Toj lajeeb’ xkaak’aal sut chi wuqutq
Sa’ jun yu’am nujenaq rik’in tichk’ok oq ut paaltil, chiqajunilo naqab’antioxi li xkab’ qahoonal.
Li sachk a’aneb’ xkomon li qayu’am. Xtzolb’al xch’e’b’al li piano moko naru ta xtzolb’al wi ink’a’ taak’ul naab’al mil li sachk—maare ut jun millon li sachk. Re xtzolb’al junaq aatinob’aal jalan, tento xk’ulub’ankil naq naru naqak’ul naab’al mil li sachk—maare ut jun millon li sachk. Chi moko eb’ li tz’aqal chaab’il aj b’atz’unel sa’ li ruchich’och’ ink’a’ ta raj neke’xk’ul li sachk.
Yeeb’il naq li “nume’k chi uub’ej moko naraj ta naxye naq maak’a’ li sachk, a’an b’an li xik chiruheb’ li k’iila sachk chi moko nasach ta lix kawil qach’ool.”
Naq kixyo’ob’tesi li bombiiy, laj Thomas Edison kixye len, “Moko kinsach ta naab’al mil sut. Li bombiiy yoob’tesinb’il chiru naab’al mil sut li yalok.” Laj Charles F. Kettering kixk’ab’a’in li sachk jo’ “eb’ li eetalil sa’ li b’e re nume’k chi uub’ej.” Li junjunq chi sachk naqak’ul na’usa choq’ re xk’eeb’al qachaab’il na’leb’, b’ar wi’ naqoksi li tichk’ok oq a’an jo’ jun qataqleb’aal.
Laj Nefi kitenq’aak xb’aan lix kawil paab’aal re xik sa’ li junjunq chi sachk toj reetal naq kixtaw chaq li perpookil q’an ch’iich’. Laj Moises kixyal lajeeb’ sut eelelik toj reetal naq kiru chi eelelik rochb’eeneb’ laj Israel aran Egipto.
Wi jo’ laj Nefi ut jo’ laj Moises ke’wan sa’ lix k’anjel li Qaawa’, maare naru naqapatz’ k’a’ut naq ink’a’ kixtenq’aheb’ chi nume’k chi uub’ej sa’ xb’een sut. K’a’ut naq kixkanab’eb’—ut nokoxkanab’ laa’o— chixtichb’al li qoq ut sachk sa’ xyalb’al nume’k chi uub’ej? A’aneb’ a’in junjunq lix sumenkil li patz’om a’in:
-
Xb’een, li Qaawa’ naxnaw naq “naq chixjunil li kʼaʼaq re ru aʼin tixkʼe [qanaʼlebʼ], ut taawanq choqʼ re [qachaabʼilal].”
-
Xkab’, re qakanab’ankil “[chixyalb’al] li kʼa, re naq [taqanaw] xraabʼal li chaabʼil.”
-
Rox, re xk’utb’al naq “li Qaawa’ a’an laj eechal re li yalok a’in,” ut naq ka’ajwi’ xb’aan li rusilal naru naqak’e chi uxmank lix k’anjel ut wulak jo’ a’an.
-
Xkaa, re qatenq’ankil chi chaab’ilo’k ut xtawb’al naab’aleb’ lix chaab’ilaleb’ aj Kristiano li ink’a’naru natawman yal chi jo’kan, rik’in b’an li ka’pak’alil ut “sa’ li chiqleb’aal re li rahilal.”
Jo’kan ut naq, sa’ jun yu’am nujenaq rik’in tichk’ok oq ut paaltil, chiqajunilo naqab’antioxi li xkab’ qahoonal.
Sa’ 1970, chiru li xb’een inchihab’ sa’ BYU, xintz’iib’a wib’ sa’ jun li tzolok chirix lix k’ojlajik li fisica k’eeb’il xb’aan laj Jae Ballif, jun chaab’il aj k’utunel. Sa’ xraqb’al li junjunq chi raqal naxk’e jun lix yalb’al qix. Wi jun laj tzolonel naxnumsi chi chaab’il ut naraj xchaab’ilob’resinkil chan ru naq naxnumsi li k’utunel aj Ballif naxk’e jun chik li yalok-ix haye’ juntaq’eet ajwi’. Wi laj tzolonel naxchaab’ilob’resi lix numsinkil li tz’ilok-ix sa’ xka’sutil, a’b’an toj maji’ nawulak chiru chan ru xb’aanu, naru naxb’aanu wi’chik li tz’ilok-ix sa’ roxsutil, ut xkaasutil ajwi’, ut wan chik xkomon. Rik’in xk’eeb’al naab’al lin hoonal, xinixtenq’a chi elk chi uub’ej ut sa’ xraqik xink’ul jun li A sa’ li tzolok a’an.
A’an jun li k’utunel tz’aqal wan xchaab’il na’leb’ ut li naxwaklesiheb’ xch’ool lix tzolonel chi xik chi uub’ej—chirilb’al li sachk jo’ jun aj k’utunel, ut ink’a’ jo jun li tz’eqok, ut ink’a’ xuwak chiru li sachk ut xtzolb’aleb’ b’an xna’leb’ rik’in a’an.
Toje’ chaq xinb’oq li chaab’il winq a’an wuqub’ roxk’aal chihab’ chik chirix naq xintzolok chaq rik’in. Xinpatz’ re k’a’ut naq kixkanabeb’ lix tzolonel chixb’aanunkil chi naab’al sut li yalok-ix re xchaab’ilob’resinkil li neke’risi. Lix sumehom: “Kiwaj wank chixk’atqeb’ laj tzolonel.”
Us ta nokob’antioxin xb’aaneb’ li xkab’ qahoonal li nachal chirixeb’ li sachk, naxsachb’esi qach’ool li rusilal li Kolonel, li naxk’e xkab’ qahoonal re xq’axb’al ru li maak, malaj lix sachik li qaam.
Maa’ani chik junaq wan chiqak’atq, ka’ajwi’ li Kolonel. A’an nokoxkanab’ ut toj yooq chiqakanab’ankil chixb’aanunkil wi’chik lix yalok-ix. Re wulak jo’ a’an taaraj naab’al xkab’ qahoonal sa’ xyalb’al qaq’e rajlal kutan chixq’axb’al ru li ruchich’och’il winq, jo’ xramb’al chiqu li k’a’ru naqataw, xtzolb’al li kuyuk ut li kuyuk maak, xq’axb’al ru li q’emkunil, malaj xq’axb’aleb’ ru li maak, ut wank chik xkomon. Wi li sachk a’an reheb’ li winqilal, jarub’ sut toosachq toj reetal naq taqakanab’ wank jo’ ruchich’och’il winq ut toowulaq jo’ choxahil? Naab’al mil? Maare ut jun millon.
Rik’in xnawb’al naq li laatz’ ut ka’ch’in ruhil b’e nujenaq rik’in li yalok-ix ut naq li sachk taawanq raj junelik sa’ li qayu’am, li Kolonel kixtoj lix tz’aq maak’a’ roso’jik re xk’eeb’al qe naab’al li qahoonal jo’ chanru aajel ru re xq’axb’al ru chi chaab’il lix yalb’al qix arin sa’ li ruchich’och’. Li ka’pak’alil li naxkanab’ a’an chanchan naq ink’a’ tooruuq chi numtaak sa’ xb’een ut jwal wi’chik aal, a’b’anan li Kolonel moko nokoxkanab’ ta chi maak’a’ qoyb’enihom.
Re naq junelik taawanq xkawil qach’ool sa’ li qoyb’enihom sa’ xyanqeb’ li yalok-ix sa’ li qayu’am, li rusilal li Qaawa’ junelik ak wan choq’ qe. Li rusilal a’an “jun choxahil b’e re tenq’ ut kawilal … jun wankilal li naxkanab’eb’ li winq ut eb’ li ixq chixtawb’al li junelik yu’am ut li taqenaqil loq’al chirix xyalb’aleb’ xq’e chi kaw.” Li rusilal ut li ru aj rahonel wankeb’ sa’ qab’een laa’o chiru chixjunil li qab’e naq yoo chiqamusiq’ankil, chixseeb’ob’resinkil li qiiq, chiqakawob’resinkil, chiqak’irtesinkil, chiqilb’al ut naab’al paay chik chan ru “[naxk’e xtenq’ankileb’] lix tenamit,” us ta neke’tichk’ok chiru li laatz’ ut ka’ch’in ruhil b’e.
Li jalb’a-k’a’uxlej a’an jun maatan re li Dios li wan junelik choq’ qe li nokoxkanab’ ut naxk’e qak’ulub’ re xik chiruheb’ li sachk chi moko nasach ta lix kawil qach’ool. Li jalb’a-k’a’uxlej moko a’an ta li xkab’ xk’uub’anb’il na’leb’ wi nokopalto’k. Li jalb’a-k’a’uxlej a’an lix k’uub’anb’il na’leb’, xb’aan naq naxnaw naq toopalto’q. A’an a’in li evangelio re jalb’a-k’a’uxlej, ut jo’ kixye li Awa’b’ej Russell M. Nelson, a’anaq “jun tzolok chiru chixjunil li qayu’am.”
Sa’ li tzolok a’in chiru chixjunil li qayu’am, li loq’laj wa’ak a’an chan ru naq li Qaawa’ naxk’e li qokeb’aal sa’ lix kuyb’al li maak. Wi nokotz’aqon rik’in jun yotʼbʼil chʼoolej ut jun tuulanil musiqʼej, a’an naxk’e rajlal xamaan lix kuyb’al qamaak, naq yooko chi b’eek chiruheb’ li sachk chiru chixjunil li b’e re li sumwank. Xb’aan naq “us ta wankebʼ xmaak, nujenaq xsaʼ inchʼool rikʼin xtoqʼobʼankilebʼ ru.”
A’b’an, jarub’ sut tixkuy li qamaak? Jo’ k’ihal xnajtil li royb’enihom? Jun sut, laj Pedro kixpatz’ re li Kolonel: “Qaawa’, jar sut tento tinkuy xmaak li was wiitz’in li taamaakob’q chiwu? Ma toj wuqub’ sut?”
Chanchan naq, laj Pedro kixk’oxla naq wuqub’ a’an jun li ajl li jwal nim xteram re xk’utb’al naq maak’a’ xna’leb’ li nakuyuk chi naab’al sut, ut naq li kuyum tento raj taawanq xraqik. Sa’ xsumenkil, li Kolonel kixye re laj Pedro naq mirajla—naq ink’a’ raj tixk’e rajlil li kuyuk maak.
“Ink’a’ ninye aawe naq wuqub’ sut ajwi’, lajeeb’ xkaak’aal sut b’an chi wuqutq.”
Relik chi yaal, li Kolonel arin moko yoo ta chixk’eeb’al rajlil toj sa’ 490 sut. A’an chanchan raj ta wi’ naq li tz’aqonk sa’ li loq’laj wa’ak wan raj xraqik sa’ 490 sut, ut sa’ li rajlil 491 laj tz’ilol ajl sa’ choxa tixye, “Chinaakuy, a’b’an laa hu re li jalb’a-k’a’uxlej x’oso’ ru—toj anajwan ut chalen chik wankat aajunes.”
Li Qaawa’ kiroksi li ajl lajeeb’ xkaak’aal sut chi wuqutq jo’ jaljookil ru aatin re lix tojb’al rix li maak kixb’aanu li maak’a’ roso’jik, lix rahom li maak’a’ roso’jik, ut li rusilal li maak’a’ roso’jik. “Relik chi yaal, ut joʼ kʼihal sut teʼxjal xkʼaʼuxl lin tenamit laaʼin tinkuy li qʼetok aatin xeʼxbʼaanu chiwu.”
A’an ink’a’ naraj naxye naq li loq’laj wa’ak na’ok jo’ jun liceens re maakob’k. A’an jun reheb’ lix yaalal naq wan li raqal aatin a’in sa’ lix hu laj Moroni: “Aʼbʼanan joʼ kʼihal sut keʼxjal xkʼaʼuxl ut keʼxsikʼ xkuybʼal, chi anchal li rajomebʼ, keʼkuyeʼ xmaak.”
Li anchal ajom naraj naxye tz’aqal yalok q’e ut jun li tz’aqal jalaak. “Jalaak” a’an tz’aqal li aatin li naroksi li K’utul Raqal reheb’ li Loq’laj Hu re xch’olob’ankil li jalb’a-k’a’uxlej: “Xjalajik li qakʼaʼuxl ut li qachʼool li naʼakʼobʼresink re li kʼaʼru naqakʼoxla chirix li Dios, chiqix laaʼo, ut chirix li qayuʼam.” Li jalaak a’an naxk’am chaq li chaab’ilo’k sa’ musiq’ejil. Jo’kan ut, li qanumik chi uub’ej moko naraj ta naxye naq ka’ajwi’ tooxik chiruheb’ li sachk, a’ b’an li chaab’ilo’k chiruheb’ li sachk chi moko nasach ta lix kawil qach’ool.
Chirix li jalaak, k’oxlahomaq li saqen ruhil na’leb’ a’in: “Li k’a’aq re ru li ink’a’ najala juntaq’eet nakana.” Rik’in li yaal a’in ink’a’ nawaj xhob’b’al lee chaab’il na’leb’, a’b’an a’an lix chaab’il na’leb’ li Awa’b’ej Boyd K. Packer, li kixye chirix a’an, “Ut naq nokoraqe’ chi jalaak—oso’jenaqo.”
Xb’aan naq ink’a’ naqaj xkanab’ankil li chaab’ilo’k toj reetal naq nokowulak jo’ chanru li Kolonel, tento tooxaqliiq rajlal sut naq nokot’ane’, rik’in rajom qach’ool chi k’iik ut chi xik chi uub’ej us ta lix majelal qametz’ew. Sa’ lix majelal qametz’ew, a’an naru naxye qe: “Tz’aqal choq’ aawe li wusilal, xb’aan naq lin wankil tz’aqal nak’utunk sa’ xmajelal li metz’ew.”
Ka’ajwi’ rik’in li k’iila jalam-uuch malaj li k’iila reetalil li k’iik naru naqak’e reetal li qak’iijik sa’ qajunxaqalil. Li qak’iijik sa’ musiq’ej wan naq ink’a’ naqak’e reetal wi ink’a’ naru chi’ile’k chiru lix lemul li k’a’ru numenaq. Us raj wi noko’ilok chiqix rik’in lix lemul li k’a’ru numenaq re xk’eeb’al reetal li qachaab’ilal re qamusiq’ankil re “teetiikisi eeribʼ chi uubʼej chi xaqxookex junelik rikʼin li Kristo, rikʼin tzʼaqal xlemtzʼunkil li yoʼonink.”
Wan lin junelikil b’antioxihom xb’aan lix rarookil chaab’ilaleb’, lix kuyumeb’, ut lix najtil oyb’eninkeb’ li qaChoxahil Yuwa’ ut li Kolonel, li neke’xk’e naab’al xkab’il li qahoonal sa’ li qab’e re q’ajk b’ar wi’ wankeb’ a’an. Sa’ xk’ab’a’ li Jesukristo, amen.