Rozdział 17
Przestrzeganie prawa czystości moralnej
„Moralne prawo niebios dane zarówno mężczyznom, jak i kobietom oznacza całkowitą czystość przed ślubem i całkowitą wierność po ślubie”.
Z życia Ezry Tafta Bensona
Podróżując po świecie jako przywódca religijny i polityczny, Prezydent Ezra Taft Benson był w pełni świadomy stałego obniżania norm moralnych, w szczególności tych dotyczących prawa czystości moralnej. Zajmował mocne stanowisko przeciwko moralnemu upadkowi i nauczał, że „prawo czystości moralnej to zasada o wiecznym znaczeniu”1. Głosił, że „w Kościele i w królestwie Bożym czystość moralna nigdy nie będzie przeżytkiem, niezależnie od tego, co czyni lub twierdzi świat”2. Nauczał również: „Musimy żyć w tym amoralnym i niemoralnym świecie […], ale nie musimy być z niego. Musimy być w stanie zapaść wieczorem w sen bez konieczności wcześniejszego usypiania naszego sumienia kołysankami”3.
Aby zobrazować znaczenie bycia czystym od niemoralnego wpływu świata, Prezydent Benson opowiedział następującą historię:
„Przypomina mi się historia pewnej młodej dziewczyny, która wbrew mądrej radzie rodziców wybierała się wraz ze swoim chłopakiem do miejsca o wątpliwej reputacji. Pytała: ‘A cóż w tym złego, że tylko tam pójdę i zobaczę, co się tam dzieje?’. Rodzice chyba jej ulegli, ale zaproponowali, aby idąc tam, założyła swoją śliczną białą sukienkę. Zanim przyjechał jej kawaler, ojciec powiedział: ‘Czy mogłabyś coś dla mnie zrobić? Idź proszę do wędzarni i przynieś mi kawałek boczku’.
Dziewczynę ta prośba oburzyła: ‘W mojej najlepszej sukience? Już nigdy nie pozbyłabym się tego okropnego zapachu’. Jej mama powiedziała wtedy: ‘To prawda, nie można wejść do wędzarni i nie przesiąknąć nieco jej atmosferą. Sądzimy, że jesteś wystarczająco mądra, żeby nie chodzić w miejsca, z których wyszłabyś choćby odrobinę mniej piękna i czysta, niż kiedy do nich weszłaś’. Dzięki tej mądrej radzie ta młoda dziewczyna podjęła właściwą decyzję, by pozostać niesplamioną i wolną od złego wpływu świata”4.
Posłuszeństwo prawu czystości moralnej jest źródłem „głębokiego i pełnego poczucia radości i szczęścia”.
Nauki Ezry Tafta Bensona
1
Bóg przygotował dla Swoich dzieci normy czystości moralnej.
W tej dyspensacji Pan powtórzył to, co powiedział na górze Synaj: „Nie będziesz […] popełniał cudzołóstwa […], ani czynił niczego takiego” (NiP 59:6, kursywa dodana). Od zarania dziejów Pan ustanowił jasne i zrozumiałe normy czystości seksualnej. One zawsze były, są i będą niezmienne. Normy te to prawo czystości moralnej. Jest ono takie samo dla wszystkich — dla mężczyzn i kobiet, dla starych i młodych, dla bogatych i biednych5.
Kościół nie ma podwójnych standardów dotyczących moralności. Moralne prawo niebios dane zarówno mężczyznom, jak i kobietom oznacza całkowitą czystość przed ślubem i całkowitą wierność po ślubie6.
W Księdze Mormona prorok Jakub mówi nam, że Panu miła jest czystość Jego dzieci (zob. Jakub 2:28). Słyszycie to, moi bracia i siostry? Pan nie tylko widzi, kiedy jesteśmy czyści; nasza czystość jest Mu miła. Mormon nauczał tego samego, kiedy napisał do swego syna Moroniego, że czystość i cnota są „ważne i cenne ponad wszystko” (Moroni 9:9)7.
Naturalne pragnienie mężczyzn i kobiet, aby się ze sobą łączyć, pochodzi od Boga. Taka więź musi być jednak zgodna z Jego prawami. Te rzeczy we właściwy sposób zachowane na czas małżeństwa, realizowane w ramach małżeństwa są dobre i miłe Bogu i służą wypełnianiu przykazania, abyśmy się rozmnażali i zapełniali ziemię. Jednak te same rzeczy czynione poza związkiem małżeńskim są grzechem8.
Pójdźcie do ołtarza czyści i nieskalani. Zachowajcie na czas małżeństwa te słodkie, intymne relacje, które wedle zamysłu Boga Niebios powinny być częścią małżeństwa, a w które nie powinniśmy wchodzić poza ramami małżeńskiego przymierza. Nie dbam o to, co mówi świat. To są normy królestwa Bożego9.
2
Grzech, który jest plagą tego pokolenia, to niemoralność seksualna.
Grzech, który jest plagą tego pokolenia, to niemoralność seksualna. Jak powiedział Prorok Józef, będzie ona wśród starszych Izraela większym źródłem pokus, ciosów i trudności niż cokolwiek innego10.
Niemoralność seksualna to żmija, która atakuje dzisiaj nie tylko świat, ale również Kościół. Nieuznawanie tego faktu oznacza niebezpieczną akceptację lub chowanie głowy w piasek. W hierarchii przewin jedynie morderstwo i zaprzeczenie Duchowi Świętemu stoją wyżej niż niedozwolone stosunki seksualne, które nazywamy niemoralnym prowadzeniem się, jeśli dotyczą osób niepozostających w związku małżeńskim, lub poważnym grzechem cudzołóstwa, jeśli uczestniczą w nich osoby posiadające małżonka. Zdaję sobie sprawę, że prawa ziemskie nie przywiązują do braku czystości moralnej tak wielkiej wagi, jak Bóg, ani nie wymierzają za niego tak surowej kary, jak On, ale nie zmienia to faktu, że jest to rzecz odrażająca. W oczach Boga istnieje jedna norma moralna dla mężczyzn i kobiet. W oczach Boga czystość moralna nigdy nie będzie przeżytkiem […].
Żaden inny grzech nie wywołuje dziś większej utraty Ducha Pana pośród naszego ludu niż seksualna rozwiązłość. Przez nią nasz lud się potyka, spowalnia ona ich wzrost, zaciemnia ich duchowe moce i sprawia, że popadają w inne grzechy11.
Z budowaniem naszych przedmałżeńskich związków na relacjach fizycznych wiąże się wielkie niebezpieczeństwo. […] Szkodliwy wpływ tych niedozwolonych więzi przenosi się na życie małżeńskie i prowadzi do rozczarowań, cierpienia i osłabienia całej struktury domu12.
Czystość moralna to zasada wieczności. Duch Boży „nie pozostaje […] w zbezczeszczonych świątyniach” [zob. Helaman 4:24]. Czystość jest życiodajna, brak czystości niesie śmierć. Nie można bezkarnie łamać świętych praw Boga. Wielkie narody upadały, kiedy ogarniało je zepsucie moralne, ponieważ grzechy rozpusty sprawiały, że ludzie stawali się przerażonymi, wynaturzonymi stworzeniami, niezdolnymi stawić czoła wyzwaniom swoich czasów13.
Brak czystości moralnej to najbardziej przeklęty z grzechów, a czystość moralna to najlepsza ochrona udanego domu. Szczęśliwe i udane życie rodzinne nie może być zbudowane na niemoralności14.
Niektórzy usprawiedliwiają swój brak moralności twierdzeniem, że ograniczenia w tej sferze to jedynie religijne nakazy, nakazy pozbawione znaczenia, ponieważ w istocie Bóg nie istnieje. Zrozumcie, że jest to jedynie pozbawione prawdy wytłumaczenie, mające na celu usprawiedliwienie czyichś cielesnych apetytów, chuci i pożądania. Prawo Boga jest niezmienne. Dotyczy ono wszystkich, niezależnie od tego, czy wierzą oni w Boga, czy też nie. Wszyscy podlegają przewidzianym przez nie karom, niezależnie od wszystkich tłumaczeń czy prób jego ignorowania.
Niemoralne zachowanie […] nierozerwalnie łączy się z poczuciem winy. Człowiek nie może folgować swoim żądzom, nie ponosząc gorzkich konsekwencji swego zachowania. Nie można czynić zła i czuć się dobrze — to niemożliwe. Za każdym razem, kiedy ktoś łamie prawo Boże, płaci za to cierpieniem, smutkiem, wyrzutami sumienia, utratą poczucia własnej wartości i pozbawia się kontaktu z Duchem Boga15.
3
Aby zachować moralną czystość, musimy się przygotować, by móc oprzeć się pokusom.
Większość ludzi popełnia grzechy natury seksualnej, nieudolnie próbując zaspokoić podstawowe ludzkie potrzeby. Wszyscy potrzebujemy czuć, że jesteśmy kochani i wartościowi. Wszyscy zabiegamy o to, aby odczuwać w swoim życiu radość i szczęście. Wiedząc o tym, Szatan często zwodzi ludzi ku niemoralnym zachowaniom, grając na ich podstawowych pragnieniach. Obiecuje przyjemność, szczęście i spełnienie.
To wszystko to jednak kłamstwo. Jak napisał autor Przypowieści Salomona: „Kto cudzołoży z zamężną, jest pozbawiony rozumu, a kto chce samego siebie zgubić, niech tak robi” (Przypowieści Salomona 6:32). Lamanita Samuel nauczał tego samego, kiedy powiedział: „Chcieliście być szczęśliwi, czyniąc niegodziwość, co jest sprzeczne z naturą prawości” (Helaman 13:38). Alma ujął to jeszcze prościej: „Czynienie zła nigdy nie było szczęściem” (Alma 41:10)16.
Istnieje stare powiedzenie, które mówi: Lepiej jest zapobiegać i się przygotować, niż naprawiać i pokutować. Jakże prawdziwie brzmią te słowa w odniesieniu do prawa czystości moralnej. Pierwszą linią obrony, aby zachować czystość moralną, jest przygotowanie się na to, by oprzeć się pokusom i zapobiec popadnięciu w grzech17.
Czyste myśli
Kontrolujcie swoje myśli. Grzechu seksualnego nie popełnia się w jednej chwili. Pierwsze nasiona niemoralnego zachowania zawsze najpierw kiełkują w umyśle. Kiedy pozwalamy, by nasze myśli na dłużej zaprzątały lubieżne czy niemoralne rzeczy, wykonujemy pierwszy krok na drodze ku niemoralności. Szczególnie przestrzegam was przed złem, jakie niesie ze sobą pornografia. Raz po raz słyszymy od osób pogrążonych w grzechu, że pierwszym krokiem na ich drodze do występku były materiały o treści pornograficznej. Zbawiciel nauczał, że nawet kiedy mężczyzna pożądliwie patrzy na kobietę, czyli innymi słowy, kiedy pozwala, aby jego myśli wymknęły się spod kontroli, w swoim sercu już dopuścił się cudzołóstwa (zob. Ew. Mateusza 5:28; NiP 63:16)18.
Osoby, które mają czyste myśli, nie czynią źle. Przed Bogiem jesteście nie tylko odpowiedzialni za wasze czyny, ale także za kontrolowanie waszych myśli. Żyjcie więc w taki sposób, abyście nie czerwienili się ze wstydu, gdyby wasze myśli i czyny zostały wyświetlone na ekranie projekcyjnym w waszej kaplicy. Nadal prawdziwe jest stare porzekadło, że co zasiejesz w myślach, to zbierzesz w uczynkach, a co zasiejesz w uczynkach, stanie się twoim nawykiem; wykształcone nawyki zbudują twój charakter, a ten z kolei określi twoje wieczne przeznaczenie. „Albowiem co człowiek sieje, to i żąć będzie” (zob. List do Galacjan 6:7)19.
Z uwagą zastanówcie się nad słowami, jakie prorok Alma skierował do swego syna Koriantona, kiedy ten zszedł na złą drogę: „[Odstąp] od swych grzechów i nie [dopuszczaj] się więcej rozpusty” (Alma 39:9).
Rozpusta. Co to oznacza w naszych czasach?
Filmy, programy telewizyjne i nagrania wideo, które są zarówno sugestywne, jak i lubieżne.
Czasopisma i książki, które są obsceniczne i pornograficzne.
Radzimy wam […], abyście nie zanieczyszczali swych umysłów tymi podłymi treściami, ponieważ umysł, który raz zetknie się z tym brudem, nigdy już nie będzie taki sam20.
Bądźcie czyści. Niech cnota przyświeca waszym myślom i uczynkom. Czytajcie dobre książki. Nigdy nie pozwalajcie, aby wasze umysły były narażone na wpływ pornografii. […] Posługując się słowami Pana: „Niechaj cnota nieprzerwanie ozdabia wasze myśli; wówczas wasza pewność siebie wzmocni się w obecności Boga. […] Duch Święty będzie [waszym] stałym towarzyszem” (NiP 121:45–46)21.
Modlitwy o siłę
Zawsze módlcie się o moc potrzebną do oparcia się pokusie. Każdy z nas napotka pokusy. Będą one przybierały wiele różnych form i będą się pojawiać pod różnymi postaciami, lecz Pan dał nam klucz, aby się im przeciwstawiać. Powiedział On Prorokowi Józefowi Smithowi: „Módl się zawsze, byś zakończył zwycięsko, abyś mógł pokonać Szatana, i abyś umknął rąk sług Szatana, co popierają jego dzieło” (NiP 10:5). Proszenie Pana, aby stale dawał nam siłę, by opierać się pokusom, szczególnie pokusom związanym z prawem czystości moralnej, powinno być częścią naszych codziennych modlitw22.
Nigdy nie napotkacie pokusy, której nie moglibyście się oprzeć. Nie pozwalajcie sobie na to, by znajdować się w sytuacjach, w których łatwo jest upaść. Słuchajcie podszeptów Ducha. Jeśli zajmujecie się czymś, o pobłogosławienie czego krępowalibyście się poprosić Pana, to znaczy, że zajmujecie się czymś niewłaściwym23.
Unikanie nieodpowiednich sytuacji
Żonaci mężczyźni i zamężne kobiety czasami flirtują i kokietują płeć przeciwną. Dochodzi do tak zwanych niewinnych spotkań i spędzania ze sobą zbyt dużej ilości czasu. We wszystkich tych przypadkach ludzie usprawiedliwiają swoje zachowanie, mówiąc, że to naturalny sposób okazywania przyjaźni. Jednak coś, co może wydawać się niewinnym droczeniem czy zwykłą zabawą z osobą płci przeciwnej, łatwo może doprowadzić do znacznie poważniejszego zaangażowania, a w końcowym efekcie do niewierności.
Dobre pytanie, które możemy sobie zadać, to: Czy mój mąż lub żona byliby zadowoleni, gdyby wiedzieli o moim postępowaniu?24
Jeśli jesteś w związku małżeńskim, w miarę możliwości unikaj przebywania sam na sam z osobami przeciwnej płci. Wiele tragedii wynikających z niemoralności rozpoczyna się, kiedy mężczyzna i kobieta są sami w biurze, w kościele czy w samochodzie. Na początku żadna z osób może nie mieć zamiaru ani nawet nie myśleć o popełnieniu grzechu. Okoliczności zapewniają jednak żyzną glebę dla nasion pokusy. Jedno prowadzi do drugiego i szybko może dojść do tragedii. O wiele łatwiej jest od samego początku unikać tego typu sytuacji, aby pokusa nie miała szansy się rozwijać25.
Skromność
Bądźcie skromni. Skromność w ubiorze, sposobie wysławiania i zachowaniu to prawdziwy wyznacznik stopnia udoskonalenia oraz cecha wyróżniająca cnotliwego świętego w dniach ostatnich. […] Odrzućcie to, co nikczemne, wulgarne i sugestywne26.
„Do osób niezamężnych i umawiających się na randki: z rozwagą planujcie pozytywne i budujące zajęcia”.
Zdrowe i pozytywne zajęcia
Pokonujcie zło dobrem. Wiele złych pokus można przezwyciężyć zdrowym wysiłkiem fizycznym i właściwymi zajęciami. Zdrowy duch, wolny od zakłócających działanie ciała i duszy wpływów alkoholu i tytoniu, ma większe szanse na pokonanie diabła27.
A teraz kilka słów do osób niezamężnych umawiających się na randki: z rozwagą planujcie pozytywne i budujące zajęcia, abyście nie znaleźli się w sytuacji, kiedy będziecie sami, bez żadnych planów i nie pozostanie wam nic poza oddaniem się wzajemnej fizycznej fascynacji. […] To zasada, która mówi, że kiedy zapełniamy swoje życie pozytywnymi zajęciami, negatywne zachowania nie mają możliwości się rozwinąć28.
Poszukujcie w życiu źródeł pozytywnej energii. Nie wystarczy po prostu próbować opierać się złu lub oczyścić nasze życie z grzechu. Musimy też wypełnić swoje życie prawością. Musimy angażować się w działania, które dodają duchowej mocy.
Mówię tu o takich zajęciach, jak zgłębianie pism świętych. Kiedy codziennie czytamy i studiujemy pisma, zyskujemy życiową moc, której nie można zdobyć w żaden inny sposób. Kolejnym źródłem mocy jest codzienna modlitwa. Post w intencji zyskania siły czy szczególnych błogosławieństw może nas wzmocnić ponad naszą normalną siłę. Chrześcijańska służba, chodzenie do kościoła, służba w królestwie — wszystko to może powiększyć nasze zapasy siły i mocy.
Musimy uczynić więcej niż tylko wyzbyć się z życia negatywnych wpływów. Musimy je zastąpić prawymi zajęciami, które napełnią nas siłą i determinacją, abyśmy żyli tak, jak powinniśmy29.
4
Dzięki właściwej pokucie osoby, które wpadły w sidła grzechów natury seksualnej, mogą stać się znowu czyste.
Są osoby, dla których na radę o przygotowaniu i zapobieganiu jest już za późno. Być może jesteście już mocno wplątani w poważne grzechy. Jeśli tak się sprawy mają, nie ma wyboru — musicie naprawić swoje życie i odpokutować za grzechy. Mogę wam zasugerować pięć ważnych kroków, które możecie uczynić, aby powrócić do stanu moralnej czystości. Bezzwłocznie uciekajcie od sytuacji, która sprawia, że grzeszycie lub która może sprawić, że popełnicie grzech. Błagajcie Pana o siłę, aby móc pokonać tę pokusę. Pozwólcie swoim przywódcom kapłańskim pomóc wam rozwiązać kwestię waszych występków i powrócić do pełni relacji z Panem. Pijcie z boskiej fontanny i wypełniajcie swoje życie źródłami pozytywnej mocy. Pamiętajcie, że dzięki właściwie przeprowadzonej pokucie możecie ponownie stać się czyści.
Ci, którzy płacą cenę, jakiej wymaga prawdziwa pokuta, mogą być pewni obietnicy. Możecie znowu być czyści. Rozpacz może zniknąć. Waszym udziałem stanie się słodki spokój przebaczenia. W tej dyspensacji Pan wyraził się jasno: „Oto przebaczono temu, co odpokutował za swe grzechy, i ja, Pan, nie pamiętam ich więcej” (NiP 58:42)30.
5
Rodzice powinni nauczać swoje dzieci, aby żyły według prawa czystości moralnej.
Powinni udzielać dzieciom szczegółowych wskazówek dotyczących czystości moralnej już w dzieciństwie, zarówno dla ich fizycznej, jak i moralnej ochrony31.
Jeśli rodzice się kochają i darzą szacunkiem i jeśli w swoim świętym związku w pełni się wspierają i pozostają sobie całkowicie wierni, te podstawowe zasady zostaną przekazane domom w przyszłości. I odwrotnie, jeśli słychać spory i kłótnie, jeśli w domu brak harmonii i małżonkowie pod nieobecność drugiego oddają się niebezpiecznym flirtom, wówczas przyszłe domu będą tym postępowaniem osłabione […].
Nasze domy muszą stać się bastionami siły poprzez oddanie ich we władanie prawości i wypełnianie ich spokojem, jednością i bezinteresownością, zrodzonymi z osobistej czystości, niepodważalnej wierności i prostego oddania rodzinie. Rodzice muszą zaakceptować, że małżeństwo to instytucja ustanowiona przez Boga i szanować swoje rodzicielstwo. Przygotowując się do małżeństwa, dzieci muszą być inspirowane naukami i przykładem, muszą być uczone wystrzegania się niemoralnych zachowań niczym obrzydliwej choroby i kierowania się pozostałymi podstawowymi cnotami chrześcijaństwa32.
Prezydent Ezra Taft Benson radził rodzicom, aby nauczali swe dzieci prawa czystości moralnej.
6
Bóg dał nam prawo czystości moralnej, abyśmy byli szczęśliwi.
Nasz Ojciec w Niebie pragnie jedynie naszego szczęścia. Mówi nam tylko to, co przyniesie nam radość. Jedną z najpewniejszych zasad, które dał nam Bóg, abyśmy mogli znaleźć szczęście, jest prawo czystości moralnej. Z całego serca modlę się, abyście z powagą i w skupieniu przemyśleli radosne skutki przestrzegania tego prawa oraz tragiczne konsekwencje jego łamania33.
Powodem zabiegania o to, aby być cnotliwym — czyli zachowywania osobistej czystości, czystości myśli i zachowań oraz moralnego kompasu — jest wykonywanie Bożego dzieła, dzięki czemu będziemy mieli Ducha i moc Boga. Bez tej mocy i wpływu nie bylibyśmy w lepszej sytuacji niż ludzie w jakichś innych organizacjach. Ta cnota jaśnieje i będzie wywierać na ludzi dobry wpływ oraz sprawi, że osoby spoza Kościoła będą ciekawe naszej wiary34.
Bądźcie wierni świętym prawom Boga. Pamiętajcie, że nie można ich łamać bezkarnie. Jeśli chcecie być szczęśliwi i tworzyć tu na ziemi udane związki, jeśli chcecie z powodzeniem zabiegać o partnera i budować rodzinę, dostosujcie swoje życie do wiecznych praw niebios. Nie ma innej drogi35.
Niemoralne prowadzenie się nie da wam trwałego szczęścia. Przekraczanie prawa czystości moralnej nie da wam radości. Jest dokładnie odwrotnie. Może pojawić się chwilowa przyjemność. Przez jakiś czas może się wydawać, że wszystko jest wspaniale. Jednakże szybko w związek zakradnie się gorycz. Pojawi się poczucie winy i wstyd. Zaczynamy się obawiać, że nasze grzechy zostaną ujawnione. Musimy się przemykać i ukrywać, kłamać i oszukiwać. Miłość zaczyna obumierać. Narasta gorycz, zazdrość, złość, a nawet nienawiść. Wszystko to są naturalne owoce grzechu i łamania prawa.
Z drugiej strony, kiedy przestrzegamy prawa czystości moralnej i zachowujemy osobistą czystość, doświadczamy błogosławieństw większej miłości i spokoju, większej ufności i poszanowania w stosunku do naszych współmałżonków, głębszego wzajemnego oddania, a tym samym głębokiego i pełnego poczucia radości i szczęścia36.
Propozycje dotyczące studiowania i nauczania
Pytania
-
Prezydent Benson powiedział, że Pańskie zasady moralne dotyczące czystości seksualnej są „jasne i zrozumiałe” (część 1.). Czym różnią się te normy od tego, co głosi świat?
-
Jakie są skutki łamania prawa czystości moralnej? (Zob. część 2., aby zapoznać się z kilkoma przykładami).
-
Co konkretnie możemy robić, aby chronić siebie i nasze rodziny przed pokusami natury seksualnej? (Zob. część 3., aby zapoznać się z kilkoma przykładami).
-
Zastanów się nad radą Prezydenta Bensona dla osób tkwiących w poważnych grzechach (część 4.). Jakie myśli i uczucia wywołuje w tobie obietnica Pana, że pozwoli tym, którzy odpokutują, „powrócić do pełni relacji z Panem”?
-
Dlaczego, twoim zdaniem, ważne jest, aby rodzice „[udzielali] dzieciom szczegółowych wskazówek dotyczących czystości moralnej już w dzieciństwie”? Jaki wpływ ma wzajemna wierność rodziców na to, jak ich dzieci postrzegają małżeństwo i prawo czystości moralnej? (Zob. część 5.).
-
Jakie są „radosne skutki” przestrzegania prawa czystości moralnej? (Zob. część 6., aby zapoznać się z kilkoma przykładami).
Pokrewne fragmenty z pism świętych
I Ks. Mojżeszowa 39:7–21; I List do Koryntian 6:18–20; List do Galacjan 5:16; Alma 38:12; 39:3–5; 3 Nefi 12:27–30; NiP 42:22–25
Wskazówka do nauczania
„Zachęcaj tych, których uczysz, by przychodzili do klasy przygotowani do nauki i udziału w lekcji. Kiedy indywidualnie dążą do nauczenia się ewangelii, jest bardziej prawdopodobne, że będą przyczyniali się do atmosfery sprzyjającej uczeniu się w trakcie lekcji” (Nauczanie — nie ma większego powołania [2000], str. 80).