Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ʻa e Fāmilí
Lēsoni 3: Fakatupulaki e ʻOfá mo e Anga-Fakakaumeʻá ʻi he Nofo-malí


Lēsoni 3

Fakatupulaki e ʻOfá mo e Anga-Fakakaumeʻá ʻi he Nofo-malí

Taumuʻa

Ke tokoniʻi e kau akó ke mahino lelei ange kia kinautolu ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e ʻofá pea mo poupouʻi ʻa kinautolu ʻosi malí ke hokohoko atu hono tanumaki e ʻofá ʻi heʻenau nofo-malí.

Teuteú

  1. Fakakaukauʻi ha ngaahi founga ʻe lava ke ke fakahoko ai e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku ʻoatu ʻi he konga “Ko ho Fatongia ʻi Hoʻo Hoko ko e Faiakó” peesi x–xii ʻo e tohi lēsoni ko ʻení).

  2. Fakalaulauloto ki he ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku hā mataʻāʻā atu ʻi he lēsoní. ʻI he lolotonga ʻo e uiké, hanga ʻo fakakaukauʻi ha ngaahi founga ke akoʻi ʻaki e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení. Kolea e tataki ʻa e Laumālié ʻi hono fili e meʻa ʻe tō ki ai hoʻo fakamamafá ke feau ʻaki e ngaahi fie maʻu ʻa e kau akó.

  3. Kapau ʻe lava ʻo maʻu ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení, pea teuteu ke ke fakaʻaongaʻi kinautolu ko ha konga ʻo e lēsoní:

    1. Fakatātā ʻe taha pe lahi ange ʻo ha mali. Hangē ko ʻení, te ke lava ʻo fakaʻaliʻali e tā ʻo e Ongo Meʻa Mali Kei Talavou ʻokú na Fononga ki he Temipalé (62559 900; Ngaahi Fakatāta ʻo e ongoongoleleí 609) pe te ke ʻomi ha ʻū tā mei hoʻo mali ʻaʻaú pea kole ki he kau akó ke nau omi mo honau ʻū tā ʻi heʻenau malí.

    2. Ko ha matalaʻiʻakau pe fakatātā ʻo ha matalaʻiʻakau.

Fokotuʻu ki he Founga Fai ʻo e Lēsoní

ʻOku fie maʻu ke fakatupulekina ʻe he husepānití mo e uaifí ʻa ʻena feʻofaʻakí.

Fakaʻaliʻali ange laʻi tā ʻe taha pe ua ʻo ha mali naʻe fai (vakai ki he Teuteu fika 3a). Kiʻi lave ki he feʻofaʻaki ʻoku ongoʻi ʻe he husepānití mo e uaifí ʻi he fuofua taimi ʻo ʻena malí.

Fakaʻaliʻali ange ha matalaʻiʻakau pe fakatātā ʻo ha matalaʻiʻakau (Vakai ki he “Teuteú,” fika 3e). Pea kole ki ha taha ke ne lau e lea ko ʻeni naʻe fai ʻe Palesiteni Sipenisa W. Kimipolo, ko e Palesiteni hono hongofulu mā ua ʻo e Siasí (ʻi he peesi 14 ʻi he Tohi Fakahinohino Ako ʻa e Kau Ako ki he Ngaahi Fetuʻutaki ʻi he Nofo-malí mo e Fāmilí):

ʻOku hangē ʻa e ʻofá ko ha matalaʻi ʻakaú, pea ʻoku hangē pē foki ko e sinó, ʻoku fie maʻu ke fafangaʻi maʻu pē. ʻE ʻikai fuoloa kuo tutue ʻa e sinó ʻo mate ʻo kapau ʻe ʻikai faʻa fafangaʻi ia. ʻE mae ʻa e matalaʻi ʻakaú ʻo mate kapau ʻe ʻikai fafangaʻi ia ʻaki ha meʻakai pea ʻoange mo ha vai ki ai. ʻOku pehē foki mo e ʻofá, ʻoku ʻikai te tau ʻamanaki ʻe tolonga ia ʻo fuoloa kae ʻoua pē ke toutou fafangaʻi ia ʻaki ha ʻofa lahi ange, pea mo hono fakahā ʻo e fakaʻapaʻapá mo e tokangá, mo hono fakahā ʻo e loto fakahoungaʻí, mo e tokaʻí ʻi he taʻesiokita (“Ko e Taha ʻi he Malí,” Tūhulu, Sune 1978, 5).

Fakamatalaʻi ange ʻoku faá fekauʻaki ʻa e lēsoni ko ʻení mo e founga ʻe lava ke tanumaki ai ʻe he husepānití mo e uaifí ʻa ʻena feʻofaʻakí ke hokohoko atu ʻene tupulakí.

ʻOku hanga ʻe hono fa’a fakahaaʻi ʻo e ongoʻi ʻofá mo e angaʻofá ʻo paotoloaki ʻa e ʻofá mo e anga fakakaumeʻá ke longomoʻui ʻi he nofo-malí.

Kole ki he niʻihi he kalasí kuo ʻosi malí ke nau fakakaukau ange ki he taimi naʻa nau mali foʻou aí. Fakaafeʻi kinautolu ke nau fakamatala ki ha ngaahi meʻa naʻa nau fai ki honau hoá ʻi he taimi ko ia ʻo ʻenau moʻuí.

  • Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku fie maʻu ai ha fanga kiʻi ngāue peheé ʻi he kotoa ʻo e nofo-malí?

Fakamatalaʻi ange kuo pau ke kei hokohoko atu e fai kaumeʻa ʻa e husepānití mo e uaifí pea tanumaki ʻena feohi fakakaumeʻá ʻi he toenga ʻo ʻena moʻuí. ʻI heʻena fakahoko ʻení, te na ʻiloʻi ai ʻoku toe mālohi ange ʻa ʻena feʻofaʻakí.

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Mālini K. Seniseni ʻo e Kau Fitungofulú: “Ko e anga fakakaumeʻá … ko ha konga mahuʻinga mo fakaʻofoʻofa ia ʻo e teu malí pea mo e nofo-malí. Ka ʻi ai ha faʻahinga feohi ʻi ha tangata mo ha fefine ne kamata ʻaki ʻa e anga fakakaumeʻá, pea aʻu ʻo na feʻofaʻaki mo fakamuimānoa ʻaki haʻana mali, ʻoku meimei ke hoko ia ko ha feohi fakakaumeʻa ʻe tuʻuloa mo taʻengata. ʻOku ʻikai ha meʻa ia ʻe toe fakatupu fakakaukau ange ʻi he maama ko ʻeni ʻoku faingofua ai e vete-malí, ka ko haʻate mamata ki ha husepāniti mo ha uaifi ʻokú na kei fefakahoungaʻi ʻaki fakalongolongo pē mo fiefia ʻi heʻena feohí mei he taʻu ki he taʻu, ʻa ʻena foua fakataha ʻa e ngaahi tāpuakí mo e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻui fakamatelié” (ʻi he Conference Report, Apr. 1999; pe Liahona, Siulai 1999, 74).

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Semisi E. Fausi ʻi heʻene kei mēmipa he Kau Fitungofulú, ko e taha e ʻuhinga ʻoku ʻikai fuʻu hā mahino mai ka ʻoku makatuʻunga mālohi mei ai ʻa e vete-malí, ko e “ ʻikai ha meʻa ʻoku fakatupulakí ʻi he nofo-malí … ʻa ia ko e ʻikai ko ia ke maʻu e meʻa makehé ni ke ne ngaohi e nofo-malí ke pelepelengesi, makehe mo fakalatá ʻi he taimi ʻoku fakapāhia, faingataʻa mo fakapipiko aí.” Naʻá ne faleʻi ʻo pehē: “ ʻI hono fakatupulekina ʻo e nofo-malí, ʻe lava ke hoko ʻa e ngaahi fuʻu meʻa lalahí ia ko ha fanga kiʻi meʻa iiki pē. Hangē ko hono toutou fefakahaaʻiʻaki ʻo e loto houngaʻiá, fakaʻaliʻali mei heʻete fanga kiʻi tōʻonga ʻa ʻete fakamāloó. Ko e fepoupouʻaki mo e fetokoni ʻaki ia ke na tupulakí. Ko e nofo-malí ko ha ngāue fakataha ia ke aʻusia ʻa e leleí, fakaʻofoʻofá pea mo ia ʻoku faka-ʻOtuá” (ʻi he Conference Report, Oct. 1977, 13–14; pe Tūhulu, Fēpueli 1978, 10–11).

  • Ko e hā ha fanga “kiʻi meʻa iiki” te ne paotoloaki e ongoʻi ʻofá mo e anga fakakaumeʻá ʻi he nofo-malí? (Fakakaukau ke hiki e ngaahi tali ʻa e kau akó ʻi he palakipoé). Ko e hā ha ngaahi meʻa kuó ke aʻusia pe ngaahi sīpinga te ke lava ke vahevahe mai ʻa ia ʻokú ne fakahaaʻi e mahuʻinga ʻo hono paotoloaki ʻo e ʻofá ʻi he ngaahi founga ko ʻení?

    Naʻe pehē ‘e ha fefine ‘e taha ne laka hake ‘i he ta’u ‘e 35 ‘ene nofo-malí: “ ʻOku ou saiʻia ʻaupito ʻi hono kei ʻomi ʻe hoku malí ha fanga kiʻi meʻaʻofa hili ʻene mamaʻo ʻi ha efiafi pe fakaʻosinga ʻo e uiké. ʻOku ʻikai fiemaʻu ia ke hoko ko ha fuʻu meʻaʻofa lahi, ka ko ha kiʻi pisikete pe matalaʻiʻakau pe foʻi lole naʻá ne toʻotoʻo mai mei heʻene fakatahá. ʻOku ou saiʻia ʻaupito foki he taimi ʻoku telefoni mai ai mei he ngāue ʻi he lolotonga ʻo e ʻahó ke vakai pe ʻoku ou fēfē pea mo ma fevahevaheʻaki ha fanga kiʻi ongoongo fakafiefiá. ʻOku hanga ʻe he fanga kiʻi meʻa īkí ni ʻo tokoniʻi au ke u ongoʻi ʻokú ne ʻofa mo mahuʻingaʻia ʻiate au.”

Fakamahino ange ʻoku fiemaʻu ke palani ʻe he husepānití mo e uaifí ha taimi ke na feohi toko ua pē ai. Kole ki he kau akó ke nau lau ʻa e faleʻi ko ʻeni meia ʻEletā Siō J. Kulisitianesoni ʻo e Kau Fitungofulú, ʻa iaʻoku hā ʻi he peesi 22 ʻo e Tohi Fakahinohino Ako ʻa e Kau Ako ki he Ngaahi Fetuʻutaki ʻi he Nofo-malí mo e Fāmilí).

“Tauhi ke longomoʻui maʻu pē hoʻomo feohi fakakaumeʻá. Fakamoleki ha taimi ke mo fai ai ha ngaahi meʻa—ʻe kimoua toko ua pē. Neongo ʻoku mahuʻinga hoʻomo feohi maʻu pē mo hoʻomo fānaú ʻi he fāmilí, ka ʻoku toe fie maʻu foki mo ha taimi ke mo ʻiate kimoua toko ua pē he uike kotoa pē. Kapau te mo fokotuʻu ha taimi ki ai, ʻe ʻiloʻi ai ʻe hoʻomo fānaú ʻokú mo ongoʻi ʻoku mahuʻinga lahi hoʻomo malí, ko ia ʻoku fie maʻu ai ke mo fakatupulekina maʻu pē ia. ʻOku fie maʻu ke te tukupā, palani mo fokotuʻu ha taimi ki ai” (ʻi he Conference Report, Apr. 1995, 86; Tūhulu Siulai 1995, 77).

  • Ko e hā ha meʻa te ne ala taʻofi e husepānití mo e uaifí mei haʻana fakamoleki ha kiʻi taimi ke na feohi toko ua aí? Ko e hā ha founga ʻe lava ke fakaʻatāʻatā ai ʻe he ongo meʻa malí ha taimi ke paotoloaki ai ke longomoʻui ʻena ongoʻi faikaumeʻá?

ʻOku hoko ʻa e feohi fafale totonu ʻi he nofo-malí ko hano fakahaaʻi ia ʻo e ʻofá.

Fakamatalaʻi ange ʻoku hōifua ʻa e ʻEikí ki hono fakahaaʻi totonu ʻo e feohi fafale fakaesinó ʻi he nofo-malí. ʻOkú ne ʻomi ha tāpuaki lahi ki he ongo meʻa malí, tokoni ke faaitaha ai ʻa hona lotó pea mo fakamālohia ai ʻa ʻena feʻofaʻakí. Fakakaukau ke ke vahvahe ange ha niʻihi pe kotoa ʻo e ngaahi lea ko ʻení:

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e ngaahi taumuʻa ʻo e feohi fafale ʻi he nofo-malí ʻo pehē: “ ʻOku hanga ʻe he ʻEikí ʻo fakangofua ʻa e husepānití mo e uaifí ʻi he fuakava ʻo e malí, ke na fakahoko ʻa e ngaahi mālohi toputapu ʻo e fakatupú ʻi hono fakaʻofoʻofá kotoa ʻo fakatatau ki he ngaahi tuʻutuʻuni kuó Ne fokotuʻu ʻo kau ki aí. Ko e taumuʻa ʻe taha ʻo e feohi fakaekinaua mo fakaesino ko iá ke foaki ha sino fakaekakano ki he ngaahi laumālie kuo finangalo e Tamai Hēvaní ke nau haʻu ki he moʻui fakamatelié. Ko e ʻuhinga ʻe taha ʻo e ongo mālohi mo fakaʻofoʻofa ko ia ʻo e ʻofá, ke haʻi fakataha ai ʻa e husepānití mo e uaifí ʻi heʻena moʻui mateakí, anganofó, feveitokaiʻakí, mo e taumuʻa ʻe taha ʻo ʻena moʻuí” (ʻi he Conference Report, Oct. 1994, 50, pe Tūhulu, Sānuali 1995, 38).

Naʻe akoʻi mai ʻe ʻEletā Taleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē: “Ko e mālohi ko ia ke fakatupu ha moʻuí ko e mālohi hakeakiʻi lahi taha ia kuo foaki mai ʻe he ʻOtuá ki heʻene fānaú. Naʻe tuʻutuʻuni fakalao hono ngāueʻakí ʻi he fuofua fekaú [naʻe ʻoange kia ʻÅtama mo ʻIví], ka naʻe toe maʻu mai ha fekau ia ke tapui hono ngāue hala ʻakí. Ko e fakamamafa ko ia ʻoku tau fai ki he fono ʻo e angamaʻá ʻoku fakamatalaʻi ia ʻe he mahino kiate kitautolu ʻa e taumuʻa mo e mālohi fakatupú ki hono fakahoko ʻo e palani ʻa e ʻOtuá. ʻOku fakahōifua ki he ʻOtuá ʻa ʻetau ngāueʻaki e mālohi fakatupú, ka kuó ne fekau mai ke ngata pē ʻetau ngāueʻaki iá ʻi he siakale ʻo e malí” (ʻi he Conference Report, Oct. 1993, 99; pe Tūhulu, Sānuali 1994, 74).

Naʻe akonekina mai ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ʻo pehē: “ ʻOku totonu pea tali lelei faka- ʻOtua ʻa e fakahoko ko ia ʻo e ngaahi tōʻonga feohi fafale fakaesinó ʻi he siakale ʻo ha nofo mali naʻe fai fakalao. ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha meʻa ia ʻe taʻe māʻoniʻoni pe fakahōloa tuʻunga ʻi heʻene fekauʻaki tonu pea mo e feohi fakaesinó, he ko e founga ia ʻoku ngāueʻaki ʻe he tangatá pea mo e fefiné ʻi heʻena fakatupú mo ʻena fakahaaʻi ʻena ʻofá” (The Teachings of Spencer W. Kimball, ed. Edward L. Kimball [1982], 311).

Naʻe akoʻi mai ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē: “Ko e feohi fakaesino ʻa e tangatá ʻoku fakatatali ia ki ha ongo meʻa kuó na ʻosi mali, koeʻuhí he ko e fakaʻilonga moʻoni ia ʻo e fepīkitai kakató, ko e hoko ʻo taha pea mo ha uouangataha naʻe tuʻutuʻuni mo fekauʻi ʻe he ʻOtuá. Talu mei he Ngoue ko ʻπtení, mo hono fakataumuʻa ʻo e nofo-malí ke fakaʻuhinga ko e fepīkitai kakato ia ʻa ha tangata mo ha fefine—ʻo taha pē ʻa hona lotó, ngaahi ʻamanakí, moʻuí, ʻofá, fāmilí, kahaʻú, pea mo e meʻa kotoa pē. Naʻe pehē ʻe ʻÅtama ko ʻIví ko e hui ia ʻo hono ngaahi huí mo e kakano ʻo hono kakanó, pea naʻá na “kakano taha pē” ʻi heʻena moʻui fakatahá [vakai, Sēnesi 2:23–24]. Ko e hoko ko ʻeni ʻo tahá, ʻoku matuʻaki kakato moʻoni pea ʻoku tau fakaʻaongaʻi ai ʻa e foʻi lea ko e silá ke fakamatalaʻi ʻaki hono talaʻofa taʻengatá. Naʻe pehē ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mahalo te tau lava ʻo pehē ki he haʻi toputapu ko ʻení naʻe “fakamaʻu fakataha” kinaua [vakai, T&F 128:18]” (ʻi he Conference Report, Oct. 1998, 100; pe Liahoná, Sānuali 1999, 94).

Naʻe naʻinaʻi mai ʻa Palesiteni Hauati W. Hunitā, ko e Palesiteni hono hongofulu mā fā ʻo e Siasí ʻo pehē, ʻoku aʻu ai pē ki he feohi ʻoku fai ʻi loto he nofo-malí, kuo pau ke ʻoua naʻa ngāue hala ʻaki e ngaahi mālohi toputapu ia ʻo e fakatupú: “Kuo pau ke hoko ʻa e lotoʻofá mo e fakaʻapaʻapá—kae ʻikai ko e siokitá —ko e tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ia ʻi he fetuʻutaki ʻa e husepānití mo e uaifí. Kuo pau ke na tokaʻi mo ongoʻingofua ʻa e ngaahi fie maʻu mo e loto ʻo hona hoá. ʻOku houhau ʻa e ʻEikí ki he ngaahi founga pule fakamālohí, anga taʻetāú, pe ngaahi ʻulungāanga ʻoku tōtuʻa mo taʻe mapuleʻi ʻi he ngaahi feohi fafale ʻa e husepānití mo e uaifí” (ʻi he Conference Report, Oct. 1994, 68; pe Tūhulu, Sānuali 1995, 63).

Lau mo e kau akó ʻa e ʻEkesōtosi 20:14, 17 Vahevahe ange leva ʻa e lea ko ʻeni naʻe fai ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelí, ko e Palesiteni hono hongofulu mā nima ʻo e Siasí:

ʻOku mau tui ki he moʻui anga-maʻa ki muʻa ʻi he malí mo e tauhi kakato ki he malí hili ʻa e malí. Ko hono fakakātoa pē ia. Ko e hala ia ki he moʻui fiefiá. Ko e hala ia ki he haohaoá. ʻOkú ne ʻomi ha nonga ki he lotó mo ha melino ki he ʻapí foki” (ʻi he Conference Report, Oct. 1996, 68; pe Tūhulu Sānuali 1997, 57).

Fakamamafaʻi ange ʻoku totonu ke tokanga ʻa e husepānití mo e uaifí ke ʻoua naʻá na fai ha faʻahinga meʻa ʻe ala hoko ai ha taʻe anga-nofo. Hangē ko ʻení, kuo pau ke na pukepuke maʻu ai pē ʻa e ngaahi fakangatangata fakaeloto mo fakaesino ʻoku tāú ʻi hona vā mo e kaungā ngāue tangatá, ʻo kapau ko e uaifí, pea pehē ki he kaungā ngāue fefiné, ʻo kapau ko e husepānití.

  • Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku matuʻaki mahuʻinga ai ʻa e anganofó kakató ʻi he vā pe fetuʻutaki ʻo e nofo-malí?

  • ʻOku hoko fēfē e sio ʻi he ngaahi fakatātā fakalielia mo taʻefeʻungá ko hano maumauʻi ʻo e falalá ʻi he nofo-malí? Ko e hā ha founga ʻoku hanga ai ʻe he fieʻeva tukuhua ki ha tahá ʻo maumauʻi ha nofo-mali?

    Vahevahe ange ha taha pe fakatouʻosi e ongo lea ko ʻení:

    Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Hauati W. Hanitā: “Mou faivelenga ʻi hono tauhi hoʻomou ngaahi fuakava ʻi he malí, ʻi he fakakaukau, lea mo e ngāue. ʻOku hanga ʻe he ponokalafí, manako fefine/tangata fakavaʻivaʻingá, mo e ngaahi fie maʻu taʻe totonu kehé ʻo maumauʻi ʻa hoto ʻulungāangá, pea holoki ai e makatuʻunga ʻo e nofo-mali ʻoku fiefiá. ʻOku fakaʻauha ai ʻa e uouangataha mo e fefalalaʻaki ʻi he nofo-malí” (ʻi he Conference Report, Oct. 1994; pe Tūhulu, Sānuali 1995, 61).

    Naʻe akonaki mai ʻa Palesiteni ʻEselā Tafi Penisoni, ko e Palesiteni hono hongofulu mā tolu ʻo e Siasí ʻo pehē: “Kapau kuó ke mali, peá ke fakaʻehiʻehi mei ha faʻahinga tūkuhua fie ʻeva pē… . Ko e meʻa ko ia ʻe hā ngali ko ha fakakata mo ha tūkuhua ki ha taha ʻoku ʻikai ko hoto malí, ʻe faingofua pē haʻane hoko ʻo fakalalahi mo fakamātoato pea iku ai ki he taʻeanganofó. Ko ha fehuʻi lelei ʻeni ke fai kia kitautolu: ʻE loto fiefia pe fiemālie nai hoku hoá ʻo kapau naʻá ne ʻiloʻi ʻeku meʻa ko ʻeni ʻoku faí? ʻE fiefia pe fiemālie nai ha hoá ʻo kapau te ne ʻilo ʻoku kai hoʻatā toko ua pē ʻa hono husepānití mo ʻene sēkelitalí? ʻE fiefia pe fiemālie nai ʻa e husepānití ʻo kapau ʻe mamata atu ʻoku fieʻeva fakakata pe palahi hono uaifí ki ha tangata kehe? Siʻoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ko e meʻa ʻeni naʻe ʻuhinga ki ai ʻa Paulá ʻi heʻene pehē, ‘Taʻofi ʻa kimoutolu mei he matamata kovi kotoa pē’ (1 Tēsalonika 5:22)” (“The Law of Chastity,” in Brigham Young University 1987–88 Devotional and Fireside Speeches [1988], 52).

ʻOku totonu ke feinga ʻa e ongo mātuʻa malí ke maʻu ʻa e ʻofá, ʻa ia ko e ʻofa haohaoa ʻa Kalaisí.

  • Lau mo e kau akó ʻa e Sione 13:34–35 mo ʻEfesō 5:25 mo e kau akó. Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he ongo potu folofola ko ʻení ʻo fekauʻaki mo e founga fetauhiʻaki ʻa e uaifí mo e husepānití?

Fakamamafaʻi ange neongo ʻoku mahuʻinga e fetuʻutaki fakaesino ʻa ha ongo meʻa mali, ka ʻoku ʻikai ko e konga mahuʻinga taha ia ʻo ʻena ʻofá. Vahevahe ange ʻa e lea ko ʻeni naʻe fai ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipoló:

“Ko e [ʻofa ʻi he nofo-malí] ʻoku loloto, kānokato, mo fakalūkufua. ʻOku ʻikai hangē ia ko e feohi ʻo e māmaní ʻa ia ʻoku fakahingoa halaʻi ko e ʻofá, ka ko hono moʻoní ko e fetokangaʻaki fakaesino pē. ʻI he taimi ʻoku fakatefito ai pē ʻa e malí ʻi hení, ʻe vave pē haʻana fepāhiaʻaki… . Ko e ʻofa ko ia ʻoku folofola ki ai ʻa e ʻEikí ʻoku ʻikai ngata pē ia ʻi he fetokangaʻaki fakaesinó ka ʻoku kau ai mo e fetokangaʻaki fakalaumālie foki. Ko e tui, fefalalaʻaki mo e femahinoʻaki ia ʻiate kinauá. Ko e kaungā ngāue tuʻunga tatau moʻoní ia. Ko ha feohi ia ʻoku faaitaha ai ʻa ʻena ngaahi taumuʻá mo e ngaahi tuʻunga ʻulungāangá. Ko e taʻe siokitá ia mo e feilaulau maá mo ʻEne polokalamá. Ko e tuʻunga fakaemātuʻa ia ʻi he moʻui fakamatelié ʻo fakataumuʻa pē ki he tuʻunga fakaʻotuá pea mo e fakatupú, pea hoko ko ha mātuʻa ki ha ngaahi laumālié. Oku ʻatā, kātoi ai e meʻa kotoa pē pea mo taʻe fakangatangata foki. ʻOku ʻikai teitei helaʻia pe hōloa e faʻahinga ʻofa ia ko ʻení. ʻOku tolonga ia ʻo tuʻuloa ʻi he mahamahakí mo e mamahí, koloaʻia mo e fusimoʻomó, ʻi he ngaahi lavameʻá mo e loto-mamahí, ʻi he moʻuí ni pea mo e taʻengatá foki” (Faith Precedes the Miracle [1972], 130–31).

Fakamatalaʻi ange ko e ʻofa ko ia naʻe lea ki ai ʻa Palesiteni Kimipoló, ko e ʻofa haohaoa ia ʻa Kalaisí. Lau mo e kau akó ʻa e Molonai 7:45–48 Kole ki he kau akó ke nau tala atu ha ngaahi ʻulungaanga ʻo e ʻofa faka-Kalaisí ʻi he lolotonga ʻenau laukongá. Hiki ʻa e ngaahi ʻulungaanga ko ʻení ʻi he palakipoé ʻo hangē ko ʻenau hā atu ʻi laló:

Ko e ʻofa faka-Kalaisí:

ʻOku kataki fuoloa

ʻOku kataki fuoloa ʻOku anga-lelei ia.

ʻOku ʻikai meheka.

ʻOku ʻikai fielahi pē fakafuofuolahi (pōlepole).

ʻOku ʻikai kumi ʻene meʻa pē ʻaʻana.

ʻOku ʻikai ke ʻita ngofua.

ʻOku ʻikai ke mahalo kovi.

ʻOku ʻikai ke fiefia ʻi he angahalá, ka ʻoku fiefia ia ʻi he moʻoní.

ʻOkú ne matuʻuaki ʻa e meʻa kotoa pē.

ʻOkú ne tui ki he meʻa kotoa pē.

ʻOkú ne ʻamanaki ki he ngaahi meʻa kotoa pē.

ʻOkú ne kātakiʻi ʻa e meʻa kotoa pē.

ʻOku ʻikai fakaʻaʻau ʻo ngata.

Ko e lahi taha ia ʻi he meʻa kotoa pē.

ko e ʻofa haohaoa ia ʻa Kalaisí.

ʻOku tolonga ia ʻo taʻengata.

Fakamahino ange, makehe mei he tukupā ke ʻofa ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi pea haʻu kiate Kinauá, ʻoku hoko e tukupā ʻo e nofo-malí—tautautefito ki he mali taʻengatá ko e tukupā mahuʻinga taha ia ʻoku tau fakahokó. Kuo pau ke ngāue fakataha maʻu ai pē ʻa e husepānití mo e uaifí ke fakatupulaki ʻa ʻena feʻofaʻaki faka-Kalaisí.

Ke tokoniʻi e kau akó ke nau fakahoko e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, hanga ʻo taki ʻenau tokangá ki he ngaahi ʻulungaanga ʻo e ʻofa faka-Kalaisí kuó ke hiki he palakipoé. Fakaafeʻi kinautolu ke mou aleaʻi ha ngaahi founga ʻe lava ke fakahaaʻi ai ʻi he feohi ʻo e nofo-malí ʻa e ngaahi ʻulungāanga makehe hangē ko e “ ʻikai kumi ʻene meʻa pē ʻaʻaná” pe “ ʻikai fakaʻaʻau ʻo ngatá.” Kole ange ke nau vahevahe atu ha ngaahi sīpinga ʻo e ngaahi ʻulungāanga ko ʻení kuo nau mamata ki aí.

Fakaʻosí

Fakamamafaʻi ange kuo pau ke tanumaki ʻe he husepānití ia mo e uaifí ʻa ʻena ʻofá mo e fakakaumeʻa. ʻOku fiemaʻu ke paotoloaki ke moui ʻena ʻofá ʻaki haʻana hokohoko atu hono fai ʻo e fanga kiʻi meʻa iiki ʻoku fakahaaʻi ai ʻena angaʻofá pea mo e ongo ʻokú na takitaha maʻú. ʻOku totonu ke na ongoʻingofua e ngaahi fie maʻu fakalaumālié, fakatuʻasinó mo fakaeloto ʻa e tokotaha takitaha ʻi heʻena fevahevaheʻaki fakataha e ngaahi fiefia mo e ngaahi mafasia ʻo e moʻuí. Kuo pau ke na fakapapauʻi he ʻikai ke na fakahoko ha faʻahinga meʻa te ne fakaʻauha fau ʻi he nofo-malí: Pea ʻoku totonu ke na “lotu [fakatouʻosi] ki he Tamai ʻaki e ivi kotoa ʻo hona lotó, ke fakafonu [kinaua] ʻaki ʻa e [ʻofa faka-Kalaisí]” (Molonai 7:48). ʻI he hokohoko atu ko ia ʻa e fetauhiʻaki mateaki ʻa e ongo meʻamalí, ʻe tupulaki ai ʻa ʻena feʻofaʻakí ʻi he fakalau mai ʻa e ngaahi taʻú. Te na ongoʻi ʻokú na fakatupulaki ha ʻofa ʻoku faka-Kalaisi moʻoní.

Vakai ki he peesi 14–18 ʻi he Tohi Fakahinohino Ako ʻa e Kau Ako ki he Ngaahi Fetuʻutaki ʻi he Nofo-malí mo e Fāmilí. Fakalotolahia e kau akó ke nau fakamanatu ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he lēsoni ko ʻení ʻaki ʻenau (1) muimui ki ha fokotuʻu ʻe taha pe lahi ange ʻoku ʻi he konga “Ngaahi Fakakaukau ki Hono Fakahokó” pea (2) lau foki mo e fakamatala “Ko e Taha ʻi he Malí” ʻa ia naʻe fai ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipoló. Fakamahino ange ʻe lava ke maʻu ʻe he ongo meʻa malí ha lelei lahi mei haʻana lau mo aleaʻi fakataha e ngaahi fakamatala ʻoku hā ʻi he tohi fakahinohino akó.

Paaki