Tozali Bayekoli ya Nkumu ya Kimia
Wana ezali biso kobunda mpo na kokolisa bizalela lokola biye ya Mobikisi, tokoki kokoma bisalelo ya kimia na Ye na mokili.
Na bokokisi ya lisakoli epesama na Zakaria,1 Yesu akotaki na elonga na engumba esantu komataka likolo ya mpunda, oyo bato bakanisaki kati na makomi “elembo ya kala ya bokonzi ya Bayuda,”2 lokola solo ekokaki Mokonzi ya bakonzi mpe Nkumu ya Kimia.3 Azingamaki na ebele ya bayekoli kosepelaka oyo batandaki bolamba na bango, mandalala, mpe bankasa mosusu na nzela waoi Yesu azalaki koleka. Basanzolaki Nzambe, kolobaka na mongongo makasi, “Mokonzi oyo azali koya na nkombo ya Nkolo asanzolama: kimia na Likolo, mpe nkembo na bisika-Likolo.”4 Mpe lisusu, “Ozana epai na Mwana na Dawidi: Masanzoli na oyo azali koya na nkombo ya Nkolo.Ozana na likolo ”5 Likambo ya lokumu oyo, oyo tosepelaka na mokolo oyo eyebana lokola Eyenga ya Mandalala, ezalalaki elembo ya esengo na makambo ya mpasi oyo ekosalama na poso ya motuya oyo esukaki na mbeka ya ye moko Mobikisi mpe likamwisi ya kitoko oyo lilita ya polele.
Lokola bayekoli na ye, tozali libota na Ye eponama, ebiangami mpo na kosakola bolamu na Ye,6 basali kimia epesami na motema ya kokaba na nzela na Ye mpe libonza na Ye ya komikaba. Kimia oyo ezali likabo elakama mpo na banso oyo babalusaka mitema na bango epayi ya Mobikisi mpe babikaka na bosembo; kimia ya boye epesaka biso bokasi ya kosepela bomoi ya kufa mpe epesaka biso makoki ya koyika mpiko na mimekano ya mpasi ya mobembo na biso.
Na 1847, Nkolo apesaki mitindo ekeseni epai ya Basantu bapionie oyo bazalaki na mposa ya kotikala kimia mpe bomoko lokola bakutanaki na mikakatano bakanaki te na mobembo na bango ya kokende na wesiti. Kati na makambo mosusu, Nkolo ateyaki Basantu “ kosukisa koswana moko na mosusu; kosukisa koloba mabe moko na mosusu.”7 Makomi elobi ete baoyo basalaka misala ya bosembo mpe basalaka makasi kotambola na bosokemi ya Molimo ya Nkolo balakami kimia bazali na yango mposa mpo na kobika mikolo ya mobulu kati na oyo tozali kobika lelo.8
Lokola bayekoli ya Nkumu ya Kimia, toteyami kozala na “mitema misangana esika moko kati na bomoko mpe na bolingo moko epayi na mosusu.”9 Profeta na biso ya bolingo, mokambi Russell M. Nelson, kala te alobaki, “Koswana ebukaka makambo nyonso Mobikisi atelelemelaki mpe ateyaki.”10 Profeta na biso lisusu abondelaki ete tosala manso tokoki mpo na kosukisa bitumba ya moto ye moko oyo ezali kopela sika kati na mitema mpe bomoi na biso.”11
Tika tokanisa mibeko oyo na kotalaka bolingo ya petwa ya Klisto mpo na biso mpe oyo biso, lokola bayekoli na Ye, tolukaka mpo na kozala na yango mpo na moko na mosusu. Makomi elimboli lolenge ya bolingo oyo lokola bolingani.12 Ntango tokanisi bolingani, makanisi na biso mbala mingi ebalukaka na misala ya bokabi mpe makabo ya kokitisa mpasi ya baoyo bazali kokutana mikakatano ya nzoto, biloko, to ya motema. Lisusu, bolingani ezali bobele na eloko moko topesaka te, kasi ezali ezalela moko ya Mobikisi mpe ekoki kokoma eteni ya ezaleli na biso. Ezali kokamwa te ete Nkolo atindaki biso tomilatisa na mokangano ya bolingani, “oyo ezali mokangano ya kobonga nie mpe kimia.”13 Kazanga bolingali, tozali eloko moko te14 mpe tokoki te kosangola esika Nkolo alengelaki mpo na biso kati na bandako ya Tata na biso ya Lola.15
Yesu alakisaki malamu nini elingi koloba kozala na mokangano ebonga nie mpe kimia, mingimingi ntango akutanaki na makambo ya bomikabi oyo eyaki liboso ya kimartiro na Ye. Bokanisa ngonga etali nini Yesu akokaki koyoka ntango na komikitisa asukolaki makolo ya bayekoli na Ye, koyebaka ete moko kati na bango akoteka Ye na butu wana kaka.16 To ntango yesu, bangonga nsima, na boboto abikisaki litoyi ya moko ya bato oyo bazalaka elongo na Yudasi, Moteki na Ye, mpo na kokanga Ye.17 To Ntango Mobikisi, atelemaki liboso ya Pilato, bafundaki Ye sembo te na mokonzi ya banganzambe mpe bampaka, mpe alobaki liloba moko te ya kotelemela bofundi ya lokuta mpo na Ye, mpe atikaki guvelenele ya Loma kosepelaka.18
Kati na na makama misato oyo ya mawa, Mobikisi, longola kozingamaka na mokumba na mawa mpe mpasi ebele mpenza, ateyaki biso na nzela ya ndakisa na Ye ete “Bolingo ezali na motema pete mpe ezali boboto; … zuwa te; … lolendo te, ekomikumisaka te, ekosalaka na nsoni te, ekolukaka malamu na yango mpenza te, ezali na nkanda te, [mpe] ebombaka mabe na motema te.”19
Likambo mosusu ya motuya mpo na kobeta nsete, mpe moko oyo ezali na mikangano ya mbala moko etali kimoyekoli na biso mpe lolenge nini totombolaka kimia ya Mobikisi, ezali lolenge kati na yango tosalelaka moko na mosusu. na lotomo na Ye na mabele, mateya ya Mobikisi ebetaki nsete—kaka te, kasi mingi mingi—na bolamu ya bolingo, bolingani, bompikiliki to motema molayi, komikitisa, mpe mawa—bizalela ya ebandeli mpo na baoyo balingi kokoma pembeni na Ye mpe kotombola kimia na Ye. Bizalela ya boye ezali makabo uta na Nzambe, mpe lokola tozali kosala makasi ya kokolisa yango, tokobanda komona babokeseni mpe botau ya bazalani na biso na bolingo, boyoki, limemia, mpe kondima mingi. Moko ya bilembo emonanaka na miso mpenza ete tozali pembeni mingi na mobikisi mpe mingi lokola ye ezali lolenge ya bolingo, motema molai, mpe boboto na yango tozwaka baninga na biso bato, atako ezalela kani.
Tomonaka mbala mingi bato oyo bamipesaka na bilobela kutu ya kokitisa mpo na oyo etali emoneli ya bizaleli, botau, mpe makanisi ya basusu, mingi mingi ntango bizaleli mpe makanisi ya boye ekeseni to ezali kotelemela lolenge nini bango basalaka mpe bakanisaka. Ezali momesano mpenza komona bato oyo kokabolaka bilobela ya boye epayi ya basusu, oyo bazongelaka maye bayokaki kozangaka solo koyeba makambo nyonso ezingi likambo yango. Na mawa, media ya bato banso ezali kondima lolenge ya ezalela oyo na nkombo ya bosolo ya solo mpe polele. Na bozangi kososola, lisolo ya digitale mbala mingi ekambaka bato na bitumba ya moto ye moko mpe bowelani ya , kosalaka mitema mpasi, kozokisaka mitema, mpe kopalanginisaka bonguna makasi.
Nefi asakolaki ete na mikolo mya nsuka monguna akotombokisa mpe akopelisa bato na nkanda mpo na kotelemela oyo ezali malamu.29 Makomi eteyi ete “eloko inso eye ebiangi mpe etindi mpo ya kosala bolamu, mpe mpo ya kolinga Nzambe, mpe mpo ya kosalela ye, efulami na Nzambe.”21 Na ngambo mosusu ”ena eye ezali ebe eyei na zabulu; mpo zabulu azali moyini epai ya Nzambe, mpe abundi na ye ntango inso, mpe abiangi mpe asengisi o lisumu, mpe mpo ya kosala ena eye ezali mabe ntango inso.”22
Kokanisaka mateya ya lisakoli oyo, ezali kokamwa te ete moko ya ndenge ya kosala ya monguna ezali kopelisa bonguna mpe koyinana na mitema ya bana ya Nzambe. Ye asepelaka ntango amonaka bato kotongaka, kotiolaka, mpe kofinganaka. Ezaleli oyo ekoki kobebisa ezalela, lokumu, mpe bomilingi ya moto, mingi mingi ntango asambisami na bosembo te. Ezali motuya koloba ete ntango topesi nzela na ezalela ya lolenge oyo na bomoi na biso, topesi esika na mitema na biso mpo ete monguna alona nkona ya kowelana kati na biso, kokomaka na likama ya kokweya na motambu ya monene na ye.
Soki tosali keba na makanisi, maloba, mpe misala na biso te, tokoki kosuka na komibendaka na mayele mabe ya monguna mpe kobebisa mikangano na biso na baye bazali nzinga nzinga na biso mpe baye tolingaka.
Bandeko mibali mpe basi, lokola bato ya solo ya Nkolo mpe batomboli ya kimia na Ye, tokoki te kotika ete misala mabe ya moto oyo ys msbe ezwa esika na mitema na biso. Tokoki te kotika ete mokuma ya libebi ya boye ebebisa mayoki, mikangano, mpe kutu bomoi na biso. Nsango malamu ezali nde nsango ya esengo ya bosepeli.
Ya solo, moko te na biso azali ya kobonga nie, mpe solo, ezali na bangonga ntango tokosamaka kati na ezaleli ya lolenge oyo. Na bolingo ebonga nie mpe boyebi na ye nyonso ya bizaleli ya bomoto na biso, Mobikisi ntango nyonso amekaka kokebisa biso na makama ya boye. Ateyaki biso , “Mpo na bosambisi kani bokosambisi, bokosambisama; mpe na lomeko kani bomeki, ekomekisama na bino lisusu.”23
Bandeko na ngai ya mibali mpe basi, ntango tozali kosala makasi mpo na kokolisa bizalela lokola oyo ya Mobikisi, tokoki kokoma bisalelo ya kimia na Ye kati na mokili engebene ya ndakisa oyo Ye Ye moko atiaki. Nabengisi bino bokanisa ndenge tokoki komibongola bisomei kati na bato ya kotombola mpe ya lisungi, bato oyo bazali na motema ya bososoli mpe bolimbisi, bato oyo balukaka bolamu mpenza kati na basusu, ntango nyonso komikundolaka ete “soki ezali na eloko ya malamu, to ya kitoko to ya lisolo malamu to ya lokumu, tokoluka biloko oyo.”24
Nalaki bino ete ntango tozali kolanda mpe kokolisa bizalela oyo, tokokoma mingi mingi na motema moko mpe na liyoki mpo na bosenga ya baninga na biso bato25 mpe tokoyoka esengo, kimia, mpe bokoli ya molimo.26 Na ntembe te, Nkolo akoyeba makasi na biso mpe akopesa biso makabo tozali na yango mposa mpo na kokoma ya kondima mingi mpe bompikiliki to motema molai na bokeseni ya moko na mosusu, botau, mpe bozangi bobongi nie. Lisusu, tokozala malamu mingi na makoki ya kotelemela mposa ya kotukama to kotuka baoyo bazokisaka biso. Lokola esalaki Mobikisi, mposa na biso ya kolimbisa baoyo basalaka biso mabe to balobaka mabe mpo na biso ekobutisa mpe ekokoma eteni ya ezalela na biso.
Ekoki biso lelo, na Eyenga ya Mandalala oyo, totanda balopu na biso ya bolingo mpe mandalala ya nzete ya mbila ya bolingani, kotambolaka na matambe ya makolo ya Nkumu ya Kimia lokola tozali komilengela mpo na kokembela eyenga oyo ezali koya ya likamwisi ya lilita ya mpamba. Lokola bandeko mibali mpe basi kati na Klisto, tika tosakola na esengo, “Ozana epai na Mwana na Dawidi: Masanzoli na oyo akoya na nkombo na Nkolo; Ozana na bisika-bileki-Likolo.”27
Natatoli ete yesu Klisto azali na bomoi mpe ete bolingo na Ye ebongi nie, elakisami kati na libonza na Ye ya bomikabi, esembolami epayi ya banso oyo bazali na mposa ya kotambola elongo na Ye mpe kosepela na kimia na Ye kati na mokili oyo mpe kati na mokili ekoya. Nalobi makambo oyo na nkombo esantu ya Mobikisi mpe Mosikoli, Yesu Klisto, amene.