Inisitituti
10 Faapotopotoina i Totonu


“Faapotopotoina i Totonu” mataupu 10 o le Au Paia: O Le Tala o le Ekalesia a Iesu Keriso i Aso e Gata Ai, Voluma 1, O Le Tagavai o le Upumoni, 1815–1846 (2018)

Mataupu 10: “Faapotopotoina i Totonu”

Mataupu 10

Faapotopotoina i Totonu

Pa Maa

I le tautoulu o le 1830, e le mamao mai Katelani, na faamaea ai e Lucy Morley e sefululima-tausaga-le matua lana galuega masani i le fale, ae nofo ifo i lalo i autafa o lona pule, o Apikaila Tanielu. A o galue ia Apikaila i lana laau laga’ie, ma faasolo lana ti’a lalaga i tua ma luma e ala atu i filo fesaua’i, sa ta’ai’ai e Lucy le vulu i atigi manifinifi. O le ie sa la lalagaina o le a ave i le tina o Lucy e taui a’i ia auaunaga a Lucy i le fale o le au Tanielu. Faatasi ai ma le mau tamaiti i lona fale, ae leai ni fanau teine talavou, o lea sa faalagolago ai Apikaila ia Lucy e fesoasoani e faamama ma fafaga lona aiga.

A o galulue punonoua’i lea toalua, sa la faalogoina se tuitui i le faitotoa. “Susu mai i totonu,” sa valaau atu ai Apikaila.

I le tepa ae mai lana tulula, sa vaaia e Lucy ni tamaloloa se toatolu o ulufale atu i le potu. Sa o ni tagata e le masani ai, ae sa laei lelei ma foliga faauo. O nei alii uma e toatolu sa peiseai e talavou tele nai lo Apikaila, o le ua i lona tolusefulu tausaga.

Sa tu i luga Lucy ma aumai nisi nofoa i le potu. A o saofafai ifo i lalo nei alii, sa ia teuina o latou pulou ma toe foi atu i lona nofoa. Sa faailoa atu e nei alii i latou lava o Oliva Kaotui, Pale Palate, ma Ziba Peterson, o faifeau mai Niu Ioka o loo ui atu i le taulaga agai i Sisifo. Sa latou fai mai ua toefuatai mai e le Alii Lana talalelei moni i la latou uo, o se perofeta e igoa ia Iosefa Samita.

A o latou talanoa atu, sa faatino lemu e Lucy lana galuega. Sa talanoa tamaloloa e uiga i agelu ma se seti o papatusi auro na faaliliuina e le perofeta e ala i faaaliga. Sa latou molimau atu faapea na auina atu i latou e le Atua i la latou misiona e talai atu le talalelei mo le toe taimi a o loma le Afio Mai Faalua o Iesu Keriso.

Ina ua uma la latou savali, sa taofi le patia pata o le laau laga’ie a Apikaila, ma sa faliu atu le fafine i luga o lona nofoa. “Ou te le manao i se mea e tasi o la outou mataupu inosia i lo’u fale,” sa ia fai atu ai ma le ita ma faalala atu lana ti’a lalaga i o latou mata.

Sa taumafai tamaloloa e tauanau o ia, ma molimau atu e moni la latou savali. Ae sa faatonuina i latou e Apikaila e o ese, ma fai atu na te le manao latou te faaleagaina lana fanau ia latou mataupu sese. Sa talosaga atu tamaloloa pe mafai lava ona ina ia fafagaina i latou. Sa matelaina i latou ma ua alu le aso e leai se mea na ‘aia.

“E le mafai ona outou maua se mea e ‘ai i lo’u fale,” o le tali faasa’ea atu lea a Apikaila. “Ou te le fafagaina ni tagata taufaavalea.”

Sa faafuasei ona tautala ane Lucy, ua ofo i le mafai ona tautala le migao Apikaila i auauna a le Atua. “O lo’u tama e nofo i le tasi le maila mai iinei,” na ia fai atu ai. “Na te le talitualimaina lava se tasi e fia‘ai mai i lona faitotoa. O iina ma o le a fafagaina ai outou ma tausia lelei.”

Na ia aumaia pulou, ma sa mulimuli atu Lucy i faifeautalai i fafo ma faasino atu i latou i le ala e tau atu ai i le fale o ona matua. Sa faafetai atu tamaloloa ia te ia ma amata ona savavali atu i le auala.

“Ia faamanuia oe e le Atua,” o la latou tala lea.

Ina ua lilo atu ia tamaloloa mai le vaai, sa toe foi Lucy i totonu o le fale. O la ua toe galue Apikaila i lana laau laga’ie, ma lana ti’a lalaga i luma ma tua. “Ou te faamoemoe ua e toafimalie nei,” sa ia fai atu ai ia Lucy, ma le matua le fiafia lava.

“Ioe, ua ou fiafia,” o le tali atu lea a Lucy.1


E pei lava ona folafola atu e Lucy, sa maua e faifeautalai e toatolu se taumafataga talimana’o i le fale o Morley. O ona matua, o Isaako ma Lucy, o tagata o le aulotu a Sini Rikitone, ma sa la talitonu o e mulimuli ia Keriso e tatau ona fefaasoaai a latou oa ma meatotino o le tasi ma le isi e faapei o se aiga tele e tasi. O le mulimuli ai i le faataitaiga a le au paia i le Feagaiga Fou o e sa taumafai ia “tuutasi a latou mea uma,” sa la tatala atu ai la la’ua faatoaga tele i isi aiga o e sa mananao e nonofo faatasi ma faatino o latou talitonuga e ese mai le lalolagi faatautava, e tele taimi e manatu faapito ai lea o loo siomia ai i latou.2

O lena afiafi, sa aoao atu ai e faifeautalai le au Morley ma a latou uo. Sa tali atu aiga i le savali a faifeautalai i le sauniaina mo le toe foi mai o le Faaola ma le nofotupu ai i le meleniuma, ma pe tusa o le vaeluapo, e sefulufitu tagata na papatisoina.

I ni aso na sosoo ai, e silia ma le limasefulu tagata i Katelani na lolofi ane i fonotaga a faifeautalai ma talosaga atu e auai i le ekalesia.3 O le toatele o i latou sa nonofo i le faatoaga a le au Morley, e aofia ai Pete, o se pologa ua faasaoloto o lona tina na sau mai i Aferika i Sisifo.4 E oo lava ia Apikaila Tanielu, o le sa vave tele ona ia teena ia faifeautalai, sa ia talia le savali ina ua uma ona la faalogologo ma lona toalua a o latou talai atu.5

A o faatupulaia le ekalesia i Ohaio, aemaise lava i e na mulimuli ia Sini, sa lipotia e Oliva le tala fiafia ia Iosefa. O aso uma lava e talosaga ai isi tagata e faalogologo i le la savali. “Ua matuai toatele i latou e o mai iinei mo tusi,” na ia tusia ai, “ma maimau e, pe ana mafai ona e auina mai se limaselau.”6

E ui ina faafiafiaina o ia i le manuia [o le galuega] i Ohaio, ae sa iloa e Oliva sa valaauina i la’ua e le Alii e talai atu i Initia Amerika o e sa nonofo i talaatu o le tuaoi i sisifo o le Iunaite Setete. Sa lei pine ae tuua e ia ma isi faifeautalai ia Katelani, ma sa latou aveina se tagata faatoa liliu mai e igoa ia Feterika Viliamu. O Feterika o se fomai, ma i le fasefulu-tolu o tausaga, o ia o le tagata aupito matua o le aumalaga.7

I le agai atu i sisifo i le faaiuga o le tautoulu i le 1830, sa latou tauasa atu i laufanua maualalalo ma a’ea’e malie atu ai i atumauga. Sa latou mapu teisi e talai atu i Initia Wyandot i le ogatotonu o Ohaio a o lei faia o latou avanoa e malaga ai i se vaa afi mo Misuri, le setete tupito i sisifo o le atunuu.

Sa sologa lelei le malaga a faifeautalai i luga o le vaitafe seia oo ina poloka lo latou ala e le aisa. Ma le le faamata’uina, sa latou feosofi ese iina ma savavali i le fiaselau maila i auvai ua to’a ai le aisa. E oo atu i le taimi lena, ua mafiafia ma loloto le toulu o le kiona, ma ua atili ai ona faigata ona malaga i laufanaua valevalenoa laugatasi. O nisi taimi o le matagi e agi faalava i le laufanua sa peiseai e lava lona maamaai e fo’ei ese ai pa’u o o latou foliga.8


A o malaga atu faifeautalai agai i sisifo, sa malaga Sini i sasae ma lana uo o Eteuati Paterika, o se fai pulou e tolusefulu-fitu-tausaga le matua mai lana aulotu. Sa agai atu ia alii e toalua i Manaseta, pe toeitiiti atoa le toluselau maila mai Katelani, e feiloai ma Iosefa. Ua auai Sini i le ekalesia, ae sa manao Eteuati e fia iloa le perofeta a o lei faia lana tonu pe tatau ona ia faia le mea lava lea e tasi.9

Ina ua taunuu i la’ua, sa muamua ia uo i le faatoaga a matua o Iosefa, ma sa iloa ai ua siitia atu le au Samita e faalatalata i Feiete. Peitai a o lei toe asaina le isi luasefulu-ono maila i le aiga o le au Samita, sa manao Eteuati e autilotilo i le fanua, ma le mafaufau atonu e ono faaalia mai ai e faiva alofilima o le au Samita se mea e uiga i o latou uiga. Sa vaaia e ia ma Sini le teuina lelei o a latou laau aina, o o latou fale ma tafafale, ma pa maa maualalalo sa latou fausiaina. Sa tofu molimau mai nei mea taitasi i le faatulagaina tatau o le aiga ma le toaaga.10

Sa toe foi Eteuati ma Sini i le auala ma savavali ai i le aso atoa, ma taunuu atu ai i le fale o le au Samita i le afiafi. Ina ua la taunuu iina, sa i ai se sauniga lotu o loo faagasolo. Sa la faaofiofi atu i totonu o le fale ma auai i se faapotopotoga toalaiti sa faalogologo i le lauga a Iosefa. Ina ua maea le lauga a le perofeta, sa ia fai atu soo se tasi o i ai i le potu e mafai ona saunoa pe a musuia ai.

Sa tulai Eteuati ma ta’u atu i le Au Paia le mea sa ia vaaia ma lagonaina i lana malaga. Ona ia fai atu lea, “Ua ou saunia e papatiso, Uso Iosefa. E mafai ona e papatisoina a’u?”

“E mamao tele le mea sa e malaga mai ai,” na fai atu ai Iosefa. “Ou te manatu ua tatau ona fai sau malologa ma sina mea tausami sei aulia le taeao a taeao ona e papatiso lea.

“O le mea lava e te silafia e talafeagai,” na tali atu ai Eteuati. “Ua ou saunia i soo se taimi lava.”11


A o lei faia le papatisoga, sa maua e Iosefa se faaaliga e valaau ia Eteuati e talai atu ma saunia mo le aso o le a afio mai ai Keriso i Lona malumalu.12 Sa papatisoina ia Eteuati ma sa vave ona alu e faasoa atu le talalelei i ona matua ma aiga.13 O le taimi lea, sa nofo ia Sini i Feiete e avea ma tusiupu a Iosefa ma e lei leva ae fesoasoani ia te ia i se galuega faatino fou.14

I ni masina na muamua atu, sa amata ai e Iosefa ma Oliva se faaliliuga musuia o le Tusi Paia. Mai le Tusi a Mamona, sa la iloa ai e i ai upumoni taua na faaleagaina i le gasologa o tausaga ma ua aveeseina mai i le Feagaiga Tuai ma le Feagaiga Fou. O le faaaogaina o le Tusi Paia sa faatau mai e Oliva mai le faletusi a Grandin, sa la amata suesueina le tusi o Kenese, ma sailia musumusuga e uiga i fuaitau sa foliga mai e lei atoatoa pe lei manino foi.15

E lei umi, ae faaalia mai e le Alii ia Iosefa i se faaaliga na muamua maua e Mose, lea sa misi mai le Feagaiga Tuai. I le tusi paia fou faatoa toefuatai mai, sa faaali atu ai e le Atua ia Mose ia “lalolagi e le mafaitaulia,” na ta’u atu ai ia te ia e faapea na foafoaina e le Atua mea uma faaleagaga a o lei foafoaina e Ia faaletino, ma sa aoao atu ai foi e faapea o le faamoemoega o lea foafoaga mamalu o le fesoasoani lea i alii ma tamaitai ia maua le ola e faavavau.16

Ina ua alu Oliva mo lana misiona i Sisifo, sa faaauau e Iosefa ona faaliliuina faatasi ma Ioane Uitimera ma o Ema sa avea ma tusiupu seia oo ina taunuu mai ia Sini. O le mea aupito lata mai, sa amata faaali mai e le Alii nisi o le talafaasolopito o le perofeta o Enoka, o lona soifua ma lana galuega lea sa na ona ta’ua puupuu lava i le Kenese.17

A o tusia e Sini le faalauga a Iosefa, sa la aoaoina ai e faapea o Enoka o se perofeta lea na faapotopotoina faatasi se nuu usiusitai ma faamanuiaina. E faapei o sa Nifae ma sa Lamana o e sa fatufatuina se sosaiete amiotonu ina ua mavae le asiasiga a le Faaola i Amerika, sa aoao le nuu o Enoka ia ola fifilemu faatasi ma le tasi ma le isi. “Sa tasi o latou loto ma tasi le mafaufau, ma sa mau i le amiotonu,” na tusifaamaumau e le mau, “ma sa leai se mativa i totonu o i latou.”18

I lalo o le taitaiga a Enoka, sa fauina ai e tagata se aai paia sa faaigoa o Siona, lea na iu ina taliaina e le Atua i Lona afioaga. O iina na talanoa ai Enoka ma le Alii a o la tilotilo ifo i lalo i le lalolagi, ma sa tutulu le Atua ona o le amioleaga ma le mafatiaga o Ana fanau. O le a oo mai le aso, na Ia ta’u atu ai ia Enoka, o le a aumaia ai le upumoni mai le lalolagi ma o le a fausia ai e Lona nuu se isi aai o Siona mo e amiotonu.19

A o toe manatunatu ia Sini ma Iosefa i le faaaliga, sa la iloa ai ua oo mai le aso o le a toe faatuina ai e le Alii ia Siona i luga o le fogaeleele. E faapei o le nuu o Enoka, o le a manaomia e le Au Paia ona sauni i latou lava, e soofaatasi i le loto ma le mafaufau, ina ia latou saunia e fausia le aai paia ma lona malumalu i le taimi lava e faaalia mai ai e le Alii lona nofoaga.


I le faaiuga o Tesema, sa faatonuina ai Iosefa ma Sini e le Alii e mapu mai le la galuega o le faaliliuga. “Ou te tuu atu se poloaiga i le ekalesia,” na Ia fetalai atu ai, “e tatau ona latou faapotopoto faatasi i Ohaio.” E tatau ona latou faapotopoto faatasi ma tagata fou liliu mai i Katelani ma faatalitali ai mo faifeautalai e toefoi mai mai Sisifo.

“O le poto lenei,” sa fetalai atu ai le Alii, “ma ia tuu atu i tagata uma taitoatasi e filifili mo ia lava seia ou alu atu.”20

O le valaau e o atu i Ohaio na peiseai na aumaia vavalalata ai le Au Paia e faataunuu ia valoaga anamua e uiga i le faapotopotoina o le nuu o le Atua. Na taufai folafola mai e le Tusi Paia ma le Tusi a Mamona e faapea o le a faapotopotoina faatasi e le Alii Lona nuu o le feagaiga e puipuia ai i latou mai mala o aso e gata ai. I se faaaliga talu ai nei, sa ta’u atu ai e le Alii ia Iosefa e faapea e le o toe mamao ona amata lea o le faapotopotoina.21

Ae sa oo mai lava le valaau o se mea e faateia ai. I le konafesi lona tolu a le ekalesia, sa faia i le fale o le au Uitimera na sosoo ma le tausaga fou, e toatele le Au Paia sa faaletonu, sa tutumu o latou mafaufau i fesili e uiga i le poloaiga.22 Sa lei tele ni tagata e nonofo i Ohaio ma e faitau selau maila le mamao ese. Sa utiuti se iloa e tagata o le ekalesia e uiga i ai.

O le toatele o i latou sa galulue malolosi e faaleleia a latou meatotino ma atia’e faatoaga manuia i Niu Ioka. Afai latou te o atu o se vaega i Ohaio, o le a tatau ona latou faatau vave ese atu a latou meatotino ma atonu o le a gau. Atonu e i ai nisi o le a faaletonu tulaga tautupe, aemaise ai pe a faapea ua faamaonia e le lafulemu ma le lelei le laueleele o Ohaio nai lo o latou eleele i Niu Ioka.

O le faamoemoe ia faafaigofie ia popolega e uiga i le faapotopotoina, sa fono ai Iosefa ma le Au Paia ma maua ai se faaaliga.23 “Ou te tuu atu ma avatu ia te outou oa e tele atu, se laueleele lava lea o le folafolaga,” na tautino atu ai le Alii, “ma o le a Ou tuu atu ia te outou e fai ma laueleele o lo outou tofi, pe afai tou te saili i ai ma o outou loto atoa.” O le faapotopotoina faatasi, o le a mafai ai ona lauolaola le Au Paia o se nuu amiotonu ma puipuia ai mai tagata amioleaga.

Sa folafola atu foi e le Alii isi faamanuiaga faaopoopo e lua ia i latou o e faapotopoto i Ohaio. “O iina o le a Ou tuu atu ai ia te outou la’u tulafono,” na Ia fetalai ai, “ma o iina o le a faaeeina ai outou i le mana mai luga.”24

O le faaaliga lea na faatoafilemuina ai mafaufau o le toatele o le Au Paia i totonu o le potu, e ui sa mumusu ni nai tagata toalaiti e talitonu na aumai mai le Atua. O le aiga o Iosefa, o le au Uitimera, ma le au Naite sa i ai ma i latou o e sa talitonu ma sa filifili e mulimuli ai.25

I le avea ai ma taitai o le paranesi o le ekalesia i Kolesavile, sa toe foi Newel Naite i le fale ma amata ona faatau ese atu mea sa ia mafaia. Sa ia faaaluina foi le tele o lona taimi e asiasi ai i tagata o le ekalesia. O le mulimuli ai i le faataitaiga a le nuu o Enoka, na galulue faatasi ai o ia ma isi Au Paia o Kolesavile ma ositaulaga e faamautinoa e mafai e e matitiva ona o i le malaga a o lei oo i le tautotogo.26

O le taimi lea, sa lagonaina ai e Iosefa se tulaga manaomia faanatinati e alu i Katelani ma feiloai ai ma tagata fou faatoa liliu mai. E ui sa maitaga ia Ema i le masaga ma ua faatoa malosi mai se ma’i faaumiumi na taia ai o ia, ae sa oso o ia i luga o le taavale solofanua, ma le naunau ia la o ma ia.27


I Ohaio, sa feagai ai le ekalesia ma tauiviga. Ina ua tuua e faifeautalai mo le itu i Sisifo, sa faaauau ona faatupulaia le faitau aofai o tagata liliu mai i Katelani, ae o le toatele o le Au Paia sa le mautinoa pe faapefea ona faatino lo latou faatuatuaga fou. O le toatele lava sa vaavaai atu i le Feagaiga Fou mo se taitaiga e pei ona sa latou i ai muamua a o lei auai i le ekalesia, ae aunoa ma le taitaiga faaperofeta o lea sa foliga ai e tele auala na faaliliuina ai le Feagaiga Fou e faapei ona sa i ai le Au Paia i Katelani.28

O Elizabeth Ann Whitney o se tasi o i latou o e sa moomoo e fia iloa meaalofa faaleagaga a le ekalesia Kerisiano anamua. A o lei oo mai faifeautalai i Katelani, sa tele taimi na tatalo ai Ann ma lona toalua, o Newel ia iloa pe mafai faapefea ona la maua le meaalofa o le Agaga Paia.

I se tasi po, a o tatalo mo se taitaiga faalelagi, sa la vaai ai i se faaaliga o se ao o to’a i luga o lo la’ua fale. Sa faatumuina i la’ua i le Agaga, ma sa mou malie atu lo la fale a o siomia i la’ua e le ao. Sa la faalogoina se siufofoga mai le lagi: “Ia sauni e talia le afioga a le Alii, aua ua oo mai.“29

E lei ola a’e Ann i se aiga lotu, ma e lei lolotu foi se tasi o ona matua. Sa lei manao lona tama i faifeau, ma sa pisi e le aunoa lona tina i ona tiute faatausiaiga po o le tausiga foi o tei laiti o Ann. Sa la taufai fautuaina ia Ann e olioli i le olaga nai lo le sailia o le Atua.30

Peitai o Ann sa ta’a’ina pea lava o ia e le aunoa i mea faaleagaga, ma ina ua ia faaipoipo atu ia Newel, sa ia faaalia sona manao e sue se lotu. I lona faatauanau pea, sa la auai ai i le aulotu a Sini Rikitone aua sa talitonu o ia e sili ona latalata ona mataupu faavae i mea ia na ia maua i le tusi paia. Mulimuli ane, ina ua ia faatoa faalogo ia Pale Palate ma ana soa o talai atu le talalelei toefuataiina, sa ia iloa e moni mea sa latou aoaoina atu.31

Sa auai ia Ann i le ekalesia ma sa ia olioli i lona faatuatuaga fou, ae o ala eseese sa faatino ai e tagata na fenumiai ai o ia. Sa faaauau pea e ana uo o Isaako ma Lucy Morley ona valaaulia tagata e nonofo i le la faatoaga ma faasoa atu i ai a la’ua punaoa.32 O Limani Copley, o le sa umia se faatoaga tele i sasae o Katelani, sa ia faaauau foi ona taofiofi mau i nisi o aoaoga mai lona taimi sa i ai i le au Sieka, o se faapotopotoga faalelotu sa lata ane i lo latou pitonuu.33

O nisi o le Au Paia i Katelani na soona maotua le mea na oo i ai o latou talitonuga, ma olioli ai i mea sa latou manatu faapea o meaalofa a le Agaga. E toatele tagata na fai mai na maua a latou faaaliga sa le mafai ona latou faamatalaina. O isi sa talitonu o le Agaga Paia na afua ai ona latou faasee pe ma’alo atu i lalo.34 O se tasi tagata sa osooso faataamilo i le potu pe pe’ape’a mai laau faalava o le taualuga i soo se taimi e manatu ai o ia ua ia lagonaina le Agaga. O le isi sa amio pei o se manuki.35

O le vaaia o ia amioga, sa amata ai ona lotovaivai nisi o tagata liliu mai ma lafoai ai le ekalesia fou. Sa faaauau pea ona tatalo ia Ann ma Newel, ma le mautinoa o le a faaali atu e le Alii ia te i laua le ala e agai ai i luma.36

I le aso 4 Fepuari, 1831, sa taunuu ai se taavale solofanua i le faleoloa sa umia ma faagaoioia e Newel i Katelani. Sa oso mai i fafo se tagata e luasefulu-lima-tausaga le matua, oso atu i totonu ma aapa atu lona lima i luga o le fata. “Newel K. Whitney!” sa ia alaga atu ai. “O oe le tagata!”

Sa lulu e Newel lona lima. “Ua e iloaina au,” na ia fai atu ai. “E le mafai ona ou ta’u atua lou suafa, e faapei ona e ta’u maia lo’u igoa.”

“O a’u o Iosefa le Perofeta,” sa fai atu ai le tagata. “Sa e tatalo ia ou oo mai iinei, ia o le a la se mea ua e manao ou te faia?”37