Hisitōlia ʻo e Siasí
10 Moʻoní mo e Māʻoniʻoní


“Moʻoní mo e Māʻoniʻoní,” vahe 10 ʻo e Kau Māʻoniʻoní: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, Voliume 2, ʻIkai ha Nima Taʻe-Maʻa, 1846–1893 (2019)

Vahe 10: “Moʻoní mo e Māʻoniʻoní”

Vahe 10

Moʻoní mo e Māʻoniʻoní

ʻĪmisi
teleʻa maʻuiʻui fakatalopiki

Ne puke maʻu ʻe Siaosi Kēnoni ʻa ʻene kato fonongá ‘i heʻene hifo atu ʻi ha vaitafe ne tafe ʻi he Teleʻa maʻuiʻui ko ʻIaó ʻi Mauí. Ko e ʻaho 8 ʻo Māʻasi, 1851, ofi ki he fakaʻosinga ʻo e faʻahitaʻu ʻuhoʻuha ʻa Hauaiʻí. Naʻá ne mavahe mei hono ʻapi ʻi Lahainá ʻi ha ʻaho ʻe fā kimuʻá, pea kamata luelue fakatokelau ʻi he matāfangá. Naʻá ne talaange ki hono kaungā ngāue fakafaifekaú, “Kuo pau ke u ʻalu atu ki he kakai totonu ʻo e fonuá ʻo kamata ke malanga kiate kinautolu.” Naʻá ne vēkeveke ke feinga ke lelei ange ʻene lea faka-Hauaiʻí pea mo fai ʻene fakamoʻoní. Naʻe fakahā ange ʻe he ʻEikí kiate ia kuo ʻi ai ha kakai ʻi Maui kuo nau mateuteu ke tali ʻa e moʻoní. Naʻe ʻikai ke ʻilo ʻe Siaosi pe ko hai kinautolu, ka naʻá ne ʻamanaki te ne ʻiloʻi kinautolu ʻi he taimi te nau feʻiloaki aí.

Kuó ne fononga ʻeni ʻi ha maile ʻe fāngofulu mo e ʻikai ha ola. ʻI he fakapōpōʻuli ʻa e ngaahi konga ʻaó pea toe ʻuha lahí, naʻá ne fifili pe naʻe hala nai e taimi naʻá ne fili ke fai ai ʻene fonongá he taʻu ko iá.

ʻI he aʻa atu ʻa Siaosi ki he loto vaitafé, naʻá ne hekea ʻo tō ki he loto vaí. ʻI heʻene tuʻu haké, naʻá ne totolo mei he vaí ʻo kaka hake ʻi ha tafungofunga ofi mai ki Uailuku, ko ha kiʻi kolo tokosiʻi ne ʻikai ke lahi ai ha ʻū fale, ko ha ʻapiako maʻá e kakai fefiné, pea mo ha falelotu māʻolunga naʻe ngaohi mei he maka moʻunga afí.1

Naʻe nofo ʻi he koló ha kau faifekau Palotisani ʻe niʻihi, pea naʻe fie maʻu ʻe Siaosi ke fai ʻene fakamoʻoní kiate kinautolu. Ka naʻá ne ongosia mo ongoʻi mā ʻi he viviku mo likoliko hono valá. Naʻá ne pehē loto pē, mahalo naʻa lelei ange ke ne foki ki Lahaina, ʻi haʻane feinga ke vahevahe e ongoongoleleí ʻi he taimi naʻe ʻalotāmaki aí.

Naʻe ʻilo ʻe Siaosi ʻa e hala mei he loto koló peá ne kamata ke foki ki ʻapi. ʻI heʻene mavahe siʻi atu pē mei Uailukú, lolotonga ʻene mālōlō ke fetongi hono soté mo tele hono kavá, naʻe fakafokifā pē ʻene ongoʻi ke toe foki ki he koló. Naʻe vave ʻene tafoki ʻo foki he halá, pea ʻi heʻene fakalaka atu ʻi he toumuʻa ʻo e falelotú, ne hū mai ha ongo fafine mei ha ʻapi ofi mai. “E ka haole!” ko ʻena ui atu ia ki he kakai ʻi he falé. ʻOi, ko e pālangi!2

Naʻe ʻasi mai ha kau tangata ʻe toko tolu ʻi he matapā ʻi mui ʻiate kinauá pea nau omi ki he matapā ʻo e ʻaá ʻi he ʻamanaki ke fakalaka atu ai ʻa Siaosí. Naʻe ʻeke ange ʻe he taha ʻo e kau tangatá pe ko ʻene ʻalú ki fē. Naʻe fakamatala ange ʻe Siaosi naʻá ne fakakaukau ke foki ki Lahaina koeʻuhí ko e ʻeá. Naʻe talaange ʻe he tangatá naʻe sai ange ke ne tatali ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi peá ne fakaafeʻi ʻa Siaosi ke nofo ʻi hono falé.

Ko e hingoa ʻo e tangatá ko Sonatane Napela. Ko ha fakamaau ia ne fakaʻapaʻapaʻi ʻi he feituʻú pea ko e taha ʻo e houʻeiki, pe nōpele ʻo e motú. Naʻá ne ako mo e ongo tangata kehe ko Uiliami Uaua mo H. K. Kaleohano, ʻi he ʻapiako lelei taha ʻi he motú. ʻI he talanoa ʻa Siaosi mo kinautolú, naʻá ne ʻiloʻi leva kuó ne ʻilo ʻa e kakai kuo teuteu ʻe he ʻOtuá. .3

ʻI he ʻaho hono hokó, naʻe akoʻi ʻe Siaosi ʻa Napela fekauʻaki mo e Tohi ʻa Molomoná pea mo e palōfita ko Siosefa Sāmitá. Naʻá ne fakamatala ʻo pehē, “ʻOku ʻikai ke mau ngāue ʻaki ʻa e Tohi ʻa Molomoná ke ne fetongi ʻa e Tohi Tapú, ka ke na fefakamoʻoniʻaki.” Naʻe saiʻia ʻa Napela ʻi he pōpoaki ʻa Siaosí, ka naʻá ne pehē naʻá ne fie maʻu ke ne ʻilo ʻiate ia pē pe naʻe moʻoni.4

Naʻe vave pē e taimi ke foki ai ʻa Siaosi ki Lahainá. Naʻá ne palōmesi ange te ne foki mai ki Uailuku koeʻuhí ke akoʻi ʻa Napela mo hono ngaahi kaungāmeʻá. Naʻá ne fakamoʻoni kuó ne talaange ʻa e moʻoní kiate kinautolu peá ne fakaafeʻi kinautolu ke nau ako lahi ange ki he ongoongolelei kuo toe fakafoki maí.

Naʻe lau ʻe Siaosi mei he Tohi Tapú ʻo ne pehē, “ʻAhiʻahiʻi ʻa e meʻa kotoa pē; puke ke maʻu ʻa ia ʻoku leleí.”5


Lolotonga e foki ʻa Siaosi ki Lahainá, naʻe teuteuʻi ʻe Pilikihami ʻIongi ia ki ha ngaahi liliu ʻi he Teleʻa Sōlekí. Hili e tohi tangi ʻa e Kāingalotú ki he Fale Aleá ke nau hoko ko ha puleʻanga fakavahé, naʻe faleʻi kinautolu ʻe Tōmasi Kane, ko ha tangata ne fakakaungāmeʻa ki he Kāingalotú mo tokoni ke nau fokotuʻu e Kongakau Māmongá, ʻo ne faitohi kia Pilikihami ke nau fai ha tohi tangi ke hoko ko ha siteiti. ʻOku ʻikai tatau ʻa e puleʻanga fakavahé mo e puleʻanga fakasiteití he ʻoku nau fakafalala ke fili mai ʻe he palesiteni ʻo e ʻIunaiteti Siteití ʻa honau kau ʻōfisa māʻolungá, ka ko e ngaahi siteití ʻoku nau fakaʻatā e kakaí ke nau fili pē honau kau takí ʻo lahi ange ai hono puleʻi ʻe he kakaí ʻa e puleʻangá.6

Naʻe vave hono faʻu ʻe he Kōmiti Kakató ha tohi tangi ke nau hoko ko ha siteiti. Ke fakapapauʻi ʻe aʻu kei taimi ʻa e tohi tangí ki he Fale Aleá, ne faʻu ʻe he Kōmiti Kakató ha lekooti ʻo ha fakataha fakakonisitūtone ne ʻikai fakahoko ʻo ʻave ia fakataha mo ha ngaahi fakamatala fakapepa ki honau kau fakafofonga ʻi Uasingatoni, DC.7 Naʻe ʻamanaki ʻa e kau Palesitenisī ʻUluaki ke ʻave ʻa ʻŌliva Kautele ki Uasingatoni ke tokoni ki he kole ko ia ke nau hoko ko ha siteití ka naʻe puke ʻa ʻŌliva lolotonga ʻene ʻi he fāmili hono uaifí ʻo ne mate ai ʻi Māʻasi, 1850. Ne ʻi hono tafaʻakí ʻa Fineasi ʻIongi ʻi he taimi naʻá ne mālōlō aí.

Ne tohi ʻa Fineasi kia Pilikihami kimui ange ʻo pehē, “He ʻikai toe ngalo ʻa ʻene fakamoʻoni fakaʻosí.” “Naʻá ne pehē ange ki hono kaungāmeʻá ʻoku ʻi he teleʻá pē ʻa e fakamoʻuí pea fakafou mai ia ʻi he lakanga fakataulaʻeiki ʻoku ʻi aí.”8

ʻI he taimi naʻe aʻu atu ai ʻa e tohi tangi ke hoko ko ha siteití ki Uasingatoní ne lolotonga fakahoko ʻi he Fale Aleá ha fakakikihi fuoloa fekauʻaki mo e ngāue pōpula ʻa e kau ʻuliʻulí, pea mo ʻene mafola mai ki he ngaahi fonua fakahihifó hili ʻa e tau mo Mekisikoú. Ne ngali mahuʻinga ange e fakakikihí ʻi he tohi tangi ke hoko ko ha siteití, pea ko hono aofangatukú naʻe fokotuʻutuʻu ai ʻe he Fale Aleá ha vahefonua ʻi he Fuʻu Anovai Māsima Lahí ko ha konga ʻo ha alea lahi ange ke fakafiemālieʻi ʻa e ngaahi faʻahi ne fakakikihi ʻi he lotoʻi puleʻangá.

Naʻe fakafisingaʻi e he Fale Aleá e hingoa Teseletí pea ui ai e vahefonua foʻoú ko ʻIutā, ko e fakahingoa ki he kau ʻInitia ʻIutí. Naʻe siʻisiʻi ange ʻa ʻIutā ʻi he meʻa naʻe kole ʻe he Kāingalotú, pea ʻikai ke ʻi ai ha taulanga ʻi tahi, ka naʻe kau ai ha ngaahi konga fonua lalahi Naʻe fiemālie e Kāingalotú ʻi hono fili ʻe he palesitení ha kau mēmipa ʻo e Siasí ki ha ngaahi lakanga ne laka hake ʻi he vaheua ʻe taha ʻo e ngaahi lakanga fakapuleʻanga māʻolungá, kau ai e hoko ʻa Pilikihami ʻIongi ko ha kōvaná. Ko e toenga ʻo e ngaahi lakangá naʻe ʻave ia ki ha kau ʻōfisa ne ʻikai nofo he vahefonuá ʻa ia naʻe ‘ikai ke nau kau ki he Siasí.9 Ne kau ʻi he kau ʻōfisa ko ʻení ha ongo mēmipa ʻo e kau mēmipa ʻe toko tolu ʻo e fakamaauʻanga lahi fakavahefonua ne toki fokotuʻutuʻú, ʻo fakangatangata ai e mafai ʻo e Kāingalotú ke fakamālohia ʻenau ngaahi laó.

Naʻe talitali ʻi he loto tokanga ʻe Pilikihami mo e Kāingalotú ʻa e kau ʻōfisa ko ʻení ʻi he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1851. Ko ha kau tangata loto fakapapau kinautolu mei he hahaké naʻa nau momou ke hiki ki he vahefonua naʻe mamaʻó. Naʻe faingataʻa mo taʻe fakafiemālie ʻa e ngaahi fuofua fakataha mo e Kāingalotú. Naʻe hoko e fakatanga he kuohilí ke fakatupunga ai ha huʻuhuʻu ʻa e Kāingalotú ki he kakai mei tuʻá, pea naʻe ongoʻi ʻe he kau ʻōfisá naʻe tukunoaʻi mo taʻetokaʻi kinautolu ʻi he taimi ne nau tūʻuta aí. Naʻa nau ʻiloʻi foki fekauʻaki mo e Kāingalotú mo ʻenau ngaahi tui fakalotú makehe mei he ngaahi talanoa ne nau fanongo ai fekauʻaki mo e mali tokolahi ʻi he Siasí.10

ʻI he taimi ko iá, naʻe teʻeki ai ke talaki ʻe he Kāingalotú ʻa ʻenau tui kihe mali tokolahí. ʻI he taimi ne fekauʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa Sāmita ke fakahoko e tefitoʻi moʻoní, ne fekauʻi ia ʻe ha ʻāngelo ke ʻoua naʻá ne fakamatalaʻi fakahāhā ia kae akoʻi pē ki he Kāingalotú ʻi he angatonu ʻo ʻikai ha toe veiveiua. Naʻe fakaʻapaʻapaʻi ʻe he Kāingalotu kimuʻa ʻo e Siasí ʻa e mali pē mo e toko tahá ko e founga totonu pē ʻo e malí, pea ʻe fakaʻohovale ke ʻi ai ha toe founga kehe. Ka kuo talaʻofa ʻe he ʻEikí ke hakeakiʻi ʻa e Kāingalotú ʻi heʻenau talangofuá mo e feilaulaú.

ʻI he taimi ʻo ʻene pekiá, kuo ʻosi mali ʻa Siosefa mo ha ngaahi uaifi tokolahi ki taimi mo ʻitāniti. Naʻe silaʻi ia ki ha niʻihi kehe ki ʻitāniti pē, ʻa ia ʻe toki kamata ʻa honau vā fetuʻutaki ʻi he nofo-malí ʻi he moʻui ka hokó. Naʻá ne toe akoʻi e mali tokolahí ki hono kaungā ngāue ofi tahá, pea naʻe hokohoko atu ʻenau tauhi hono fakahoko fakatautaha iá [mali tokotahi] hili ʻene pekiá. Kia Siosefa mo e Kāingalotu kimuʻá, ne hoko ʻa e mali tokolahí ko ha tefitoʻi moʻoni fakalotu molumalu, kae ʻikai ko ha founga ke fakafiemālieʻi e holi koví.11

ʻI he taimi naʻe aʻu atu ai ʻa e kau ʻōfisa fakapuleʻangá ki he vahe fonuá ʻi he faʻahitaʻu māfana ʻo e taʻu 1851, kuo hoko ʻa e mali tokolahí ko ha meʻa angamaheni ʻi he Siasí, ʻo hoko ia ke faingataʻa ange ki he Kāingalotú ke maluʻi e mali tokolahí mei he kau ʻaʻahí. Ko hono moʻoní, ʻi he ngaahi fakataha fakafiefia mo fakasōsialé, ne feʻiloaki ai e kau ʻōfisá mo e ngaahi uaifi ʻo Pilikihami ʻIongi mo Hiipa Kimipoló, ʻa ia naʻe ʻikai ke nau feinga ke fūfuuʻi honau ngaahi vā fetuʻutaki ki honau husepānití.12

ʻI he ʻaho 24 ʻo Siulai, 1851, naʻe kau fakataha ʻa e kau ʻōfisá mo e Kāingalotú ʻi hono fakamanatua ʻo e taʻu ʻe fā ʻa e tūʻuta ʻa e kau paioniá ʻi he teleʻá. Naʻe kamata ʻaki e kātoangá ʻa e fana ʻo e meʻafana fakafonuá, ngaahi fasi fakafonuá, mo ha laka fakatē. Naʻe lea leva ʻa Seniale Taniela Uelesi, ko ha mēmipa ʻiloa ʻo e Siasí pea mo ha komanitā ʻo e kau tau fakavahefonuá, fekauʻaki mo e ngaahi faingataʻa naʻe foua ʻe he Kāingalotú ʻi he kuohilí pea naʻá ne kikiteʻi ha ʻaho ʻe fakamamahiʻi ai ʻa e ʻIunaiteti Siteití koeʻuhí ko ʻenau taʻe fie tokoniʻi e Siasí.13 Naʻe saiʻia e Kāingalotú ʻi he leá, ka naʻe loto mamahi e kau ʻōfisá.

Hili ha ngaahi uike mei ai, naʻe aʻu atu ha ʻōfisa ʻe taha, ko Fakamaau Peuli Poloukasi, mei he ngaahi siteiti fakahahaké. Kuo tali ʻe Poloukasi hono fokotuʻu ia ki ha lakanga ʻi ʻIutaá mo e ʻamanaki ʻe fili ia ʻe he Kāingalotú ke ne fakafofongaʻi kinautolu ʻi he Fale Alea ʻo e ʻIunaiteti Siteití. Ka, ʻi heʻene aʻu atu ki he vahefonuá, naʻá ne loto mamahi he ʻiloʻi kuo ʻosi fili ki he lakangá ha mēmipa ʻo e Siasí ko hono hingoá ko Sione Peenisela. Naʻá ne toe hohaʻa foki mo fakaliliʻa ʻi he meʻa naʻe lipooti ange ʻe he kau ʻōfisa kehé fekauʻaki mo e lea ʻa Taniela Uelesi ʻi he ʻaho 24 ʻo Siulaí.

ʻI Sepitemá, naʻe kole ʻe Poloukasi ha ngofua ke ne lea ʻi ha konifelenisi makehe ʻa e Siasí. Naʻá ne pehē naʻá ne fie maʻu ke ne kole ha paʻanga ki ha maka fakamanatu ʻo Siaosi Uasingatoni, ko e fuofua palesiteni ia ʻo e ʻIunaiteti Siteití. Naʻe ʻikai ke falala kakato ʻa Pilikihami ki he kolé, ka naʻá ne loto fiemālie pē ke lea ʻa e fakamāú.14

Naʻe kamata ʻaki ʻe Poloukasi hono fakahikihikiʻi ʻa e foaki ʻofa ʻa e Kāingalotú. Naʻá ne lau mei he Tohi ʻa Molomoná peá ne lea ki heʻene holi ke ngāue mo fakakaumeʻa kiate kinautolú. Ka naʻá ne lea ki ha ngaahi meʻa kehekehe kimuʻa peá ne toki lea ʻaki e ʻuhinga totonu ʻo ʻene leá. Pea ʻi he taimi naʻe faifai peá ne fakaafeʻi ai e Kāingalotú ke nau foaki [ha paʻanga] ki he maka fakamanatú, naʻá ne fokotuʻu ange ki he ngaahi uaifi tokolahí ʻoku totonu ke nau siʻaki ʻenau nofomali tokolahí kimuʻa pea toki fai ʻenau tokoni paʻangá.15 Naʻá ne pehē ange, “Kuo pau ke mou angamaʻa pea akoʻi homou ngaahi ʻofefiné ke nau angamaʻa.”16

ʻI he loto ʻita ʻa e haʻofangá, naʻa nau tuʻutuʻuni ai ke fakangata ʻa e lea ʻa Poloukasí. Ka naʻe hoko atu pē e lea ʻa e fakamāú. Naʻá ne fakahalaʻi e lea ʻa Taniela Uelesi ʻi he ʻaho 24 ʻo Siulaí mo ne tukuakiʻi ʻa e Kāingalotú ki he anga taʻemateaki. Naʻá ne pehē, “Kuo teʻeki ai ke fakamamahiʻi kimoutolu ʻe he puleʻanga ʻIunaiteti Siteití. Ko Mīsuli ia mo ʻIlinoisi ʻa e feituʻu ke fai ki ai e totongi huhuʻí.”17

Naʻe loto mamahi lahi ʻa e Kāingalotú ʻi heʻene leá. Ko e hā ha meʻa naʻá ne ʻilo fekauʻaki mo ʻenau faingataʻaʻia ʻi he kuohilí? Naʻe longoaʻa mai e lāunga mo e kalanga ʻita mei he haʻofangá ʻi he kole ʻe he Kāingalotú kia Pilikihami ke ʻai haʻane tali ki he ngaahi lea fakatupu ʻita ne fakahokó.

ʻI he ʻosi pē e lea ʻa Poloukasí, naʻe tuʻu ʻa Pilikihami ʻo felākaaki ʻi he veʻe tuʻunga malangá.18 Naʻá ne kaila, “Ko Fakamaau Poloukasí ʻoku fuʻu mātuʻaki taʻeʻilo ka ʻikai ʻoku fulikivanu ʻene faihalá. ʻOku tau ʻofa ʻi he puleʻangá mo e Konisitūtoné, ka ʻoku ʻikai ke tau saiʻia he kakai angakovi ʻoku nau fakalele ʻa e puleʻangá.”19


Naʻe hokohoko atu e tupulaki ʻa e Siasí ʻi he Pasifiki Sauté, ʻo mamaʻo ia mei he moveuveu ʻi he Vahefonua ʻIutaá. Hili hono tuku pōpula ʻo ʻEtisoni Pālati mo hono kaungāfononga ko Sēmisi Palauní ʻi ha ngaahi uike, ne faifai pea fakangofua kinaua ʻe he kōvana ʻo Tahití ke na nofo ʻi he ʻotu motú kehe pē ke na talangofua ki he ngaahi tuʻutuʻuni pau ki hono fakangatangata ʻo e founga naʻá na vahevahe ai ʻa e ongoongoleleí mo tokangaʻi ʻa e Siasí.

ʻI he malumalu ʻo e ngaahi fakangatangata foʻoú, naʻe ʻikai ngofua ke malanga fakafepaki ʻa e kau faifekau ʻo e Siasí ki ha tui fakalotu kuo ʻosi fokotuʻu pe kau ʻi he ngaahi meʻa fakapolitikalé pe fakapuleʻangá. Naʻe taʻotaʻofi foki ʻe he ngaahi fakangatangatá ʻa e founga ne lava ke tokoniʻi fakapaʻanga ai ʻe he kau faifekaú kinautolú, fakatonutonu e kāingalotu talangataʻa ʻo e Siasí, maʻu ha konga kelekele moʻo e Siasí, mo fakahoko e ngaahi fakatahá. Kapau he ʻikai ke nau talangofua ki he ngaahi tuʻutuʻuni ko ʻení, ʻe malava leva ke tuli ʻa e kau faifekaú mei he fonuá.20

Naʻe vahe ʻe ʻEtisoni ʻa Sēmisi ke ngāue mo ha kiʻi kolo ofi mai kae foki ia ki Tupuai ke toe fakataha mo hono fāmilí mo tataki ʻa e misioná. Naʻe feʻunga mo e ʻaho ʻe fitu ʻa e folau ki Tupuaí. ʻI heʻene sio atu ki he motú mei hono vaká, naʻá ne toʻo hake ha meʻa fakaʻata pea naʻá ne sio ki hono ngaahi ʻofefiné ʻi he matātahí naʻa nau sio fiefia mai kiate ia ʻi ha meʻa fakaʻata ʻanautolu pē. Ne vave e ʻasi ʻa e kohu ʻo e afí ʻi he motú he naʻe kamata feimeʻatokoni e Kāingalotu Tupuaí ko hono talitali iá.

ʻI he taimi ne fakaofi atu ai e vaká ki he motú, naʻe ʻaʻalo mai ha pōpao ke ʻave ʻa ʻEtisoni ki he matāfangá. Naʻe vēkeveke ʻa ʻEtisoni ke toe fakataha mo hono fāmilí, pea naʻá ne teuteu ke puna ki he pōpaó, ka naʻe taʻofi ia ʻe he faifekau ʻo e vaká. Naʻá ne pehē ange, “He ʻikai ke mavahe ha taha mei he vaká kae ʻoua kuo tau tuku ha fakafetaʻi ki he ʻEikí.”

Naʻe tūʻulutui hifo ʻa ʻEtisoni mo e kau pāsese kehé, pea naʻe fai ʻe he faifekaú ha lotu. ʻI he fanongo pē ʻa ʻEtisoni ki he “ʻĒmení,” naʻá ne puna ki he pōpaó pea tuaiekemo kuó ne fāʻofua ki hono fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá. Naʻe toe ʻohovale ʻa ʻEtisoni ʻi he vave e lalahi hono ngaahi ʻofefiné. Naʻe ʻasi moʻui lelei e tokotaha kotoa pea naʻa nau mateuteu ke fakafiefiaʻi ʻene tūʻuta moʻui angé. Pea naʻe fiemālie ʻa Luʻisa ke toe fakataha mo ia.

Naʻe talaange mahino ʻe Luʻisa kiate ia, “Ne u aʻusia ha loloa lahi fakaʻulia he folau mei Kalefōniá, ka ʻoku ou fiefia mo moʻui lelei he taimí ni.”

Naʻe hiki ʻa ʻEtisoni ki he ʻapi hono fāmilí ʻa ia naʻe ʻaaʻi pea ʻi ai mo ha kiʻi ngoue siʻisiʻi pē. Naʻe foʻu ʻe Penisimani Kolouati mo e kau faifekau kehé ha vaka, ko e Ravaai, ʻi ha kolo ofi mai ke nau lava ʻo ʻaʻahi ai ki he ʻotu motu mamaʻo ʻo e misioná. Naʻe ʻikai fuoloa kuo kamata ngaohi ʻe ʻEtisoni ʻa e lā ʻo e vaká.21

Lolotonga iá, naʻe akoʻi ʻe Luʻisa mo hono tehina ko Kalolainé ʻa e akó ʻi he ʻapisiasi ʻo e Kāingalotú, ko ha loki havilivili naʻe ʻi ai ha matapā sioʻata lalahi ʻe ono ʻi he holisi takitaha. Naʻe kamata pongipongia ʻa e ngaahi kalasí, pea naʻe akoʻi ʻe Luʻisa ʻa e tamaiki tangata mo e tamaiki fefine taʻemanongá ki he lea faka-Pilitāniá, ʻo akoʻi kiate kinautolu ʻa e mataʻifiká, ngaahi ʻaho ʻo e uiké, mo e ngaahi māhina ʻo e taʻú. Naʻe fakahoko leva ʻe he Kāingalotu Tupuaí ʻi he houa efiafí hono akoʻi ʻo Luʻisa mo e kau faifekau kehé ki he lea faka-Tahití.22

Naʻe tanganeʻia ʻa Luʻisa ʻi he tui ʻa e Kāingalotu Tupuaí. Naʻa nau fiefia ʻi he lotú mo e lau ʻo ʻenau Tohi Tapu. Naʻa nau faʻa ʻā hengihengia teʻeki mafoa ʻa e atá, ui honau ngaahi fāmilí ke nau fakataha mai ki he lotu pongipongí. Naʻe tā ha fafangu he pongipongi Sāpate kotoa pē ʻi he hoko ʻa e fitú, pea naʻe fakataha ʻa e Kāingalotu ʻe meimei toko teau ki he ʻapisiasí mo ʻenau Tohi Tapú. Ko e taimi ʻe niʻihi, naʻa nau fakaʻaongaʻi ʻa e fuaʻi ʻakaú mo e huhuʻaʻi niú ki he sākalamēnití. 23

Naʻe vēkeveke ʻa e Kāingalotu Tupuai tokolahi ke fakataha mo e Kāingalotu ʻi he ʻIunaiteti Siteití, ka naʻe ʻikai lava ʻe ha taha ʻo totongi ʻa e fakamole lahi ki he folau ko iá. ʻI he taimi naʻe fakakaukau ai ha fāmili ngāue fakafaifekau ʻe taha, ko e kau Tomukinisí, ke foki ki ʻapi hili ia ha māhina ʻe valu ʻi he motú, naʻe kole ʻe ʻEtisoni kiate kinautolu ke nau tānaki paʻanga ke ʻave ʻa e Kāingalotu mei motú ki he fakatonga ʻo Kalefōniá.24

ʻI he taimi naʻe ʻosi ai hono foʻu ʻe he Kāingalotú ʻa e Ravaai, naʻe folau atu ʻa e ongo faifekaú ki he ʻotu motú. Naʻe folau fakataha ʻa ʻĒleni mo ʻEtisoni kae nofo ʻa Luʻisa ke hokohoko atu e akó. Ne foki mai ʻa ʻEtisoni mo ʻĒleni hili ha uike ʻe ono pea faʻa ʻalu ʻa Luʻisa mo hono husepānití ʻo ngāue fakaetauhi ʻi he motú, ʻo ne maʻu ai ha ngaahi faingamālie ke akoako e lea fakafonuá mo fakakaukauloto ki he ngāue ʻa e ʻEikí.

Naʻá ne fakakaukau he taimi ʻe niʻihi pe ʻokú ne fai koā ha lelei. Ne tohi ʻa Luʻisa ʻo pehē, “ʻOku ou ʻamanaki ʻe hoko ha lelei lahi ʻi heʻeku haʻu ki hení, neongo he ʻikai hoko ia he taimí ni. Kuó u feinga ke tūtuuʻi ʻa e tenga leleí; mahalo ʻe lava ke toki tānaki e fuá hili ha ngaahi ʻaho lahi.”25


ʻI he fakahahake ʻo e ʻIunaiteti Siteití, naʻe fakatupu ʻe he ongoongo ʻo hono valokiʻi leʻolahi ʻe Pilikihami ʻIongi ʻa Fakamaau Poloukasí ke hoko ai ha vālau he kakaí. Naʻe tukuakiʻi ʻe he ngaahi nusipepá e Siasí ki ha angatuʻu fakahāhā ki he puleʻangá. Naʻe fokotuʻu ange ʻe he ʻētita ʻe taha ke ʻave ha kau sōtia ke nau nofo ʻi ʻIutā mo tauhi e melinó. 26

Ko Poloukasi tonu pē ʻa e maʻuʻanga ongoongó. Neongo naʻe feinga ʻa Pilikihami ke fakamelino mo ia hili e konifelenisí, ka naʻe fakafisi ʻa Poloukasi ke kole fakamolemole ki he Kāingalotú pea naʻá ne hiki ha fakamatala fakamamahi kau ki he tōʻonga ʻa Pilikihami ki heʻene leá. Naʻe hiki ʻe Poloukasi ʻo pehē, “Ko e puputuʻu naʻe fakatupu ʻe heʻene leá naʻe fakailifia moʻoni. Naʻe hangē ne mateuteu e kakaí (ko ʻeku ʻuhingá ko e konga lahi ʻo kinautolu) ke puna mai hangē ha fanga hainá ke fakaʻauha au.”27

Naʻe fakataʻeʻaongaʻi ʻe he Deseret News, ko e nusipepa foʻou ʻa e Siasí, ʻa e ngaahi tukuakiʻí he naʻe taʻemoʻoni. ʻI hono ʻiloʻi ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí e maumau naʻe fakatupu ʻe he fakamatala ʻa Poloukasí ki he Siasí, ne nau kole tokoni ai kia Tōmasi Keini, mo e ʻamanaki ʻe lava ʻe hono ngaahi talēniti ko ha tangata poto he tuʻuakí mo e faʻu tohí ʻo taʻofi e ʻita lahi ʻa e kakaí. 28 Lolotonga iá, naʻe mavahe ʻa Poloukasi mo ha ongo ʻōfisa mei ʻIutā pea naʻe vave ʻenau fakamafola ʻenau ngaahi talanoá, ʻo fakatupu ai ha tāufehiʻa ʻa e kakaí ki he Siasí.29

Naʻe loto fiemālie ʻa Tōmasi Keini ke tokoni, pea naʻá ne ngāue vāofi mo Sione Peenisela, ko ha fakafofonga ʻo ʻIutā ʻi he Fale Aleá, ke na vahevahe ʻa e fakamatala fekauʻaki mo e meʻa naʻe hokó mo e palesiteni ʻo e ʻIunaiteti Siteití pea mo e kau ʻōfisa fakapuleʻanga kehé. Naʻe ʻave foki ʻe Pilikihami ʻa Setetaia Kalānite, ko e pule kolo faitotonu ʻo Sōleki Sití pea ko ha mēmipa falalaʻanga ia ʻo e Siasí, ke tokoni kia Tōmasi ʻi Uasingatoni, DC.30

Naʻe tūʻuta mateuteu ʻa Setetaia ke maluʻi ʻa e Siasí. Koeʻuhí ko e fakakaukau fakafepaki ʻa e kakaí ki he Kāingalotú, naʻe kole ai e kakai tokolahi ki he palesitení ke toʻo ʻa Pilikihami mei he ʻōfisi ʻo e kōvaná. ʻIkai ngata aí, ne hiki ʻe Poloukasi mo e kau ʻōfisa kehé ha lipooti fakaʻauliliki ʻo honau taimi ʻi he lakanga ʻi ʻIutaá ki he palesitení. Naʻe pehē ʻe he lipōtí naʻe puleʻi ʻe Pilikihami mo e Siasí ʻa e vahefonuá, puleʻi e fakakaukau mo e koloa ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí, pea fakahoko mo e mali tokolahí.31

Hili hono pulusi ʻo e lipōtí, naʻe ʻave ʻe Setetaia ha tatau kia Tōmasi pea naʻá na toe vakaiʻi fakataha ia. Naʻe lau ʻe Tōmasi ʻa e ngaahi fakamatala fekauʻaki mo e mali tokolahí pea naʻá ne fakafisingaʻi fakaʻaufuli ia. Naʻá ne tui naʻe ʻikai hano moʻoni, ka ko ha ngaahi talanoa ngalivale pē.

Naʻe ongoʻi taʻefiemālie ʻa Setetaia. Naʻá ne talaange kia Tōmasi naʻe ʻikai ke loi kotoa e ngaahi talanoá. Ko hono moʻoní, naʻe fakahoko ʻe he Kāingalotú ʻa e mali tokolahí talu mei he taimi naʻe ʻiloʻi ai ʻe Tōmasi kinautolú.32

Naʻe moʻutāfuʻua ʻa Tōmasi. Kuó ne ʻofa mo maluʻi e Kāingalotú he taʻu ʻe nima, peá ne faʻa tuku maʻu pē ia ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki maʻanautolu. Ko e hā nai naʻe ʻikai ke nau teitei fakahā ange ai kiate ia naʻa nau fakahoko ʻa e mali tokolahí? Naʻá ne ongoʻi naʻe lavakiʻi ia mo ne ongoʻi fakamāʻia.33

Naʻe ongoʻi faingataʻaʻia ʻa Tōmasi ʻi ha ngaahi ʻaho ʻi he ʻilo naʻá ne maʻú, pea ʻikai ke ne fakapapauʻi pe ʻe toe hokohoko atu nai ʻene tokoniʻi e Kāingalotú. Naʻá ne pehē naʻe fakameleʻi ʻe he mali tokolahí ʻa e houʻeiki fafiné mo fakamanamanaʻi ʻa e uouangataha ʻa e fāmilí. Naʻá ne hohaʻa ʻi heʻene maluʻi e Kāingalotú naʻa faifai pea ʻiloa fakataha hono hingoá mo hono fakahoko [ʻo e mali tokolahí] ʻo taʻengata.34

Ka naʻá ne saiʻia foki ʻi he Kāingalotú mo fakamahuʻingaʻi ʻenau anga fakakaumeʻá. Naʻá ne fie maʻu ke ne tokoniʻi ʻa e kakai naʻe ongoʻi mafasia mo taʻemahinó ʻi he taimi naʻa nau ongoʻi faingataʻaʻia aí, pea he ʻikai lava ke ne taʻofi ʻene tokoniʻi ʻa e Kāingalotú he taimí ni.35

ʻI he ʻaho 29 ʻo Tisemá, naʻe tohi ʻa Tōmasi kia Sione Peenisela mo ha palani ke fakafepakiʻi ʻa e lipooti ʻa e kau ʻōfisá. Naʻá ne pehē, “Koeʻuhí ko ʻeku kei fakahaaʻi ʻa e anga fakaʻapaʻapa mo e anga fakakaumeʻa kiate koé, te u mateuteu ai ke tokoniʻi koe kapau te ke loto ke u fai ia.”

Ka naʻá ne poupouʻi e Kāingalotú ke fai e meʻa ʻe ua: taʻofi hono fufuuʻi ʻo e mali tokolahí pea fakamatalaʻi ki he kakaí ʻa hono fakahoko [ʻo e mali tokolahí].36


Hili ha taʻu ʻe taha ʻi Tupuai, naʻe ongoʻi fiemālie feʻunga ʻa Luʻisa Pālati mo Kalolaine Kolosipei ki he lea faka-Tahití ke fakahoko maʻu pē ha ngaahi fakatahaʻanga lotu mo e kakai fefine ʻo e Siasí. ʻI he ngaahi fakatahaʻanga ko ʻení, naʻe hivaʻi fakataha ʻe he kakai fefiné ha ngaahi himi pea nau aleaʻi ʻa e ongoongoleleí. Naʻe tupulaki e saiʻia ʻa Luʻisa mo Kalolaine ʻi he kakai fefine ʻo e Siasí, tautautefito kia Kuini Pitomai, ko e uaifi ʻo Kingi Tamatoa ʻo Tupuaí.

Koeʻuhí ko hono maʻu vave ʻe ʻĒleni Pālati ʻa e lea fakafonuá, naʻe faʻa fakafalala kiate ia ʻene faʻeé mo hono mehikitangá ke ne liliu maʻanaua ʻi he ngaahi fakatahaʻanga lotú. Ka, ʻi he fakatahaʻanga ʻo e ʻaho 30 ʻo ʻOkatopá, naʻe hivaʻi ʻe Kalolaine mo ha ongo fafine Tupuai ʻa e himi kamatá, pea fai ʻe Luʻisa ʻa e malangá ʻi he lea fakafonuá.

Ko e kaveinga ʻa Luʻisá ko e Tohi ʻa Molomoná. Kuó ne ʻosi hiki ʻene leá kimuʻa pea fai e fakatahá, pea liliu ʻe Penisimani Kolouati ki he lea faka-Tahití. Lolotonga hono lau ʻe Luʻisa ʻene leá, naʻe hā mei he kau fafine ʻi he lokí naʻe mahino kiate kinautolu ʻene leá, pea hili iá naʻa nau kole ange ke ne talanoa lahi ange kau ki he kau Nīfai he kuonga muʻá.

ʻI he taimi naʻe tupulaki ai e loto falala ʻa Luʻisa ki he lea faka-Tahití, naʻá ne loto vēkeveke ange ke vahevahe ʻa e ongoongoleleí. ʻI ha ʻaho ʻe taha, hili pē ia ha kiʻi taimi nounou mei he hokosia hono taʻu fāngofulu-mā-hivá, naʻá ne akoʻi ha kulupu kakai fefine fekauʻaki mo e papitaiso maʻá e kau pekiá, pea naʻá ne ofo ʻi he founga naʻá ne fakahoko lelei ai iá. Naʻá ne fakakaukau ʻo pehē, “ʻOku siʻisiʻi ʻetau ʻilo ki ha meʻa te tau fai, kae ʻoua leva kuo tau foaki kakato hotau ivi ngāué ki ai. Kimui ange ʻi heʻeku moʻuí, ne u ako ha lea fakafonua foʻou.”37

Hili ha ngaahi uike mei ai, ʻi he ʻaho 29 ‘o Nōvemá, naʻe afe ʻa e Ravaai ʻi Tupuai ko ʻene folau ke ʻaʻahi ki he ngaahi ʻotu motu kehé. Ko e taha ʻo e kau faifekau ʻi he vaká ko Sēmisi Palauni, ʻa ia naʻe toe tuku pōpula ʻe he puleʻanga Falanisē Tahití. Naʻe puke pōpula ia ʻi he motu ko ʻAnaá hili pē e fanongo atu ʻa e kau taulaʻeiki Falaniseé ki heʻene poupouʻi ʻa e Kāingalotu ʻi aí ke nau hiki ki he ʻIunaiteti Siteití. ʻI he fakakaukau ʻa e kau ʻōfisa Falaniseé, naʻe fakapolitikale ʻene leá, ko ia ne nau puke pōpula ia ko ʻenau pehē naʻá ne fakaʻaiʻai e kakaí ke nau angatuʻu ki he kau maʻu mafai Falaniseé pea kapusi ia mei he fonuá.

Naʻe fakakaukau ʻa Sēmisi ke ne nofo pē ʻi he Ravaai, ʻo kai mā pē mo inu vai, kae ʻoua kuo fakahifo ia ʻe he kau kauvaká ʻi ha motu mavahe mei he mafai ʻo Falaniseé. Ka naʻe ʻi he vaká ʻa Kuini Pitomai peá ne fakaafeʻi ia ki he motú. Naʻá ne pehē ange, “Ko e motu ʻeni ia ʻoʻoku. Te u fatongia ʻaki ha faʻahinga maumau pē ʻe ala hoko.”

Naʻe nofo ʻa Sēmisi ʻi Tupuai ʻi he ʻaho ʻe hongofulu, peá ne toki mavahe ke ngāue fakafaifekau ʻi ha kiʻi motu mavahe mei he mafai ʻo Falaniseé. Ko hono kapusi iá ko ha fakamoʻoni ia naʻe toe fefeka ange ʻa e puleʻanga Falaniseé, ʻo tupu ai ha ʻikai meimei malava e kau faifekau muli mei he ngaahi tui fakalotu lahi ʻo fakahoko ʻenau ngāué. Ne vave ke hoko mai ʻa e loto-foʻí mo e mamahí fakataha mo e taʻelatá ki he Kāingalotu mei he ʻIunaiteti Siteití, pea naʻa nau fakakaukau ai kuo taimi ke nau foki ki ʻapi.38

Naʻe ʻiloʻi ʻe Luʻisa naʻe tokolahi e Kāingalotu faivelenga ʻo Tupuai naʻa nau fie ō mo kinautolu ki he ʻIunaiteti Siteití. Naʻe palani ʻa Teliʻi, ko ha kaungāmeʻa mamae ʻo e fāmili Palatí, ke fakahoko e fonongá, ka naʻe ʻikai ke ne lava koeʻuhí ko hono ngaahi fatongia fakafāmili ʻi he motú. Naʻe fie ʻave foki ʻe Luʻisa ha niʻihi ʻo ʻene kau akó ki Sōleki Siti, ka naʻe ʻikai ke tukuange mai kinautolu ʻe heʻenau mātuʻá. Ko e niʻihi kehe ne nau loto ke ʻalú ne ʻikai haʻanau paʻanga ke totongi ʻenau folaú.

Naʻe talaange ʻe Luʻisa ki he kakai fefine ʻi he fakataha lotu ʻo e ʻaho 11 ʻo Māʻasí, “Te mau kole tokoni ke fetukutuku kimoutolu ke kau fakataha mo e Siasí ʻi heʻemau foki ki ʻapí. Lolotonga iá, kuo pau ke mou lotua ʻa kimoutolu pea mo kimautolu foki.”39

Hili ha uike ʻe tolu mei ai, ne fakatahataha mai ʻa e kakai fefine ʻo Tupuaí ki heʻenau fakataha lotu fakaʻosi mo Luʻisa mo Kalolainé. Ne ongo moʻoni kia Kalolaine ʻa ʻene ʻiloʻi ko ʻenau fakataha fakaʻosí ʻeni. Naʻe lava ke ne tala ne loto mamahi e niʻihi ʻo e kau fafiné ʻi he ʻamanaki ke na mavahé. Ka naʻe fakafonu ʻe he Laumālié ʻa e fakatahá, pea naʻe fepōtalanoaʻaki mo lotu fakataha ʻa e kau fafiné ʻo aʻu ki he fuoloa e efiafí. Naʻe lea fakamāvae ʻa Luʻisa ki heʻene fānau akó peá ne tuku kia Teliʻi ke ne tokangaʻi kinautolu. Naʻe foaki ange ʻe Luʻisa kia Kuini Pitomai ha monomono naʻá ne ngaohi, pea foaki ange leva ʻe he Kuiní ha kofu fakaʻofoʻofa.40

ʻI he ʻaho 6 ʻo ʻEpeleli, 1852, ne fakahekeheka ʻa e kau faifekau ʻi Tupuaí ki he Ravaai. Naʻe omi e Kāingalotu ʻo e motú ki he matātahí ke feʻiloaki mo kinautolu mo ʻomi ha ʻoho ki he folaú. Ne talaange ʻe Luʻisa kiate kinautolu, “Mou fiemālie pē. Te u lotu ke ʻi ai ha taimi ʻi he kahaʻú te mou lava ai ʻo haʻu ki he Siasi ʻo Kalaisi ʻi ʻAmeliká, ʻa Saione ʻi he teleʻa ʻo e ʻOtu Moʻunga Maká.” Ne tangi ʻa e tokotaha kotoa pea nau lulululu fakaʻosi.

Ne tukufolau ʻa e Ravaai ʻi he hoko ʻa e faá nai ʻi he hoʻataá. Naʻe aʻa atu e Kāingalotu Tupuaí ki tahi ʻi he tafaʻaki ʻo e vaká ʻi he mamaʻo taha ne nau lavá, ʻo faitāpuekina ʻa e kau faifekaú. ʻI he ngaʻunu fakalongolongo atu e vaká ʻi he fukahi tahi nongá, pea fakaʻau ke puli atu ʻa e motú, ne kei fanongo atu pē ʻa e kau faifekaú ki he vanavanaiki mai e fakamāvae ʻa e Kāingalotú mei he matātahí.

‘Ia ora na ‘outou.” Ke ʻiate kimoutolu ʻa e melinó.41


Hili ha ngaahi mahina siʻi mei ai, ne fakataha ʻa Pilikihami ʻIongi mo ʻene kau faifaleʻi ofi tahá ʻi Sōleki Siti. Koeʻuhí ko e ngāue ʻa Tōmasi Keini, Sione Peenisela, mo Setetaia Kalānité, kuo tolona fakataimi atu ai ʻa e fakakikihi mo e kau ʻōfisa fakavahefonuá. Naʻe kei hoko pē ʻa Pilikihami ko e kōvana, pea naʻe fekauʻi mai ha kau ʻōfisa foʻou ke fetongi ʻa Poloakasi mo e niʻihi kehe ne mavahe mei ʻIutaá. Ka naʻe teʻeki pē ke fai ʻe he kau taki ʻo e Siasí ha fakamatala fakaʻofisiale fekauʻaki mo e mali tokolahí ʻo hangē ko ia ne poupouʻi ʻe Tōmasi ke nau faí.

Naʻe fakakaukauʻi ʻe Pilikihami ʻa e founga lelei taha ke fanongonongo ai e founga hono fakahoko ʻo e meʻá ni. ʻI hono fokotuʻu ko ia e ʻuluʻi ʻōfisi ʻo e Siasí ʻi ʻIutaá, ne ʻikai ha taimi ʻe toe mālohi ange ai e Siasí. ʻIkai ngata aí, ko ʻeni kuo ʻi ai ha fatongia mahuʻinga ʻo e mali tokolahí ʻi he moʻui ʻo e tokolahi ʻo e Kāingalotú, ʻo ne uesia e anga ʻo ʻenau mahino ki heʻenau fetuʻutaki fakafuakava mo e ʻOtuá pea mo honau ngaahi fāmilí. Hangē ne ʻikai malava pea ʻikai toe fie maʻu ke lōloa ange hono tauhi ke ʻoua ʻe ʻiloa hono fakahoko ʻo e mali tokolahí Kuo taimi totonu ke fakamatala ki he kakaí ʻo fekauʻaki mo e mali tokolahí, pea naʻa nau fakakaukau ai ke fakamatalaʻi kakato ki he Kāingalotú mo e māmaní ʻi ha konifelenisi ʻaho ʻe ua fekauʻaki mo e ngāue fakafaifekaú.42

Naʻe kamata ʻa e konifelenisí ʻi he ʻaho 28 ʻo ʻAokosi, 1852. Naʻe ui ai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻi he ʻaho ko iá ha kau tangata ʻe toko 107 ke ngāue fakafaifekau ki ʻInitia, Saiemi, Siaina, ʻAfilika Tonga, ʻAositelēlia, Samaika, Papeitosi mo ha ngaahi feituʻu kehe ʻi he funga ʻo e māmaní. Ne pehē ʻe Siaosi A. Sāmita, “Ko e ngaahi misiona ko ia te mau uiuiʻi ʻi he konifelenisi ko ʻení he ʻikai ke fuoloa. Mahalo ko e fuoloa tahá ko ha taʻu ʻe tolu ki he fitu ʻe mavahe ai ha tangata mei hono fāmilí.”43

ʻI heʻenau hoko ko e kau faifekaú, ne ʻamanaki atu te nau ʻave ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ki he kakai ʻo e māmaní. Ne faleʻi ange ʻa Hiipa Kimipolo ke “Tuku ke hoko ʻa e moʻoní mo e māʻoniʻoní ko hoʻomou taumuʻá, pea ʻoua naʻa ʻalu atu ki he māmaní ko ha toe ʻuhinga kehe ka ke malanga ʻaki e ongoongoleleí, langa hake e puleʻanga ʻo e ʻOtuá, pea mo tānaki e fanga sipí ki he loto ʻaá.”44

ʻI he ʻaho hono hokó, ne tuʻu hake ʻa ʻOasoni Pālati ke fakahoko e malanga fekauʻaki mo e mali tokolahí ki he Kāingalotú. ʻE pulusi ʻa ʻene ngaahi leá ʻi he Deseret News, pea ʻe vave hono paaki ʻo e lipōtí ni ʻe he ngaahi nusipepa kehe ʻi he funga ʻo e māmaní. Naʻe fokotuʻutuʻu ʻe ʻOasoni e malangá ke akoʻi ki he kau faifekaú ʻa e ngaahi makatuʻunga fakatokāteline ʻo e mali tokolahí kae lava ke nau akoʻi mo taukapoʻi ʻa e mali tokolahí lolotonga ʻenau ʻi he malaʻe ʻo e ngāue fakafaifekaú.45

Naʻe pehē ʻe ʻOasoni mei he tuʻunga malangá, “Kuo tali ʻe he Kāingalotu ʻo e Siasí ʻa e tokāteline ʻo e mali tokolahí ko e konga ʻo ʻenau tui fakalotú. Te mau feinga ke ʻoatu ʻi he fakataha fakalaumālie ko ʻení ha ngaahi tupuʻanga, ʻuhinga mo ha fakamatala.”46

Naʻá ne lea ʻi ha houa ʻe ua ʻo fakamatalaʻi ʻa ʻene mahino fekauʻaki mo hono fakahoko ʻo e meʻá ni. Ne ʻikai lahi ha ngaahi fakamatala fakatokāteline ʻi he folofolá fekauʻaki mo e mali tokolahí. Naʻe fakamatala ʻa e Tohi Tapú ki ha kau tangata mo ha kau fefine angatonu ʻo hangē ko ʻĒpalahame mo Selá, ne nau muimui ki he tefitoʻi moʻoni ko ʻení ka naʻe ʻikai lahi ha fakamatala ki he ʻuhinga ne nau fakahoko ai iá. Ka ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ko e taimi ʻe niʻihi ne fekauʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e kakaí ke nau fakahoko ʻa e mali tokolahí ke ohi hake ha fānau kiate Ia.47

Ne akoʻi ʻe ʻOasoni ʻa e haʻofangá naʻe ʻikai ke fekauʻaki ʻa e mali tokolahí mo e holi koví, ʻo hangē ko e fakakaukau ʻa e kakai tokolahi naʻe ʻikai ke nau kau ki he Siasí, ka ke tokoni ki hono fakahoko e ngāue taʻengata ʻa e ʻOtuá ʻi he māmaní. ʻI he taimi ʻe niʻihi, naʻe fokotuʻu ʻe ʻOasoni ʻo pehē, naʻe kole ʻe he ʻEikí ki Hono kakaí ke nau fakahoko e mali tokolahí ke fakakakai pea fakatokolahi ʻa e māmaní, ke vahevahe ʻa e ngaahi talaʻofa mo e ngaahi tāpuaki ʻo e fuakava faka-ʻĒpalahamé, pea ke ʻomi ke tokolahi ange ʻa e fānau fakalaumālie ʻa e Tamai Hēvaní ki he māmaní. ʻI he ngaahi fāmili ko ʻení, ʻe lava ʻo ako ʻe he fānau peheé ʻa e ongoongoleleí mei ha mātuʻa angatonu pea nau tupu hake ʻo tokoni ʻi hono fokotuʻu ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá.48

Naʻe pehē foki ʻe ʻOasoni naʻe puleʻi ʻe he ʻEikí ʻa hono fakahoko iá ʻaki ʻa e ngaahi fono mamafa. Ko e palōfitá pē naʻá ne maʻu ʻa e ngaahi kī ki he fuakava ʻo e malí, pea naʻe ʻikai lava ke fakahoko ʻe ha taha ha mali tokolahi taʻe maʻu ha ngofua mei he palōfitá. ʻIkai ke ngata aí, ko kinautolu naʻa nau fakahoko ʻa e mali tokolahí, naʻe fie maʻu ke nau tauhi e ngaahi fuakavá mo moʻui angatonu.49

Naʻe pehē ʻe ʻOasoni ʻi he fakaʻosinga ʻo ʻene leá, “ʻOku tau lava pē ʻo maʻu ha kiʻi ʻilo siʻisiʻi fekauʻaki mo e kaveinga maʻongoʻongá ni. Naʻá ne pehē ko e Kāingalotu faivelengá ko e kau ʻea-hoko kinautolu ki he ngaahi meʻa kotoa pē naʻe maʻu ʻe he ʻOtuá. ʻI heʻenau fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava ʻo e mali taʻengatá, naʻa nau lava ke tanumaki ha ngaahi fāmili tokolahi hangē ko e ʻoneʻone ʻo e matātahí.

Naʻe pehē ʻe ʻOasoni, “ʻOku ou loto ke u pehē haleluʻia ki Hono huafa maʻongoʻonga mo māʻoniʻoní, he ʻokú Ne pule ʻi he langí, pea te Ne hakeakiʻi Hono kakaí ke nau nofo mo Ia ʻi he ngaahi taloni ʻo e mālohí, ke pule ʻo taʻengata pea taʻengata.”50


Kimui ange ʻi he ʻaho ko iá, naʻe lea ʻa Pilikihami ki he Kāingalotú fekauʻaki mo e fakahaá. Naʻá ne pehē naʻe faingataʻa ke tali ha niʻihi ʻo e ngaahi fakahā ʻa e ʻEikí ʻi he taimi ne fuofua fakahā mai aí. Naʻá ne fakamatalaʻi ʻene faingataʻaʻia, he taʻu ʻe uofulu kimuʻá, ke ne tali e mata meʻa-hā-mai ʻa Siosefa Sāmita ki he moʻui hili ʻa e maté pea mo e ngaahi puleʻanga ʻe tolu ʻo e nāunaú.51

Naʻá ne tala moʻoni ʻo pehē, “ʻI he taimi naʻá ku fuofua fanongo ai ki aí, naʻe fuʻu fehangahangai mo fakafepaki fakahangatonu ia mo ʻeku akó mo e ngaahi tala tukufakaholó. Naʻe ʻikai ke u fakafisingaʻi ia, ka naʻe ʻikai lava ke mahino ia kiate au.” Naʻe tupulaki ʻene tui ki he fakahaá ʻi heʻene fekumi ke maʻu ha mahino mei he ʻEikí. Naʻá ne fakahā ange ki he Kāingalotú, “Te u fakakaukau mo lotua, laukonga mo fakakaukau, lotua mo fakamanatu kae ʻoua kuó u ʻilo pea mahino kakato ia ʻiate au pē, ʻaki e ngaahi meʻa-hā-mai mei he Laumālie Māʻoniʻoní.”52

Naʻe fakahoko leva ʻe Pilikihami ʻene fakamoʻoni ki he fakahā ʻa e ʻEikí kia Siosefa Sāmitá fekauʻaki mo e mali taʻengatá, ʻo ne fakamoʻoni naʻe kei fakahā mai pē ʻe he ʻEikí ʻEne folofolá ki he Siasí. Naʻá ne pehē, “Kapau naʻe fie maʻu ke hiki ia, te tau hiki he taimi kotoa pē. Ka neongo iá, ʻoku mau loto ke moʻui ʻa e kakaí ʻi ha founga ke nau maʻu ai ha ngaahi fakahā maʻanautolu pē, pea fakahoko leva ʻa e ngāue ʻoku uiuiʻi kitautolu ke tau fakahokó. ʻOku feʻunga ia kiate kitautolu.”53

Hili ia, naʻe lau ʻe he kalake ʻa Pilikihami ko Tōmasi Puloká ʻa e fakahā ʻa e ʻEikí fekauʻaki mo e mali tokolahí ki ha haʻofanga tokolahi ʻaupito. Ko e konga lahi ʻo e Kāingalotú kuo teʻeki ai ke nau lau ʻa e fakahaá kimuʻa kau ai ʻa kinautolu naʻa nau fakahoko ʻa e mali tokolahí. Naʻe fiefia ha niʻihi ʻi he faifai pea nau ʻiloʻi te nau lava ʻo talaki tauʻatāina ʻa e tefitoʻi moʻoní ki he māmaní. 54

Hili pē ʻa e konifelenisí, ne fakataha e kau faifekau ne toki uiuiʻi foʻoú ke maʻu ha fakahinohino kimuʻa pea nau fononga atu ke malanga ʻi he konitinēniti kotoa pē. Naʻe fuʻu fiefia lahi ʻa e kau tangata ʻi he lokí ʻi heʻenau fakakaukau ki he teka atu e ngāue ʻa e ʻEikí ʻi he mālohi foʻoú. Naʻe fie maʻu ke nau ngāue leva he taimi pē ko iá, he kuo meimei ʻosi e faʻahitaʻu māfaná.

Naʻe tala ʻe Pilikihami ki he kau faifekaú, “ʻOku ou loto ke mou ʻalu ʻi he vave taha ʻe ala lavá, ke mou aʻu ki he ngaahi feituʻu tokaleleí kimuʻa ʻoku teʻeki tō ʻa e sinoú.”55