 2Ar-ari 22–25 (ken ti mayasping a pakaammuan iti 2Cronicas 34–36). Ti pannakaammo iti daytoy ti makaimpluensia iti wagas a pakabasaam kadagiti napnuan pakasaritaan nga estoria ken dagiti naimpadtuan a libro.

Sumagmamano a binatog iti nasantuan a kasuratan ti mabalin a maipada kadagiti pedaso ti puzzle a ditayo ammo no kasano ti mangisakto iti dadduma pay iti puzzle.

No Saan a Maisakto ti Maysa a Banag

No agbasbasakayo iti Daan a Tulag, kas iti ania man a pakasaritaan, nalabit a mabasayo ti maipapan kadagiti tao nga agar-aramid wenno agsasao kadagiti banag nga, iti agdama a lubong, kasla karkarna wenno mangburburibor pay. Nasken a namnamaentayo daytoy—nakita dagiti mannurat iti Daan a Tulag ti lubong manipud iti pannirigan nga idi, iti sumagmamano a wagas, maigidiat kadagiti pannirigantayo. Ti kinaranggas, relasion iti etnika, ken dagiti akem ti babbai ket isu dagiti sumagmamano laeng kadagiti isyu a mabalin a nakitaan dagiti nagkauna a mannurat a di maipada iti pannakakitatayo iti agdama.

Ngarud ania ti nasken nga aramidentayo no makitatayo dagiti binatog iti nasantuan a kasuratan a kasla mangburburibor? Umuna, mabalin a makatulong nga ibilang ti tunggal binatog iti nalawlawa a konteksto. Kasano nga isakto daytoy iti plano ti Dios iti pannakaisalakan? Kasano nga isakto daytoy iti no ania ti ammoyo maipapan iti kinatao ti Nailangitan nga Ama ken ni Jesucristo? Kasano nga isakto daytoy kadagiti naipalgak a kinapudno iti dadduma pay a nasantuan a kasuratan wenno pannursuro dagiti sibibiag a propeta? Ken kasano nga isakto daytoy kadagiti arasaas ti Espiritu iti bukodmo a puso ken panunot?

Iti sumagmamano a kasasaad, mabalin a kasla saan a maisakto a nasayaat iti ania man kadagitoy. No dadduma mabalin a maipada ti binatog kas maysa a pedaso iti puzzle a kasla awan lugarna iti dadduma pay a pedaso a nabukelmon. Ti panangpadas a mangipilit a mangisakto iti pedaso ket saan nga isu ti kasayaatan a wagas. Ngem saan a rumbeng nga isuko iti sibubukel a puzzle. Ketdi, mabalin a kasapulan nga ilasinmo pay laeng ti pedaso iti agdama. Bayat ti panagsursurom pay ken panangbukelmo iti ad-adu pay iti puzzle, mabalin a kabaelan ti kumita a nasaysayaat no kasano a maisakto dagiti pedaso a sangsangkamaysa.

Kasta met a makatulong pay a manglagip a mainayon iti panagbalin a limitado iti masinunuo a pannirigan, maipasango dagiti pakasaritaan iti nasantuan a kasuratan iti biddut ti tao (kitaen iti Pagannurotan ti Pammati 1:8). Kas pagarigan, kadagiti napalabas a siglo “adu a nalawag ken napateg a banag [ti] naikkat iti [Biblia],” agraman dagiti napapateg a kinapudno maipapan iti doktrina ken ordinansa (1 Nephi 13:28; kitaen met kadagiti bersikulo 29,40). Iti isu met la a panawen, nasken nga agtallugodtayo a mangako a limitado met dagiti bukodtayo a pannirigan: kanayon nga addanto dagiti banag a ditayo naan-anay a maawatan ken dagiti saludsod a ditayo kabaelan pay laeng a sungbatan.

Panangsarak kadagiti Napapateg a Bato (Gems)

Ngem kabayatanna, dagiti saan a nasungbatan a saludsod saan koma a manglapped kadatayo kadagiti napapateg a bato ti agnanayon a kinapudno a masarakan iti Daan a Tulag—uray no dadduma nakalemmeng dagita a napapateg a bato iti nabato a daga dagiti mangburburibor a padas ken nakapuy a pili nga inaramid dagiti saan a perpekto a tao. Nalabit a dagiti kapatgan kadagitoy a napateg a bato ket dagiti estoria ken binatog a mangipaneknek iti ayat ti Dios—nangnangruna kadagiti mangitudo iti panunottayo iti sakripisio ni Jesucristo. Makita iti ania man nga anggulo, dagiti napapateg a bato kas dagitoy agrimat laeng a siraraniag ita kas iti panagrimatda idi. Ket gapu ta isarita dagitoy a pakaammuan maipapan kadagiti natulagan a tao ti Dios—lallaki ken babbai nga addaan pagkapsutan ti tao ngem nagayat ken nagserbida iti Apo—aglaplapusanan dagiti napateg a bato ti kinapudno kadagiti napnuan pakasaritaan a libro ti Daan a Tulag.

Dagiti Nagadawan

1. Dagiti napnuan pakasaritaan a salaysay ti Biblia nga adda kadatayo iti agdama ket kangrunaan nga aramid ti adu a saan a nainaganan a mannurat ken mamagtitipon, a no dadduma nagtrabahoda iti adu a tawen, adu a siglo, kalpasan dagiti panawen a mailadawanda. Nagpannurayda iti nadumaduma a nagadawan iti pakasaritaan ken nangngeddengda maipapan iti no ania ti iramanda kadagiti pakaammuanda ken no ania ti saan nga iraman.

2. Kas pagarigan, nupay sakupen ti 1–2 Cronicas ti isu met la a panawen kas iti 1 Samuel 31 agingga iti gibus ti 2Ar-ari, yunay-unay ti 1–2 Cronicas ti nadumaduma a detalye ken mangidatag iti agduduma a pannirigan. Saan a kas iti 1Samuel–2Ar-ari, ipokus ti 1–2 Cronicas ti dumani Abagatan a Pagarian ti Juda ket masansan a mangikkat kadagiti negatibo nga estoria maipapan kada David ken Solomon (kas pagarigan, idilig iti 2Samuel 10–12 iti 1Cronicas 19–20 ken 1Ar-ari 10–11 iti 2Cronicas 9). Yunay-unay tiUmaykayo, Sumurot Kaniak ti panagadal iti pakaammuan iti 1ken 2Ar-ari, uray no adda pateg iti panangidasig iti dayta a pakaammuan iti 1ken 2Cronicas. Mabalin a makatulong a mangammo a nalabit a nangrugi ti aramid iti 1Samuel–2Ar-ari sakbay a pinarmek ti imperio ti Babylonia ti Juda ken ti naileppas kabayatan ti pannakaadipen iti Babilonia. Ti kasuratan a nagbalin a 1–2 Cronicas, iti sabali a bangir, ket napagtitipon kalpasan a nagsubli dagiti Judio iti Jerusalem manipud iti pannakaadipenda. Bayat ti panangbasam, mabalin nga ibilangmo no kasano nga inapektuan koma dagitoy agduduma a kasasaad dagiti pannirigan dagiti namagtitipon kadagiti nadumaduma a pakaammuan.

3. Iti rugi daytoy a pagadawan makitayonto ti “Pakagupgopan ti Daan a Tulag,” maysa a linia ti panawen a mangipakita no kasano a mayannatup iti panagserbi ti tunggal propeta iti pakasaritaan ti Israel (kasta met a mabalin nga ikeddeng). Madlawmonto a kaaduan dagiti napadtuan a libro ti Daan a Tulag ti napagteng iti umadani iti gibus dayta a linia ti panawen—sakbay laeng ken kalpasan laeng a naparmek, naadipen, ken nawarawara dagiti annak ti Israel babaen dagiti kabusorda.