Lēsoni 10

Ko e Ngaahi Fatongia Toputapu ‘o e Ngaahi Tamaí mo e Ngaahi Faʻeé

Konga I: Ngaahi Fatongia ʻo e Ngaahi Tamaí

Taumu’á

Ke tokoni ki he kau akó ke nau ‘ilo’i ‘a e founga ‘e lava ai ʻe he ngaahi tamaí ‘o fakahoko totonu ‘a honau ngaahi fatongia toputapú pea mo e founga ‘e lava ke fetokoni’aki ai ‘a e ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé ʻi heʻenau hoko ko e ngaahi hoa ngāue tuʻunga tataú.

Teuteú

Fakakaukau angé ki he ngaahi founga ‘e lava ke faka’aonga’i ai ‘a e ngaahi tefitoʻi moʻoni ‘oku hā ‘i he “Ko ho Fatongia ʻi Hoʻo Hoko ko e Faiakó” (peesi x–xi ʻo e tohi lēsoni ko ʻení).
Fakalaulauloto ki he ngaahi tokāteline mo e tefitoʻi moʻoni ʻoku tohiʻi mataʻāʻā atu ʻi he ngaahi ʻuluʻi fakamatala ʻo e lēsoní. ʻI he lolotonga ʻo e uiké, fakakaukauʻi ha ngaahi founga ke akoʻi ʻaki ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení. Feinga ke maʻu e tataki ʻa e Laumālié ʻi hono fili pe ko e hā ʻe tō ki ai hoʻo fakamamafá ke feau ʻaki e ngaahi fie maʻu ʻa e kalasí.
Fakamanatu ange ki he kau akó ke nau omi ki he kalasí mo ‘enau Tohi Fakahinohino Ako ʻa e Kau Ako ki he Ngaahi Fetuʻutaki ʻi he Nofo-malí mo e Fāmilí.

Fokotuʻu ki he Founga Fai ʻo e Lēsoní

ʻOku totonu ke ngāue fakataha ʻa e tamai mo e faʻeé ke foaki ki heʻena fānaú takitaha ha pā ʻo e tuí.

Tohiʻi he palakipoé ʻa e Pā ʻo e Tui. Lau mo e kau akó ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 27:15,17.

Ko e hā nai ha ngaahi founga ʻoku hangē ai ʻa e tuí ko ha paá?

Lau ʻa e lea ko ʻeni naʻe fai ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka, ko e Palesiteni Leʻoleʻo ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá. Kole ange ke nau fakafanongo pe te nau ‘ilo ‘a e ‘uhinga ‘oku totonu ke maʻu ai ‘e he fānaú ‘a e “pā ‘o e tuí” ‘i ʻapí.

“ ‘Oku kau ʻi he palani [fakalangi] ʻa e Tamaí, ʻo hangē pē ko hono fakatupu ʻo e moʻuí, ʻa e fie maʻu ko ia ke ngaohi ʻa e pā ʻo e tuí ʻo fokotuʻu ʻi he ʻapí. He ʻikai lava ke faitatau ha pā ʻe ua ʻo e tuí. Ko ia kuo pau ke ngaohi ʻa e pā takitaha ke feʻunga mo e ngaahi fie maʻu fakafoʻituituí.

“ ‘Oku kau ‘i he palani naʻe faʻu ‘e he Tamaí, ‘a e pau ke ngaue fakataha ‘a e tangatá mo e fefiné, husepānití mo e uaifí, ke tōkaki ‘i he fānau taki taha ha tui ‘oku mālohi feʻungá ke ‘oua naʻa fakaʻauha pe ikunaʻi ‘e he angahalá.

“Kuo pau ke hanga ‘e he tui mālohi ‘oku maʻu ‘e he tamaí mo e faʻeé ‘o fakatupulaki ‘a e tui mālohí ‘i he fānaú. ‘Oku ‘i ai ‘a e taimi ‘e niʻihi ko e tokotaha pē ‘i he ongo mātuʻá ‘okú ne fai tokotaha iá. ‘Oku faingataʻa, ka ‘e lava pē ke fai.

Te nau lava ʻo akoʻi ʻi he Siasí ʻa e ngaahi nāunau ‘oku ngaohi mei ai ‘a e pā ‘o e tuí: ko e loto ‘apasiá, anga-maʻá, fakatomalá, faʻa fakamolemolé mo e manavaʻofá Te tau lava ke ako ‘i he Siasí ‘a e founga ke fokotu’utu’u fakataha ai iá. Ka ko hono ngaohi mo hono fokotuʻu moʻoni ‘o e pā ‘o e tuí ‘oku fai pē ia ‘i he siakale ‘o e fāmilí. He ka ‘ikai, ‘e vaivai pea mole ‘a e tuí he taimi ‘o e faingataʻá (Tūhulu Siulai 1995, 9).

Ko e ha nai ‘oku akoʻi mai heni ‘o fekauʻaki mo e fatongia ‘o e ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé?

Kole ange ki he kau akó ke nau kumi hake ki he “Ko e Fāmilí : Ko Ha Fanongonongo ki Māmani,” vakai ki he peesi iv ʻo e Tohi Fakahinohino Ako ʻa e Kau Ako ki he Ngaahi Fetuʻutaki ʻi he Nofo-malí mo e Fāmilí (vakai foki ki he peesi ix ʻo e tohi lēsoni ko ʻení). Lau ange kia kinautolu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení mei he palakalafi hono fitu ʻo e fanongonongó:

“Tuʻunga ‘i ha palani fakalangi, ‘oku ‘a e ngaahi tamaí ai ke nau puleʻi honau fāmilí ‘i he ‘ofa mo e mā’oni’oni pea ko honau fatongiá ke tokonaki ‘a e ngaahi fiema’u ‘o e moʻuí pea mo ha maluʻi maʻa honau ngaahi fāmilí. Ko e tefitoʻi fatongia ‘o e ngaahi faʻeé ke lehilehiʻi hake ‘a ‘enau fānaú. ‘I he ngaahi fatongia toputapú ni, ‘oku haʻisia ai ‘a e ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé ke nau fetokoni’aki ko ha kaungā ngāue tuʻunga tatau. Ka ‘e fiema’u ke fai ha liliu fakafoʻituitui ia ‘o ka hoko ha faingata’a’ia fakasino, mate, pe ko ha ngaahi toe tūkunga kehe.”

Fakamatalaʻi ange ko e lēsoni ko ‘ení mo e lēsoni 11 ‘oku fekauʻaki pē ia mo e ngaahi fatongia toputapu ko ia ‘o e ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé. Neongo ko e lēsoni ‘e taha ‘oku tāfataha pē ia ki he ngaahi fatongia ʻo e ngaahi tamaí pea taha ki he ngaahi fatongia ‘o e ngaahi faʻeé, ka ‘okú na fakatou ʻuhinga pē ki he ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé, ʻa ia ʻoku nau “haʻisia ke nau fetokoniʻaki ko ha kaungā ngāue tuʻunga tatau.” ʻE tokoni foki ‘a e ongo lāsoni ko ‘ení ki he niʻihi ‘oku nau ohi tokotaha hake pē ‘enau fānaú pea fai ‘aki ia ‘a e tokoni ‘a e ‘Eikí ke ne fakahoko ‘a e ongo fatongia ʻo e tamaí mo e faʻeé fakatouʻosi.

Kuo pau ke pule ʻa e ngaahi tamaí ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni.

Fekau e kau akó ke nau toe vakai ange ki he fanongonongo fekauʻaki mo e fāmilí: “Tuʻunga ‘i ha palani fakalangi, ‘oku ‘a e ngaahi tamaí ai ke nau puleʻi honau fāmilí ‘i he ‘ofa mo e mā’oni’oní.” Fakamahinoʻi ange ‘oku ‘uhinga ‘a e foʻi lea “puleʻí” ke tataki mo fakahinohinoʻi pea fatongia ʻaki hono tokangaʻi ʻo e fāmilí.

Fakamamafaʻi ange, ʻi he taimi ‘e fua ai ‘e he tangatá ‘a hono fatongia ke pule ‘i hono ‘apí, ‘okú ne ngāue fakataha ki ai mo hono uaifí. Naʻe akonaki ‘a Palesiteni Hauati W. Hanitā ko e Palesiteni hono hongofulu mā fā ʻo e Siasí ‘o pehē: “Ko e tangata ko ia ‘okú ne maʻu ‘a e lakanga fakataulaʻeikí ‘okú ne tali ‘a hono hoá ko e hoa-ngāue ‘i hono tataki ‘o e ngaahi meʻa ‘i ‘api mo e fāmilí ‘i he ‘ilo’ilo pau pea kau mo hono fakahoko ‘o ha ngaahi tu’utu’uni … Tuʻunga ‘i ha palani fakalangi, kuo hoko hono puleʻi ko ia ‘o e fāmilí ko ha fatongia ia ‘o e maʻu lakanga fakataulaʻeikí (vakai Mōsese 4:22). Ne finangalo e ‘Otuá ke hoko ‘a e uaifí ko ha tokoni ki he tangatá—‘a ia ko ha hoa ngāue tuʻunga tatau, pea ko e meʻa ia ‘oku fiema’ú. Kuo pau pē ke fetokoni’aki ‘a e uaifí mo e husepānití kae fakahoko ‘a e pulé ‘i he mā’oni’oni, pea te mo lava leva ‘o ngāue fakataha ‘i he ngaahi meʻa fakafāmili kotoa pē. Kapau ‘e ‘ikai tokanga ha tangata ki he ngaahi faleʻi ‘a hono uaifí ‘o fekauʻaki mo hono fāmilí, ta ‘okú ne ngāue‘aki ha pule ʻoku taʻe māʻoniʻoni” (Tūhulu, Sānuali 1995, 61)

Naʻe akoʻi ‘e Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo, ko e palesiteni hono hongofulu mā ua ‘o e Siasí, ‘a e ngaahi tamaí ‘i haʻane lea ‘o pehē, “ ‘oku totonu ke ke pule ‘o hangē ko hono puleʻi ‘e Sīsū Kalaisi ‘a e Siasí, ʻo fai ia ‘i he ‘ofa, anga-malū pea mo e faʻifaʻitakiʻanga foki” (Tūhulu ‘Okatopa 1976, 48).

Ko e hā ‘oku mahuʻinga ai ke pule ‘a e ngaahi tamaí ‘i he māʻoniʻoní?

Lolotonga ‘a e hoko ko ia ‘a Palesiteni Kōtoni B. Hingikelí ko ha Tokoni ‘Uluaki ‘i he Kau Palesitenisī ʻUluakí, naʻá ne pehē ai ki he ngaahi tamaí: “ ‘Oku mou maʻu ‘a e tefitoʻi fatongia ‘e ‘ikai te mou lava ‘o kalo mei ai ‘a ia ko hoʻomou hoko ko e ’ulu ki homou fāmilí. ‘Oku ‘ikai ke ‘uhinga ia ke mou pule fakamālohi pe pule ta’e mā’oni’oni. ‘Oku ‘i ai foki mo ha fatongia ke tokonaki ‘e he tamai kotoa pē ke fakalato ‘a e ngaahi fiema’u honau ngaahi fāmilí. ‘Oku ‘ikai ke ngata pē ‘eni ‘i he fie maʻu ko ia e meʻakaí, valá mo e nofoʻangá. ‘Oku kau foki pea mo hono akoʻi mo tataki kinautolu ‘i he mā’oni’oni, ‘i he fa’ifa’itaki’anga lelei pea ke nau ‘ilo ‘a e ngaahi tefitoʻi moʻoni ‘o e faitotonú, anga-tonú, ngāue-tokoní, pea mo hono faka’apa’apa’i e totonu ‘a e niʻihi kehé pea nau ‘ilo’i te tau fai ha fakamatala ‘o fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ‘oku tau fai ‘i he moʻui ní, ‘o ‘ikai ngata pē ‘i he meʻa ‘oku tau fai ‘i heʻetau feohi fakaekitautolú pē ka mo e ‘Otua ‘o e langí, ‘a ia ko ‘etau Tamai Ta’engatá” (Tūhulu, Sānuali 1994, 78).

Naʻe pehē ‘e Palesiteni Hauati W. Hanitā: “ ʻE ngaahi tokoua, ‘oku mau fakalotolahiʻi kimoutolu ke mou manatuʻi ko e lakanga fakataulaʻeikí ko ha mafai ia ‘oku mā’oni’oni. Mou feinga ke faka’apa’apa’i kimoutolu ‘e hoʻomou fānaú, ʻaki haʻamou feohi ‘i he ‘ofa” (Tūhulu Sānuali 1995, 63).

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ‘a e ngaahi meʻa ‘oku totonu ke nau fai ke nau tataki fakalaumālie ai ‘enau fānaú, kole ange ke nau kumi hake ki he peesi 49–51 ‘i he Tohi Fakahinohino Ako ʻa e Kau Ako ki he Ngaahi Fetuʻutaki ʻi he Nofo-malí mo e Fāmilí. Mou lau fakataha pea mou aleaʻi e lea ko ‘eni naʻe fai ‘e Palesiteni ‘Eselā Tafi Penisoni, ko e Palesiteni hono hongofulu mā tolu ‘o e Siasí:

“ ʻOku ou maʻu ʻi hoku lotó ha ʻofa moʻoni ki he ngaahi tamai ʻo ʻIsilelí, ko ia ʻoku ou fie fokotuʻu atu ha founga ʻe hongofulu ʻa ia ʻe lava ai ʻe he ngaahi tamaí ʻo taki fakalaumālie ki heʻenau fānaú:

“1. Foaki ha tāpuaki fakatamai ki hoʻomou fānaú. Papitaiso mo fakamaʻu i he hilifakinima hoʻomou fānaú. Fakanofo homou ngaahi fohá ki he lakanga fakataulaʻeikí. ʻE hoko ʻeni ko e ngaahi koloa fakalaumālie ʻi he moʻui ʻa hoʻomou fānaú.

“2. Mou tataki hoʻomou ngaahi lotu fakafāmili, lau folofola fakaʻahó, mo e ngaahi efiafi fakafāmili fakauike ʻi ʻapí. ʻE fakahā ki hoʻomou fānaú ʻoku mahuʻinga ʻa e ngaahi ʻekitivitī ko ʻení kiate kimoutolu ʻi hoʻomou kau ki aí.

“3. Kapau ʻe faingamālie pea mou ʻalu fakafāmili ki he ngaahi houalotu ʻa e Siasí. ʻOku mahuʻinga ʻaupito ki he lelei fakalaumālie ʻa hoʻomou fānaú ʻa e lotu fakafāmili ʻoku mou takimuʻa ki aí.

“4. Fakamoleki ha taimi fakatāutaha mo hoʻomou fānaú. Mou ʻalu fakataha mo homou fāmilí ʻo kemi pe kaimeʻakai, pe ki ha ngaahi sipoti pe polokalama hiva, pe ngaahi polokalama fakaako mo e ngaahi alā meʻa pehē. ʻE mahuʻinga lahi ki hoʻomou fānaú kapau te mou ʻalu fakataha mo kinautolu ki ha feituʻu.

“5. Fokotuʻu haʻamou ngaahi founga ke mou tauhi maʻu ki ai, hangē ko ha ngaahi ʻeveʻeva fakafāmili, pe ko ha ngaahi ʻeva pe nofo kemi. ʻE ʻikai teitei ngalo ʻi hoʻomou fānaú ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení.

“6. Mou talanoa fakatāutaha mo hoʻomou fānaú. Tuku ange ke nau fakamatalaʻi atu ha faʻahinga tuʻunga ʻoku nau fie aʻusiá. Akoʻi ange kiate kinautolu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. Akoʻi kiate kinautolu ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga ʻoku mahuʻinga moʻoní. Fakahā kiate kinautolu ʻoku mo ʻofa ʻiate kinautolu. Kapau te mou fakamoleki ha taimi fakatāutaha mo hoʻomou fānaú, te nau ʻiloʻi ai ʻa e meʻa ʻoku mahuʻingaʻia taha ki heʻenau tamaí.

“7. Akoʻi hoʻomou fānaú ke nau ngāue, pea fakaʻaliʻali kiate kinautolu ʻa e mahuʻinga ʻo e ngāue ki ha taumuʻa ʻoku mahuʻingá. Kapau te mou fokotuʻu ha paʻanga fakafaifekau pe ʻanga ki he akó, ʻe mahino ai ki he fānaú ʻa e meʻa ʻoku mahuʻingaʻia ai ʻenau tamaí.

“8. Fakaʻaiʻai ʻa e mūsiká, ʻātí, mo e ngaahi tohi ʻoku leleí ʻi homou ʻapí. ʻE hanga ʻe he ngaahi ʻapi ko ia ʻoku nau maʻu ʻa e laumālie ʻo e fakalakalaká mo e fakaʻofoʻofá ʻo tāpuekina ʻa e moʻui ʻa ʻenau fānaú ʻo taʻengata.

“9. Faʻa ʻalu mo ho uaifí ki he temipalé, kapau ʻoku ʻikai ke mamaʻo ʻa e temipalé. ʻE mahino lelei ange ai ki hoʻomou fānaú ʻa e mahuʻinga ʻo e mali temipalé mo e ngaahi fuakava ʻo e temipalé, kaeʻumaʻā ʻa e taʻengata ʻo e ʻiuniti fakafāmilí.

“10. Tuku ke ʻiloʻi ʻe hoʻomou fānaú ʻa e fiefia mo e fiemālie ʻoku mou maʻu he ngāue ki he Siasí. ʻE fakalotoa ai kinautolu ke nau fie ngāue ʻi he Siasí, pea nau ʻofa ai ʻi he puleʻanga ʻo e Otuá” (ʻi he Conference Report, Oct. 1987, 62–63; pe Ensign, Nov. 1987, 50–51).

Kuo pau ke tokonaki ʻe he ngaahi tamaí hono fāmilí ʻa e ngaahi meʻa ʻaonga ʻo e moʻuí pea mo ha maluʻi foki.

Fakamanatu ange ki he kau akó ‘a e konga ‘o e fanongonongo ki he fāmilí ‘oku pehē ai ki he ngaahi tamaí “ko honau fatongiá ke tokonaki ‘a e ngaahi fiema’u ‘o e moʻuí … maʻa honau ngaahi fāmilí.”

Ko e hā ha ngaahi fiema’u fakatuʻasino ‘o e moʻui ní? (Ko e niʻihi ʻeni ‘o e ngaahi talí: meʻakai, paʻanga, vala mo ha nofoʻanga.) Ko e hā ha ngaahi founga ʻe tokonaki ai ʻe he ngaahi tamaí ʻa e ngaahi fiemaʻu ko ʻení?

Naʻe pehē ‘e Palesiteni Hauati W. Hanitā: “ ʻOku maʻu ʻe kimoutolu ʻoku maʻu lakanga fakataulaʻeiki ʻa e fatongia, tukukehe kapau ʻoku ʻi ai haʻamou palopalema fakaesino, ke mou tauhi fakatuʻasino, ke mou tauhi fakatuʻasino homou uaifí mo e fānaú. ʻE ʻikai lava ha tangata ke ne toʻo ʻa e fatongia ko iá ʻo foaki ki ha taha kehe, pe ko hono uaifí foki. Kuo ʻosi folofola mai ʻa e ʻEikí, ʻoku ʻekeʻi ʻe he kakai fefiné mo e fānaú ʻa honau tauhi mei honau husepānití mo e tamaí (vakai, T&F 83; 1 Tīmote 5:8) —ʻOku mau kole atu ke mou fai homou tūkuingatá ke mou feinga ke nofo pē homou uaifí ʻi ʻapi, ʻo tokangaʻi ʻa e fānaú lolotonga homou ngāue ke tauhi homou fāmilí” (ʻi he Conference Report, Oct. 1994, 69; pe Tūhulu, Sānuali 1995, 61).
Ko e hā nai ha ngaahi fiema’u fakalaumālie ‘o e moʻuí? (Kau ai ‘a e fakamoʻoní, ‘ofá, lotu mo e ako fakaʻaho ʻo e folofolá, ako ʻo e ongoongoleleí mo e ngaahi ouau ‘o e lakanga fakataulaʻeikí). Ko e hā ha meʻa ʻe lava ke fai ʻe he ngaahi tamaí ke tokonaki ʻaki e ngaahi fie maʻu ko ʻení?
‘E lava fēfē ‘e ha uaifi mo e fānaú ke tokoni ki he feinga ko ia ‘a e tamaí ke feau ‘a ‘enau ngaahi fiemaʻú?

Toe fakamanatu ange ki he kau akó e lau ‘a e fanongonongo ki he fāmilí: “Ko e ngaahi tamaí … ko honau fatongiá ke tokonaki ʻa e ngaahi fie maʻu ʻo e moʻuí pea mo ha maluʻi maʻa honau ngaahi fāmilí.”

Ko e hā ha ngaahi meʻa ‘e fiema’u ke maluʻi mei ai ʻa e fāmilí?
Ko e hā ha ngaahi founga ‘e lava ai ‘e he ngaahi husepānití mo e ngaahi tamaí ‘o maluʻi honau ngaahi fāmilí?

Naʻe pehē ‘e Palesiteni Hauati W. Hanitā:

“ ‘Oku hanga ‘e he tamai anga-tonú ‘o maluʻi ‘ene fānaú ‘aki hono taimí mo ‘ene ‘alu maʻu pē ki heʻenau ngaahi ‘ekitivitií mo honau ngaahi fatongia fakasōsiale, fakaako, mo fakalaumālié… .

“Ka ai ha tangata ‘okú ne maʻu ‘a e lakanga fakataulaʻeikí, ‘okú ne tataki hono fāmilí ‘i heʻenau ngāue ‘i he Siasí, koeʻuhí ke nau lava ‘o ‘ilo’i ai ‘a e ongoongoleleí, pea maluʻi ai kinautolu ‘i he funga ‘o e ngaahi fuakavá mo e ngaahi ouaú. Kapau ‘oku mou fie maʻu ‘a e ngaahi tāpuaki ‘a e ’Eikí kuo pau ke mou fakamaau homou ‘apí. Kuo pau ke mo fakakaukauʻi fakataha mo ho uaifi ‘a e tuʻunga fakalaumālie ‘o homo ‘apí. Ko homo ‘uluaki fatongiá ia ke fakamaau ‘a hoʻomo tuʻunga fakalaumālié ‘i hoʻomo faʻa ako ki he folofolá mo faʻa lotu ‘i he ʻaho takitaha. Mou maluʻi mo faka’apa’apa’i homou lakanga fakataulaʻeikí, mo e ngaahi fuakava ‘i he temipalé; pea poupouʻi homou fāmilí ke fai ia foki” (Tūhulu, Sānuali 1995, 63).
Ko e hā ha ngaahi sīpinga kuó ke mamata kuo fai ‘e he ngaahi tamaí ʻi hono fua ʻa honau ngaahi fatongia toputapu ko ʻení?

Fakatokanga’i angé: Kapau ‘okú ke palani ke fai pē ʻa e lēsoni ko ʻení peá ke palani ke ʻoua ʻe fai ʻa e lēsoni 11, peá ke fakakaukauʻi leva ke mou aleaʻi ‘a e fakamatala ko ‘ení ‘i he fanongonongo fekauʻaki mo e fāmilí: “ ʻI [honau] ngaahi fatongia toputapú ni, ʻoku haʻisia ai ʻa e ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé ke nau fetokoniʻaki ko ha kaungā-ngāue tuʻunga tatau.” Ko e lēsoni 11 ʻoku toe ʻoatu ai ha tokoni fekauʻaki mo hono aleaʻi mo e moʻoni ko ʻení (vakai ki he peesi 65–67).

Fakaʻosí

Fakamoʻoniʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni kuo mou ako ki aí ʻo fakatatau mo e ueʻi ʻa e Laumālié.

Vakai ki he peesi 48–51 ʻi he Tohi Fakahinohino Ako ʻa e Kau Ako ki he Ngaahi Fetuʻutaki ʻi he Nofo-mali mo e Fāmilí. Fakalotolahiʻi ʻa e kau akó ke nau fakamanatuʻi ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he lēsoni ʻaki haʻanau (1) fai ha taha ʻo e ngaahi fokotuʻu ʻoku fai atu ʻi he “Ngaahi fakakaukau ki Hono Fakahokó” pea (2) lau ʻa e lea ko ia naʻe fai ʻe Palesiteni ʻEselā Tafi Penisoni “Ki he Ngaahi Tamai ʻi ʻIsilelí.” Fakamamafaʻi ange ʻe lava ke maʻu ʻe he ongo meʻa malí ha ngaahi lelei lahi mei haʻana lau mo aleaʻi fakataha ʻa e ngaahi fakamatala ʻi he tohi fakahinohino akó.

Fakamanatu ange ki he kau akó ke nau omi ki he kalasí mo ʻenau ngaahi tohi fakahinohino akó ʻi he lēsoni ka hokó.