Faifekau Ngāue Tokoní
3. Ko Hono Fakatupulaki ‘o e Ivi Matuʻuaki Fakaelotó

“3. Ko Hono Fakatupulaki ‘o e Ivi Matuʻuaki Fakaelotó,“ Ko e Fakaangaanga ki he Moʻui ‘a e Faifekau Tokoní: Kiʻi Tohi Ma‘uʻanga Tokoni (2020)

“3. Ko Hono Fakatupulaki ʻo e Ivi Matuʻaki Fakaelotó,” Ko e Fakaangaanga ki he Moʻui ʻa e Faifekau Tokoní

ʻĪmisi
faifekau tokoni ʻoku ngāue

3. Ko Hono Fakatupulaki ‘o e Ivi Matuʻuaki Fakaelotó

ʻOku tokoni e ngaahi ongo mālohi hangē ko e ilifiá mo e manavasiʻí ke tau ʻilo ʻoku tōtuʻa ʻetau loto-mafasiá. Lau ʻa e “1. Ko Hono Fakatupulaki ʻo e Ivi Matuʻuaki ʻi he Loto-Mafasiá” ki he ngaahi fokotuʻu fakalūkufua ki hono tokangaʻi ʻo e ngaahi fiemaʻu fakaelotó. ʻIkai ngata ai, ʻe ala tokoni ʻa e ngaahi fokotuʻu ʻi laló ʻi ha ngaahi ongo pau ʻe niʻihi. Kapau ‘e fuʻu mafatukituki ho lotó pe fuoloa, talanoa mo hoʻo mātuʻá pe kau taki faifekau tokoní kau ki hano kumi ha tokoni fakapalofesinale.

A. Ko e Fakaangaanga ki Ho Uiuiʻi Foʻoú.

  • Toe fakamanatu hoʻo ngaahi ʻuhinga ki hoʻo haʻu ʻo ngāue fakafaifekaú. Fakakaukau ko hoʻo ngāue fakafaifekaú ko ha meʻaʻofa ʻo e fakamālō te ke lava ʻo foaki ki he Fakamoʻuí. Hiki ho ngaahi tāpuakí. ʻAi ke ke manatuʻi ʻa e meʻa ne mei talaatu ʻe ho kau takí mo e ngaahi ʻofaʻangá kau ki hoʻo ngāue fakafaifekaú.

  • Faʻa kātaki. Ko e angamahení ʻoku meimei ke uike ʻe ono ka te toki kamata anga ki ha ʻātakai foʻou. Toloi ʻo ʻoua ʻe fai haʻo fili, kae ʻoua ke ke maʻu ha taimi ke fakaangaanga ai. Ngāueʻi fakafoʻi ʻaho.

  • Fokotuʻu ha ngaahi fakatātā ʻoku fakalotolahi. Fokotuʻu ha ngaahi potu folofola, ngaahi kupuʻi lea, pe ngaahi fakatātā ʻe tokoni ke ke manatuʻi hoʻo ngaahi tuʻunga ʻulungāngá. Te nau tokoni ke ke tokanga ai ki hoʻo ngāué mo e ngaahi holi ʻoku māʻoniʻoní.

  • Fakamanatu ha ngaahi potufolofola mo ha ngaahi talanoa langaki moʻui. Fakatahatahaʻi e ngaahi potufolofola, ngaahi aʻusia fakafoʻituitui, ngaahi kupuʻi lea, mo ha ngaahi talanoa fakafāmili ʻoku nau fakalotolahiʻi koé. Ko e taimi te ke lau ai ʻa e ngaahi potufolofola fakatupu loto-lahí, fakahū ai ho hingoá. Te ke lava ʻo feinga ke fakahū ho hingoá ʻi ha ngaahi potufolofola hangē ko ʻení: Lea Fakatātā 3:5–6; 2 Nīfai 4:28–35; Mōsaia 24:13–14; ʻAlamā 36:3; Hilamani 5:12; mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava vahe 4, 6, mo e 31. (Vakai foki, “Faingataʻá,” ʻi he Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí [2004], 8–11.)

  • Fakamanatu maʻu pē ho tāpuaki fakapēteliaké ke maʻu ha fakahinohino. Kumi ha ngaahi founga ʻe lava ai hoʻo ngaahi meʻafoakí mo ho ngaahi mālohingá ʻo tokoni ki hoʻo ngāué.

ʻĪmisi
ngāue e faifekau tokoní

E. Ko Hono Ikunaʻi ʻo e Loto-Mamahí mo e Loto-Foʻí

  • ʻOua ʻe fakatoloi. ʻE ala fakatau ʻa e fakatoloi ʻo e ngaahi meʻá ke fakamafasia. Holoki e ngaahi ngāue lalahí ke fakakongokonga iiki ange. Kamata ʻi ha konga pē taha ʻo e ngāué. ʻAi ke ke manatuʻi, “Ko e meʻa pē ke u fai he taimi ní ko e ” pē “Te u fakahoko ʻeni ʻi ha taimi nounou peá u kiʻi mālōlō kapau te u fie maʻu.”

  • Fanongo ki ha fasi pe hiva. Fili ha fasi ʻoku fakanonga mo fakafiemālié kapau ʻokú ke loto-hohaʻa. ʻE ala tokoni atu ʻa e fasi ʻoku vavevave mo fakafiefiá kapau ‘okú ke ongoʻi loto-siʻi. (Fakapapau‘i ʻoku ‘ikai ke tui ʻa e ha meʻa fanongo ki he telingá (earbuds) ʻi he lolotonga hoʻo ngāué tuku kehe kapau kuo fakangofua.)

  • Siʻaki e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke ke lava ʻo mapuleʻí. He ʻikai ke ke lava ʻo mapuleʻi ʻa e kuohilí pe fili ʻa e niʻihi kehé, pe ‘ulungaanga fakatāutahá. He ʻikai ke ke puleʻi ha niʻihi ʻo ho ngaahi fakangatangatá. Tokanga taha ki he ngaahi meʻa te ke lava ʻo fai ha meʻa ki aí. Tuku ʻa e toengá ki he ʻEikí.

  • Tali ʻa e foʻi moʻoni ʻoku ʻi ai ha ngaahi founga ʻe niʻihi ʻoku taʻeoli. ʻOku ʻikai ke mahuʻingamālie mo fakafiefia ʻa e meʻa kotoa pē ʻi he moʻuí. Fakaʻehiʻehi mei hano fakatupu ha palopalema, meʻa lahi, pe fakafepaki ʻi haʻo taʻeoliʻia. Ka, ke fakahoungaʻi mo fiefia ʻi he ngaahi lelei ʻoku nau ʻākilotoa koé. Kumi ha ngaahi founga ke fakalakalaka mo tokoni ai.

  • Ako‘i ho ʻatamaí ke feinga pē ki he leleí. Tokanga pē ki he lelei ʻoku nau ʻākilotoa koé. ʻAi ha kiʻi taimi ʻi he pō kotoa ke ke tohi pe vahevahe ai hoʻo tali ki ha taha ʻo e ngaahi fehuʻi ko ení:

    • Ko e hā ha meʻa fakaʻohovale naʻe fakafiefia he ʻahó ni? Ko hai naʻe tokoni ke hoko iá, pea naʻe fēfē ʻenau fakahoko iá?

    • Naʻe tokoniʻi fēfē au ʻe he ʻOtuá he ʻahó ni?

    • Ko e hā ha meʻa foʻou ʻe tolu ʻoku ou fakahoungaʻi ʻi he ʻahó ni?

    • Te u manatuʻi mo fakahoungaʻi fēfē e ngaahi meʻa ko ʻení?

    • Ko hai naʻá ne tokoniʻi au ʻi he ʻahó ni, pe ko hai naʻá ku tokoniʻí?

    • Ko e fē ha taimi naʻá ku fai ai ha fili faingataʻa he ʻahó ni naʻe tokoni ke u tupulaki ai? Ko e hā naʻá ku ako mei aí? ʻE tokoniʻi fēfē au ʻi he meʻá ni ke u lelei ange ʻi he kahaʻú?

    • Ko e fē ha taimi naʻá ku lavaʻi ai ha meʻa faingataʻa ʻi he ʻahó ni? Naʻe fēfē ʻeku fakahoko iá? Te u fakafiefiaʻi fēfē ia?

  • Fakafepakiʻi hoʻo fakakaukaú. ʻE lava ke liliu ʻe he loto-hohaʻá mo e mamahí ʻa e founga hoʻo fakakaukaú. Kapau ʻokú ke ongoʻi loto-mamahi, fehuʻi loto pē:

    • ‘Oku ʻi ai ha meʻa ʻokú ne poupouʻi ʻa e moʻoni ki he meʻa ʻoku ou fakakaukauʻí?

    • Ko ha faʻahinga meʻa ʻeni ʻe finangalo ʻa e Fakamoʻuí ke u fakakaukauʻi pe ongoʻi?

    • Ko e kakato ʻeni ʻ[o e foʻi fakakaukaú pe ʻikai—kovi pe lelei, mālohi pe foʻi, tonu pe hala?

    • ‘Oku ʻaonga kiate au ʻa e founga fakakaukau ko ʻení?

    • Ko e hā ʻoku ʻai ʻe he foʻi fakakaukaú ni ke u ongoʻí?

    • Ko e hā ʻoku ou ʻilo fekauʻaki mo au mo ha niʻihi kehe ʻoku tala mai ai ʻoku ʻikai moʻoni ʻeni?

    • Ko e hā te u talaange ki hoku ngaahi kaungāmeʻa mamaé kapau te nau maʻu ʻa e fakakaukau ko ʻení?

  • Kumi ha ngaahi meʻa ke ke fiefia ai. Neongo ʻokú ke fakaʻapaʻapaʻi e ngeia ho uiuiʻí, feinga ke ke poto he huá. Fakamahuʻingaʻi e fakaʻofoʻofa ʻi māmaní mo fakatokangaʻi e angaʻofa ʻa e niʻihi kehé. Fiefia ʻi hoʻo ongoʻi e Laumālié ʻi hoʻo moʻuí.

  • Fakahoko e ngaahi meʻa mahuʻingá: ʻa e lotú, ako folofolá, mo e ngāué. ‘I hoʻo lau e folofolá, fakaʻehiʻehi mei hono fakamāuʻi fefeka koe. Tokanga ki he ngaahi meʻa ʻoku fekauʻaki lahi taha mo koe ko e tamaioʻeiki faivelenga ʻa e ʻOtuá.

  • Lau ʻa e ʻAlamā 26 mo kumi ʻa e meʻa naʻe fai ʻe ʻĀmoni ʻi he taimi naʻe loto-foʻi aí. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 127:2 mo fakatokangaʻi ʻa e founga naʻe fai ʻe Siosefa Sāmita ke ʻoua ʻe loto-foʻí. ʻOua te ke tokanga ki hoʻo manavasiʻí, he te ne lava ʻo fakatupu ha ngaahi meʻa faingataʻa. ʻOku angamaheni pē ke ʻi ai ha ngaahi ʻaho ʻoku tau ongoʻi loto-foʻi, mafasia, pe taʻelata ai. Ko e taimi lahi ʻe mole pē ʻa e ngaahi ongo ko ʻení.

  • Tokanga ke ke fakamālohisino mo mohe. ‘Oku mātuʻaki mahuʻinga ʻa e fakamālohisinó ki he mapuleʻi ʻo e manavasiʻí mo e loto-hohaʻá. Tatau ai pē kapau ‘oku ʻikai ke ke saiʻia ʻi he fakamālohisinó, te ne lava ʻo tokoniʻi koe ke ke ongoʻi lelei ange mo mohu founga ange. Kamata siʻisiʻi ʻo fakalakalaka māmālie hake ai. ʻOku toe mahuʻinga foki ke mohe ʻi he taimi tatau ʻi he pō kotoa pea mo maʻu ha mohe feʻunga.

  • Talanoa mo ha mēmipa ho fāmilí, kaungāmeʻa, pe taki faifekau tokoni. Vahevahe hoʻo ngaahi ongó mo ha taha ʻoku tokanga atu. Te ke ongo‘i lelei ange ʻi he taimi ʻe mahino ai kiate koe ʻoku ʻi ai ha taha ʻokú ne ʻilo mo tokanga atu. Te ke maʻu ha fakakaukau foʻou. Mahalo ko e tokotahá ni ʻe fakafanongo ʻataʻatā pē pe te ne maʻu ha ngaahi fokotuʻu te ke lava ʻo ʻahiʻahiʻi.

  • Talanoa mo ha taha palofesinale. ʻOku lōloa ange hoʻo loto-mamahí ʻi ha uike ʻe ua? ‘Okú ne uesia hoʻo moʻuí? ‘E faʻa lava ha taha faleʻi fakapalofesianle ke tokoni. ʻOku faʻa fakatupu ʻa e loto-mamahi fuoloá ʻe ha meʻa fakafaitoʻo hangē ko ha fokoutua ki he kiá (thyroid) pe suka. ʻOku fie maʻu ʻeni ke faitoʻo ʻe ha toketā. ʻE ʻaonga he taimi ʻe niʻihi ʻa e faitoʻo ki he loto-mafasiá ke ke ongoʻi lelei ange.

  • Kumi ha tokoni kapau ʻokú ke ongoʻi fie taʻonakita. ‘Okú ke faʻa fifili pe ʻoku mahuʻinga ke ke kei moʻui? ʻOkú ke faʻa fakakaukau ke fakalaveaʻi koe ʻi ha faʻahinga founga? ‘Okú ke fakakaukau ʻi ha taimi ʻe sai ange ke ke mate? ‘Oku ʻikai ko ha meʻa foʻou ʻa e faʻahinga fakakaukau pehení. Kapau ‘oku fakaʻita‘i koe ʻe he ngaahi fakakaukau ko ‘eni pea tolonga ʻo lauʻaho, ʻoua ʻe toe tatali. Fakamatala ki ha taha pea kumi ha tokoni. Fai ʻeni ʻo tautautefito kapau ʻoku kamata ke ke fakakaukau ke toʻo hoʻo moʻuí.

    ʻĪmisi
    fetalanoaʻaki ʻa ha faifekau tokoni mo ha taki faka-Siasi

F. Ko e Ikunaʻi ʻo e Ongoʻi Fakaangaʻi ʻo Kitá.

  • Tokanga pē ki he meʻa ʻoku tonu hoʻo fakahokó, pea fakaʻehiʻehi mei hono fakafehoanaki koe ki he niʻihi kehé. Ko e kakai ʻoku fuʻu māʻolunga ʻenau fiemaʻu fekauʻaki mo kinautolú ʻe ala fuʻu tōtuʻa ʻenau tokanga ki honau ngaahi vaivaí mo ʻenau taʻemalavá. Pea, he ʻikai ke nau fakalakalaka, ka ʻe ala mole ʻenau ʻamanakí. Ko e taimi ʻoku lau ai e folofolá, tokanga pē ki he ngaahi meʻa ʻoku kaunga lahi taha kiate koé. Ko ha tamaioʻeiki ʻofeina koe ʻa e ʻOtuá. Kumi ha ngaahi fakamoʻoni ki he faʻa kātaki, ʻaloʻofa, ʻamanaki leiei, mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá. ‘Okú Ne foaki ʻa e ngaahi tāpuakí ni kiate kinautolu ʻoku ʻofa kiate Ia pea mo loto ke tauhi kiate Iá.

  • Talanoa lelei pē kiate koe. Vakai, Ko e toe Fakakaukau ki he Fakakaukau ʻoku ʻIkai Tāú.”

  • ʻIloʻi he ʻikai ke fuʻu māʻolunga fēfē ʻa e meʻa kotoa ʻokú ke faí. Te ke loto ke ngāue mālohi ke fakalakalaka, pea mahalo te ke lelei ʻaupito ʻi ha meʻa ʻe niʻihi. Ka he ʻikai ke ke lava koe ʻo māʻolunga kotoa ʻi he meʻa kotoa ʻokú ke faí. ʻOku ʻikai ko ha tuʻunga ʻeni ia ke ke hohaʻa ai.

  • Fakamālōʻiaʻi makehe koe. Fakamālōʻiaʻi makehe koe ʻi hoʻo fai e faʻahinga meʻa ʻoku ʻikai lelei hoʻo fakahokó pe ʻikai ke ke fiefia maʻu pē aí. Manatu‘i neongo he ʻikai haohaoa hoʻo fai ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení, ka naʻá ke fakahoko pē. ʻI he fakaʻau ke lelei ange hoʻo fai ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení, te ke ala fakatokangaʻi ʻokú ke fiefia ai. Ka ʻoku fie maʻu ha taimi mo hano ako fakahoko, poupouʻi, mo ha taukei ke aʻusia.

  • Ako ke mālōlō. Tuku ho‘o tokangá ke mavahe mei he ngaahi fakakaukau ʻi ho ʻatamaí, pea ako ke ke mālōlō. Tali ʻokú ke maʻu ha ngaahi fakakaukau ʻoku fehuʻia ai koe. Ka ʻoku ʻikai fakafofongaʻi ʻe he ngaahi fakakaukau ko ʻení ho tuʻunga moʻoní. (Vakai foki, “Ko Hono Tali Lelei e Loto-Mafasiá.”)

  • Ngāueʻi ha taumuʻa lalahi ʻe taha pe ua ʻi ha taimi tatau. Faka‘ehiʻehi mei he feinga ke fakaleleiʻi fakaʻangataha ha ngaahi meʻa lahi ʻi hoʻo moʻuí. ʻE lava ke mafatukituki ʻeni mo fakaiku ki ha ngaahi ongo taʻe-malava.

  • Falala kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí. ʻOku ʻikai ko ha angahala hotau fakangatangatá mo ʻetau taʻemalavá. ʻOku meimei ke ʻikai ke nau taʻofi kitautolu mei he maʻa mo e moʻui taau mo e Laumālié. Naʻe mamahi ʻa Sīsū Kalaisi koeʻuhí ke lava ʻo fakaivia, hiki hake, pea mo fakamolemolea kitautolu. ʻOku tokoni e mālohi ʻo e Fakamoʻuí ke tau ikunaʻi hotau ngaahi vaivaí mo e angahalá.

  • Lekooti e ngaahi meʻa fakalaumālié ʻi ha kiʻi pepa pe tohi palani. Te ke lava ʻo lekooti ha:

    • Ngaahi potufolofola manako.

    • Ngaahi taumuʻa ʻokú ke fie lavaʻi.

    • Ngaahi talanoa fakafoʻituitui pe fakafāmili ʻo e tafoki mai mei ha ngaahi ngaahi meʻa fakaholomui pe faingataʻa.

  • Fakafanongo ki he Laumālie Māʻoniʻoní, kae ʻikai ko e koví. Kapau ʻokú ke maʻu ha ngaahi fakakaukau ʻokú ne tukuhifo, ʻoku ʻikai mei he ʻEikí ia. Pea pehē mo e ngaahi fakakaukau ʻoku manuki, ʻafungi, fakakata, pe fakaangá. ʻOku ʻikai mei he ʻEikí foki ʻa e lāungá mo e lauʻi koví. Kapau ‘okú ke maʻu ha faʻahinga fakakaukau pehē, feinga ke hiki kotoa kinautolu. Hili ia pea haehae ʻa e laʻi pepá. Pe toe hiki taha taha ʻa e ngaahi fakakaukaú koeʻuhí ke nau fakahaaʻi ha foʻi fakakaukau moʻoni, mo lelei. Tānaki atu ha fakamatala moʻoni mo ʻofa ki he ongo ʻoku maʻu ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo koé. Lea leʻolahi: “Ko Kalaisi hoku taukapó. ʻOku ʻofa maʻu pē mo falala kiate au.”

  • Kumi ha faleʻi lelei. Kole ki ho kau taki faifekau tokoní mo ha niʻihi kehe ke nau tokoni atu ke ke ʻilo pe ʻoku lahi feʻunga hoʻo feingá. ʻEke ange pe ʻoku fuʻu lahi hoʻo feingá. Tali ʻenau faleʻí. Ko ha tokolahi ʻo e kakai ʻoku nau fakaangaʻi pē kinautolú ʻoku ʻikai ke nau lava lelei ʻo fakafaikehekeheʻi ʻa e feinga mālohí mo e fuʻu tōtuʻa ʻo e feingá.

    ʻĪmisi
    ongo faifekau tokoni ʻi ha komipiuta

H. Ko Hono Ikunaʻi ʻo e Loto-Hohaʻá pe Taʻefeʻungá

  • Fiefia ʻi hoʻo hoko ko e taha kamata foʻoú ʻi he taimi ʻokú ke kei foʻou ai ʻi ha faʻahinga meʻa. ʻOku ʻikai ʻamanaki te ke hoko ko ha mataotao ʻi he taimi ʻokú ke ako ai ha faʻahinga meʻa. ʻOku feʻunga pē ke ke fie ʻilo, mahuʻingaʻia, loto-fakatōkilalo, mo loto ke feinga. Fiefia ‘i hoʻo ako ha meʻa fo‘oú!

  • Fakahoko fiefia ʻa e meʻa te ke lavá, pea falala ki he ʻOtuá ke Ne fakakakato ʻa e toengá. ʻOku faʻa ongoʻi taʻeʻaonga pe mā ʻa e kau faifekaú ʻi he taimi ʻoku hangē ai ʻoku ola lelei ange ʻa e niʻihi kehé ʻiate kinautolú. ʻOku fakataueleʻi kitautolu ʻe Sētane ke tau veiveiua pe fakafehoanaki kitautolu ki ha niʻihi kehe. Manatuʻi ko e ngāue ʻeni ʻa e ʻOtuá, pea ʻokú Ne fili ʻa e vaivaí mo e masivá ke nau fakahoko ia. Kuó Ne fili koe! Falala kiate Ia, he ‘okú Ne falala kiate koe.

  • Fakakaukau ke lava meʻa. ʻE lava ke hoko e loto-moʻua ki he ngaahi meʻa ʻe ala fehālākí ko ha founga ʻoku akoako fakakaukauʻi ai ʻa e taʻemalavá. ʻOua ʻe loto-moʻua, kae feinga ke akoako fakakaukauʻi ha ngaahi ola ʻoku lelei. ʻOua ʻe hohaʻa ki ha meʻa ʻe ala hoko. Neongo ia, fa‘u ha palani ke aʻusia ʻa e ikuná. Kapau he ʻikai hoko ʻa e ngaahi meʻá ʻo hangē ko hoʻo ʻamanakí, fakakaukau ʻokú ke ako mei he fehālākí. Fakakaukau ʻokú ke laka pē ki muʻa.

  • Kei moʻui ʻaki pē hoʻo ngaahi tuʻunga moʻuí. ʻOku ʻikai fie maʻu ke ʻosi meiate koe ʻa e loto-hohaʻá mo e manavasiʻí. Te ke kei lava pē ʻo moʻui fiefia. Te ke lava ʻo fili ke moʻui ʻaki hoʻo ngaahi tuʻunga moʻuí pea naʻa mo e ʻi he uhouhonga ʻo e loto-hohaʻá mo e manavasiʻí. He ʻikai ke ke lava ʻe koe ʻo mapuleʻi ʻa e meʻa kotoa. Ka ke fakakaukau ki ha meʻa ʻe taha pe ua te ke lava ʻo fai ke moʻui ʻaki ai hoʻo ngaahi tuʻunga moʻuí. Palani e founga te ke lava ‘o tokoniʻi ai ha niʻihi kehe pe fakahaaʻi ha loto-toʻa ʻi ha tūkunga ʻoku fakatupu loto-hohaʻa kiate koe.

  • ʻOua te ke feinga ke puleʻi ʻa e meʻa ʻoku ʻikai ke ke lava ʻo mapuleʻí. Ko e feinga ko ia ke puleʻi e meʻa ʻoku ʻikai ke ke mapuleʻí te ne ʻai ke ke ongoʻi taʻemapuleʻi lahi ange. ʻI hoʻo fakahoko ʻení, te ke loto-hohaʻa lahi ange ai. Tuku taha ho iví ki he ngaahi meʻa te ke lava ʻo fai ha meʻa ki aí.

  • Fehuʻi, “Ko e hā ʻa e meʻa kovi taha ʻe malava ke hokó?” ‘Oku faʻa fakakaukau ʻa e kakaí ko e nunuʻa kovi taha te nau lava ʻo mafakakaukauá ko ha meʻa te nau lava ʻo nofo mo ia. Pea te nau lava leva ke hoko atu. Tatau ai pē pe ko e hā ‘oku hokó, ʻe lava ke tokoni atu ʻa e Fakamoʻuí ke ke ikunaʻi, koeʻuhí siʻi ange ho ongoʻi ilifiá.

  • Feinga ke kiʻi māmālie hifo kapau ʻoku lahi hoʻo fakavavevave hokó. Kapau ‘okú ke nonga ange, mahalo te ke ngāue lelei ange mo fiefia ange. Ko e fakaholoholo hifó kuo pau ke akoako. Te ke fie maʻu ha founga ke ke manatuʻi ai ke fai ʻeni. Fakapipiki ha kiʻi tohi ʻi hoʻo sioʻatá pe holisí. ʻAi ke tatangi e uasi ʻi hoʻo telefoní. Pe lotu ‘i he pongipongi kotoa ke maʻu ha tokoni ke ke manatuʻi ke māmālie hifo. Ka hili ha ngaahi uike siʻi, vakaiʻi hoʻo fakalakalaká.

  • ʻOua te ke hohaʻa ki hoʻo manavasiʻí. Ko e manavasiʻí ko ha konga maheni pē ia ʻo e moʻui fakaʻahó. ʻOku ʻikai ʻaonga ke ke hohaʻa ki hoʻo manavasiʻí. ʻOku ʻikai fakafiemālie ʻa e hohaʻá, ka kuo pau ke mahuʻi atu pē. Ko e taimi ʻokú ke loto-hohaʻa aí, tangutu fakalongolongo pea tuku e ngaahi ongo manavasiʻí ke mahuʻi atu meiate koe. ʻOku nau faʻa hōloa pē ʻiate kinautolu ʻo ʻikai fuʻu fuoloa.

  • ʻOua te ke manavasiʻi ʻi he palopalemá, ʻi he taimi ʻokú ke fakahoko ai ʻa e ngaahi meʻa faingataʻá. Kuo pau ke ke foua ha ngaahi meʻa ʻe ala fakatuʻutāmaki ka ke lava ʻo moʻui ʻi ha moʻui ʻoku ʻuhinga mālie. Kuo pau ke ke manga atu ʻi he taimi ʻe niʻihi ki he taʻeʻiloá. Ko e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga tahá ʻe lava pē ke faingataʻa, ka ʻe lava pē ʻo ako ʻi hano akoako fakahoko. ʻOua naʻa tuku e manavasiʻí ke ne taʻofi koe mei hono fai ʻo e ngaahi meʻa faingataʻá. Pea feinga ke ‘oua te ke lau ‘a e palopalemá ko e taʻemalava. ‘E lava ke ʻuhinga ʻa e manavasiʻí mo e palopalemá ʻokú ke fakahoko ha ngaahi meʻa faingataʻa ka ʻokú ke loto-lahi.

  • Tauhi ha lisi ‘o e ngaahi talanoá. Manatu‘i, lekooti, pea mo vahevahe ʻa e ngaahi talanoa. ʻE lava ke maʻu ʻa e ngaahi talanoa ko ʻení mei hoʻo moʻuí pe mei he moʻui ʻa ha kakai ʻokú ke laukau ai. ‘Oku totonu ke tala ʻe he ngaahi talanoá ni ʻa e founga ʻo e kei tuiaki ʻa e kakaí ʻi he taimi naʻe faingataʻa mo fakailifia ai ʻa e ngaahi meʻá. ‘Oku totonu ke nau fakamatala ha founga naʻá ke fefaʻuhi ai, pea mo ha niʻihi kehe ʻi ha ngaahi palopalema pe manavasiʻi ʻi ha ngaahi founga ʻokú ke laukau ai. ‘Oku faʻa fai ʻe he kakaí ha fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofua ke nau kei hoko atu pe fakahaaʻi ha loto-toʻa.

  • Tali ‘a e tuʻunga taʻepaú. ʻOku ʻikai faʻa loto ʻa e kakaí ʻi he taimi ʻe niʻihi ke nau moʻui ʻi ha tuʻunga taʻepau mo veiveiua. ʻOku sai ange kiate kinautolu ke ʻoua te nau lava ʻi haʻanau feinga taʻe ʻilo pe ʻe lavaʻi. He ʻikai ke ke lava ʻo ʻilo he ʻahó ni pe te ke moʻui kakato ʻaki hoʻo ngaahi taumuʻá mo e ngaahi tuʻunga moʻuí. He ʻikai ke ke lava ʻo ʻilo pe ko e hā ʻa e ngaahi palopalema te ke ala fepaki mo ia ʻi he kahaʻú. Ka te ke lava ʻo fakapapau he taimí ni ke ke loto-toʻa, houngaʻia, loto-ʻofa, mo loto-fakatōkilalo. Te ke lava he taimí ni ke moʻui fakatatau mo hoʻo ngaahi taumuʻá mo hoʻo ngaahi fakaʻānauá. Ko e kotoa ia ʻo ha meʻa ʻe lava ke fai ʻe hatau taha, pea ʻoku feʻunga pē ia. Feinga ke hanga kehe mei he ngaahi ʻahiʻahi ʻo e loto-foʻí mo e loto-hohaʻá. Tokanga taha pē ki heni pea mo e taimí ni.

  • Ngāue Tokoni. ʻE siʻi ange hoʻo fakakaukau pē kiate koé mo ke fiefia ange, ʻi haʻo tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé.

    ʻĪmisi
    kau faifekau tokoni ʻoku nau pōtalanoa

I. Ko Hono Ikunaʻi ʻo e Ongoʻi ʻIta Ngofuá pe ʻItá

  • Tuku ha taimi ke mapuleʻi ai ʻe ho ʻutó hoʻo ngaahi ongó. ʻE lava ho ʻutó ke ne fakaʻuhingaʻi pea mo fai ha ngaahi fakakaukau lelei. Kapau te ke ‘ita pe loto ʻita, mavahe mei he meʻa ʻoku hokó ʻi ha kiʻi taimi nounou. Toutou mihiʻi hoʻo mānavá, ʻo tuku ki ho ʻutó ha taimi ke fakakaukau ai. Te ke ala lau ki he 10, fakamālohisino, hū ki tuʻa, pe fili ha ngaahi fakakaukau ʻaonga. Te ke ala fanongo ki ha ngaahi fasi fakanonga, fakalaulauloto, pe lotu.

  • ʻOua ʻe tafunaki hoʻo ʻitá. Te ke ala fili ke lau e niʻihi kehé ʻoku nau tuʻu fakatuʻutāmaki, taʻe-faitotonu, pe taʻe-fakaʻapaʻapa. Kapau ʻoku pehē, ʻoku ngalingali te ke ʻita. Kae, vakaiʻi pe te ke lava ʻo fakakaukau ki ha fakamatala ʻoku angaʻofa ange ki heʻenau tōʻongá. Mahalo ʻoku nau helaʻia, taʻe-ʻilo, tailiili, pe ʻoku nau feinga ke ʻaonga. Fili ke ʻoua te ke tafunaki ʻa e ʻitá.

  • Feinga ke mahino kiate koe ʻa e kakai kehé. Fifili ki he anga e fakakaukau mo e ongo ʻa e niʻihi kehé. Fai ha ngaahi fehuʻi ki he kakaí, pea fakafanongo lelei mo tokanga kiate kinautolu. Fakamatala ki ha taha e meʻa ʻokú ke pehē naʻá ke fanongo ki aí. Fehu‘i pe naʻe mahino lelei kiate koe. Ka ʻikai, pea toe feinga.

  • Tekeʻi ʻa e fakahehema ke tukuakiʻi ʻa e niʻihi kehé pe ko koe. Kapau ʻe fehālaaki ha meʻa, feinga ke ke ʻilo pe ko e hā ʻa e palopalemá. Kole ki ha niʻihi ke nau tokoni ʻi he fakaleleiʻi ʻo e palopalemá, tatau ai pē pe ko e foʻui ʻo hai. Feinga ke ʻoua te ke tukuakiʻi ha taha ʻi he fakatupu ʻo e palopalemá.

  • Loto fiemālie ke kole fakamolemole mo ʻeke pe ko e hā te ke lava ʻo fai ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻá. Ko e kole fakamolemolé ko ha fakaʻilonga ia ʻo e mālohi fakalaumālie, kae ʻikai ko e vaivai. Ko e taimi ʻokú ke fai ai ha meʻa hala, tali hono nunuʻá? ʻEke pe ʻe lava fēfē ke ke fakatonutonu pe fakaʻehiehi mei he palopalemá ʻi he kahaʻú. Fakahaaʻi ha manava‘ofa ki he ongo ʻa e tokotaha kehé.

  • Loto fiemālie ke kataʻi pē koe. ‘E tokoni ʻa e malava ke ke kataʻi pē koé ke ke mafuesia lelei ange ʻa e ngaahi fakatuta ‘o e moʻuí. ʻE lava ke tokoni ʻa e hua ʻoku leleí ʻo fakaleleʻiʻi ʻetau fakakaukaú, feohí, mo e tuʻunga moʻui leleí. Neongo ‘oku ʻikai sai ke kata maʻu pē, ka ʻe lava ke ʻaonga ki he taha kotoa ke lahi ange ʻene katá. Ko e taimi ʻoku kamata ai ke ke ʻitá, feinga ke ke kataʻi pē koe mo hoʻo ʻitá. ‘E lava ke hoko hoʻo kataʻi koé ko ha faitoʻo lelei ki he ʻitá!

  • Tokoni kiate kinautolu ʻoku ʻita atu kia koé. Faka‘aongaʻi e fale‘i ʻa e Fakamo‘uí ke “ʻofa ʻi homou ngaahi filí.” Naʻá ne folofola, “Tāpuakiʻi ʻa kinautolu ʻoku kapeʻi ʻa kimoutolú, fai lelei kiate kinautolu ʻoku fehiʻa kiate kimoutolú, pea hūfia ʻa kinautolu ʻoku fai kovi mo fakatanga kiate kimoutolú” (Mātiu 5:44). Te ke lava fēfē ke tokoni pe lotua ha taha ʻokú ke ʻita ai?

  • Tauhi fakalelei koe. Feinga ke ke kai lelei, mohe fe‘unga, fakamālohisino, mo lotu. ʻE tokoni haʻo fai ʻeni ke ke maʻu ʻa e ngaahi maʻuʻanga tokoni fakaeloto ke fakafepakiʻi ʻa e loto taʻefiemālié.

  • Faʻu ha talanoa foʻou. Fakakaukau ki ha fakamatala lelei taha te ke lava ʻo fai ki he ʻuhinga ʻoku tōʻonga pehē ai ʻa e kakaí. Hiki ia.

  • Faʻa fakamolemole. Ako ʻa e Mātiu 18:23–35. Kapau ʻoku maʻu, pea mou mamataʻi ʻa e foʻi vitiō ko e “Forgive Every One Their Trespasses: The Parable of the Unmerciful Servant” ChurchofJesusChristórg). Fakakaukau ki he anga ʻo e kaunga ʻo e pōpoaki ʻo e talafakatātaá kiate koé.

    ʻĪmisi
    faifekau ʻokú ne toho ha saliote

K. Ko hono Ikunaʻi ʻo e Ongoʻi Taʻe-fie-Ngāué

  • Tokanga taha pē ki ho mālohingá. Ko e hā ha ngaahi tuʻunga moʻui, talēniti, aʻusia, mo e ngaahi meʻafoaki ʻokú ke ʻomi ki hoʻo ngāué? ʻAi ha lisi ʻo e ngaahi founga te ke lava ʻo fakaʻaongaʻi ai ha taha ʻo ho ngaahi mālohingá ki ha ngaahi founga mohufounga ʻi he uiké ni. Kapau ʻoku faingataʻa ke ke ʻiloʻi ho ngaahi mālohingá, kole ki ha niʻihi kehe ke nau tokoni.

  • Kamata taha taha pē. Hiki ha lisi ‘o e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke ke faí. Hili ia pea fokotu‘utuʻu kinautolu ki ho‘o tohi māhiná. ʻAi ke ke manatuʻi, “Ko e meʻa pē ke u fai he taimi ní ko e .”

  • ʻAi ke fakafiefia! Fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa mahuʻinga ke tokoni atu ʻi hoʻo ngāue fakafaifekaú. Faʻu ha kiʻi vaʻinga ʻi hoʻo feinga ke aʻusia hoʻo ngaahi taumuʻá. Mohu-founga, pea fakalāngilangiʻi koe ʻi hoʻo ikuná.

  • ʻOua te ke fakamafasiaʻi koe ʻaki ha ngaahi taumuʻa lahi fakatāutaha, fakaʻangataha pē. Fokotuʻu ha taumuʻa fakatāutaha pē ʻe taha pe ua (hangē, ke ke fiefia ange pe siʻi ange ʻa e taʻe-māú). ʻOua te ke ʻamanaki ʻe haohaoa. Fakakau ai ha palani ki ha founga ke ke foki ai ki he meʻa totonú ʻo ka hoko ha ʻaho ʻoku ʻikai sai ai. ʻAi ke ke manatuʻi maʻu pē ʻa e ʻuhinga ʻokú ke fie liliu aí.

  • Vahevahe hoʻo palaní mo hoʻo mātuʻá pe kau takí. Te nau lava ʻo poupouʻi koe mo ʻoatu ha ngaahi fakakaukau ʻaonga.

  • ʻIloʻi ko e loto fie ngāué ʻoku muimui mai he ngāué. Ko e konga faingataʻa tahá ke kamata. Pehē pē kiate koe, “ʻAi pē ia ʻi ha miniti ʻe 10.” Pea kamata leva. Te ke faʻa ongoʻi lotoʻaki lahi ange.

    ʻĪmisi
    ko ha fefine ʻoku lau folofola

L. Ko e Mapuleʻi ʻo e Ongo Fakasekisualé pe Manako ʻi ha Tahá

  • Fakatupulaki ʻa e mapuleʻi kitá? Ko e ngaahi fakakaukau fakasekisualé mo e manako ha tahá ko e meʻa angamaheni pē pea kuo foaki ia ʻe he ʻOtuá. Ka ‘oku fie maʻu ke tau mapuleʻi totonu ʻetau ngaahi fakakaukaú, fetuʻutakí, mo e tōʻongá. Kapau ʻe fai ʻeni ʻe koe ko e faifekaú, te ke tupulaki ho iví mo ke maʻu ha ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga. Ako ‘i he faʻa lotu ‘a e 1 Kolinitō 9:24–27; Mōsaia 3:19; ʻAlamā 38:12; mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:45. Kumi ‘a e “Virture” mo e “Chastity” ʻi he Guide to the Scriptures (scriptures.ChurchofJesusChrist.org). Lisi ha ngaahi tāpuaki mo ha ngaahi lelei te ke maʻu ʻi haʻo fakatupulaki ʻa e ngaahi anga ko ʻení.

  • Fetongi e foʻi fakakaukaú. Feinga ke ‘oua naʻá ke nofo ʻi he ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo fakiasekisualé mo e manako ʻi ha tahá. Afe koe, ʻo femoʻuekina ʻi ha meʻa kehe. Feinga ke ke nonga. Hivaʻi ha ngaahi himi. Ako maʻuloto ha ngaahi potufolofola mo lau maʻuloto kinautolu. Tokanga taha ki he meʻa ʻokú ke houngaʻia aí. Fakakaukau ki he ngaahi palani ʻo e ʻahó. Fakamālohisino. Toe tukupā ki hoʻo ngāué. Maʻu ha fiefia mo mohu founga.

  • Fakaʻehiʻehi mei he ʻahiʻahí. Fakaʻehiʻehi mei he ngaahi feituʻu, ngaahi tūkunga, pōtalanoa, pe kakai ʻoku nau fakatupu ʻa e ʻahiʻahí. Kapau ʻokú ke fetaulaki mo ha ʻīmisi pe foʻi fakakaukau ʻoku fakatupu fakakaukau kovi, ʻoua te ke nofo ai. Liliu hoʻo fakakaukaú ki ha ngaahi meʻa kehe. Mavahe mei he meʻa ko iá ʻi he vave taha te ke lavá.

  • Hoko atu ʻi he ʻamanaki lelei mo e tui. Kapau ʻoku faingataʻa ke ke mapuleʻi totonu hoʻo ngaahi ongo fakasekisualé, ʻoku kei ʻofa pē ʻOtuá ʻiate koe. ʻOua naʻa teitei liʻaki ho vā fetuʻutaki mo Iá, he te ke ongoʻi taʻe-taau ai. Neongo te ke fāifeinga ke mapuleʻi e ngaahi ongo ko ʻení, he ʻikai ke Ne fakasītuʻaʻi koe. ʻOku mahino kiate Ia e meʻa ʻokú ke fouá. ʻOkú Ne fakamahuʻingaʻi hoʻo fāfeinga ke tekeʻi ʻa e ʻahiʻahí, ako mei he ngaahi fehālākí, pea fakatomala. Kole ha faleʻi mei ho taki faifekau tokoní, pea hoko atu hoʻo feinga ke ikunaʻi ʻa e ngaahi palopalema ko ʻení.

  • ʻOua ʻe tuku ke ke fuʻu fiekaia, taʻelata, helaʻia, taʻeoliʻia, pe loto-mafasia. ʻE lava ke hanga ʻe he ngaahi meʻá ni kotoa ʻo ʻai ke toe faingataʻa lahi ange hano tekeʻi e ʻahiʻahí. Kiʻi kai maʻamaʻa. Ki‘i mālōlō nounou mei he meʻa ʻokú ke faí, pe fai ha meʻa kehe ʻi ha kiʻi taimi nounou. Fakahoko ha pōtalanoa lelei, pe ako fakahoko ʻa e fakamālohisino fakahokohoko ʻo e mālōloó (vakai, Fakamālohisino Fakahokohoko ʻo e Mālōloó).

  • ʻAi ke ke malu maʻu pē. ʻAi ke mahino kiate koe ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni mo e ngaahi fakahinohino fekauʻaki koe ʻi he feohi mo e niʻihi kehé. Kapau ʻokú ke ongoʻi ʻoku tohoakiʻi fakasekisuale koe ki ha taha, fetuʻutaki ki hoʻo pīsopé pe palesiteni fakasiteikí ʻo kole faleʻi.

  • ʻAukai mo lotua ha mahino mo ha ivi. Ko e taimi ʻokú ke ʻaukai aí, ʻokú ke tukunoaʻi leva hoʻo fiekaia angamaheni ki he meʻakaí. Te ke fakahoko ʻeni ʻi ha vahaʻa taimi ka ke lava ʻo kumia ha ivi fakalaumālie. ʻE lava ke fakatupulaki ʻe he ʻaukaí ha ngaahi poto hangē ko e mapuleʻi kitá mo e ongoʻingofua ʻo e Laumālié (vakai, ʻĪsaia 58:6). Te ne lava ʻoatu ha kiate koe ha manavaʻofa kiate kinautolu ʻoku fiekaiá. ʻE lava ʻe he ngaahi taukei tatau ko ʻení ʻo tokoni ke ke mapuleʻi ʻa e ongo angamaheni, fakasekisuale mo e ʻofa ʻi ha tahá, ko e faifekaú, ʻi ha ngaahi founga ʻoku taau. He ʻikai toʻo fakaʻaufuli ʻe he ʻaukaí ia ʻa e ngaahi ongo fakasekisualé. Ka ʻe ala tokoni ʻa e ʻaukai fakamāhiná ke ke maʻu ha ivi mo ke fakatokangaʻi. Te ne lava ʻo ueʻi koe ke ke mapuleʻi totonu ʻa e ngaahi ongo ko ʻení.

ʻĪmisi
faifekau tokoni ʻokú ne fokotuʻutuʻu e ngaahi funga meʻa tukuʻanga koloá

M. Ko Hono Mapuleʻi ʻo e Ngaahi Liliú mo e Fulifulihí

  • ʻIloʻi koe ʻOku faingataʻa ange ʻa e ngaahi liliú mo e fulifulihí ki ha kakai ʻe niʻihi, ʻi ha niʻihi. Kapau ʻoku mātuʻaki faingataʻa kiate koe ʻa e liliú, ʻai ke ʻilo ʻe he kakaí ʻa e founga te nau lava ai ʻo tokoní.

  • Fakakaukau ki ha ngaahi fulifulihi kehe kuó ke ʻosi foua. Ko e hā e meʻa naʻá ke akó? Ko e hā naʻe tokoni ʻi ha ngaahi taimi, ke ke matuʻuaki aí? ʻIloʻi hoʻo ngaahi lavameʻá mo e ngaahi meʻa te ke lavá. Ko e fē ʻi he ngaahi meʻa ko iá ʻe ala tokoni kiate koe he taimí ni? Ko e hā mo ha toe meʻa kehe te ke ala ʻahiʻahiʻi?

  • Hiki hoʻo ngaahi ʻuhingá Hiki ʻa e meʻa ʻokú ke ʻilo fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻoku fie maʻu ai ʻa e liliu ko ʻení. Toutou vakai maʻu pē ki he lisí. ‘E ala tokoni ʻo ka mahino e ngaahi ‘uhinga ‘o e liliú ke siʻi ange haʻo ongoʻi taʻefiemālié.

  • Manatuʻi ʻa e meʻa kuo teʻeki ai liliú. ʻAi ha lisi ʻo e meʻa kuo ʻosi liliú pea mo ia kuo teʻeki ai liliú. Feinga ke ke ʻai ha lisi fika ua kapau te ke lava.

  • Faʻu ha palani. Fa‘u ha palani ki ha founga ʻe tokoniʻi ai koe ke ke mapuleʻi ʻa e liliú. Hiki ʻa e ngaahi meʻa ke fai ʻi hoʻo palaní. Talanoa foki mo ha niʻihi ʻoku nau ʻiloʻi lelei koe. Te na lava ʻo poupouʻi koe ʻi hoʻo fakahoko hoʻo palaní.

  • Fakakaukau ki ha founga ke ke ongoʻi nonga ange ai. ʻAi ha lisi ʻo e ngaahi meʻa te ke lava ʻo fai ke ke ongoʻi nonga ange ai. To e lau ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení kimuʻa, mo e lolotonga, pea mo ʻe ne ʻosi ʻo e liliú.

  • Kamata taha taha pē. Ko e taimi te ke fehangahangai ai mo ha liliu lahi, manatuʻi ʻeni: ʻoku ʻikai fiemaʻu ke mahino fakaʻangataha ia kiate koe. Ko e hā ʻa e ʻuluaki meʻa ʻoku fie maʻu ke faí? Ko e hā ʻa e ʻuluaki ngāue ke fakahokó? Sitepu hono hokó?

Paaki