Kedra iTukutuku na Valetabu
Ena gauna makawa kei na gauna oqo era vakadeitaka kina na tamata veiyalayalati ni Turaga ni kedra tara na valetabu sa nodra cakacaka dina sara me ra vakayacora.
Na Vanua sa Vakatikori
Na vakasama bibi me baleta na valetabu ka sa vaka tu kina mai liu o ya ni sa dua na vanua sa vakatikori vakatabakidua ki na kena qaravi na cakacaka tabu; ena ivakarau me taqomaki kina, ni valetabu sa dua na vale e tara me baleta raraba na itovotabu kei na veisoqonitabu.
Na vosa vaka- Latin templum e tautauvata kei na vosa vaka-Iperiu beth Elohim ka sa tukuna tiko na vanua ni Kalou; ka sa kena ibalebale dina na vale ni Turaga.
Na veivale vakaoqo era a tara mai na veitabayabaki sa oti yani, o ira era qarava na kalou matakau vata kei ira era qarava na Kalou dina sa bula tiko. Ena gauna e dau vakayacori tiko kina na soqonitabu raraba kei na soqoni raraba ena yasana e liu ni valetabu, era tiko vakakina na veiloqi e loma ka ra dau curu duadua ga mai kina o ira na bete era sa vakatabui, ka tukuni ni e kea, e dau tiko kina na kalou. Na valetabu e sega ni vanua me dau vakayacori kina na veisoqoni raraba ia sa vale vakatabui me baleta na soqoni tabu cecere duadua ni mataqali sokalou vaka o ya.
Na Nodra Valecavu Makawa na Kai Isireli
Ena gauna makawa, era kilai tu na kawa i Isireli ena kedra maliwa na veimatanitu ena nodra dau tara na veivalenilotu ena vuku ni Kalou sa bula. Na cakacaka oqo a gadreva sara ga vei ira o Jiova me ra cakava, ni sai koya era sa vakaliuca me ra qarava. Na kedra itukutuku na matanitu o Isireli e tekivu sara mai na gauna ni Lako Yani. Ni oti toka ga na nodra dro mai na vanua ni qaravi kalou ni Ijipita era sa gadrevi me ra vakarautaka e dua na valenilotu, ka me na dau rairai mai kina o Jiova ka vakatakila vei ira na Nona lewa ni sa nodra Turaga ka Tui.
Sa vanua tabu sara na valecavu vei ira na Isireli ni sa vale nei Jiova. A tara ena kena itaratara kei na iwalewale a vakatakilai mai vei ira (raica na Lako Yani 26–27). E vale kaukauwa ka rawa ni veikauyaki, ka dina ga ni valelaca, a caka mai na laca vinaka duadua, taleitaki vakalevu, ka sau levu duadua e tiko vei ira. Na ivakatagedegede ni caka vinaka oqo sa ivakacacabo ni matanitu vua na Turaga. Sai koya oqori na iusutu taucoko ni veika vinaka duadua era solia na tamata, ka sa vakatabuya kina o Jiova na iloloma sa soli mai ena Nona vakadonuya vakalou.
Ni oti na kena sa mai tauyavu o Isireli ena vanua yalataki, ni sa mai oti kina e vasagavulu na yabaki ena lako voli ena lekutu, era sa qai mai taukena dina na tamata veiyalayalati e dua na nodra Kenani, sa mai soli na vanua mai Sailo me sa dabe kina na valecavu; ka ra yaco yani kina na veimataqali me ra mai vulica kina na lewa kei na vosa ni Kalou (raica na Josua 18:1; 19:51; 21:2; Dauveilewai 18:31; 1 Samuela 1:3, 24; 4:3–4). Ni oti o ya a kau sara yani ki Kipioni (raica na 1 Veigauna 21:29; 2 Veigauna 1:3) ka toki sara yani ki na Koro i Tevita, se Saioni (raica na 2 Samuela 6:12; 2 Veigauna 5:2).
Valetabu i Solomoni
A gadreva ka tuvanaka sara o Tevita, na ikarua ni tui i Isireli me tara e dua na vale me nona na Turaga, ka kaya kina ni sega ni dodonu ni sa tui tiko, me mai tiko vaka o ya ena vale sitari totoka, ka tara tu ga na vale ni Kalou ena laca (raica na 2 Samuela 7:2). Ia a qai vosa nai na Turaga vei Necani na parofita, ni sega ni vinakata na vakatutu o ya, baleta o Tevita, na tui i Isireli, e dina ga ni vuqa na gauna sa vaka na loma ni Kalou, ia sa ivalavala ca, ka se bera ni vosoti na nona ivalavala ca (raica na 2 Samuela 7:1–13; 1 Veigauna 28:2–3). Ia, sa vakatarai walega vei Tevita me vakasokomuna mai na iyaya ni vale ni Turaga, na vale ena sega ni tara o koya ia o Solomone na luvena.
Ni oti ga na nona sa mai taura o Solomoni na itutu ni tui sa tekivu me tara na valetabu. A tara rawa na kena yavu ena loma ni va na yabaki ni nona veiliutaki, ka vakacavara na vale ena loma ni vitu veimama na yabaki. Na kena tara na Valetabu i Solomoni sa itekitekivu ni dua na itukutuku vou kei Isireli, sega ni baleta na kedra itukutuku duadua ga na Isireli ia sa baleti vuravura vakakina.
Ena itukutuku ni veigauna sa tukuni tiko mai, e tukuni ni a mai vakacavari na valetabu volekata toka na 1005 b.k. Mai na kena droini kei na kena itaratara, na iwalewale kei na kena sau levu, e tukuni ni dua vei ira na vale totoka duadua ena itukutuku ni veigauna. E vitu taucoko na siga na qaravi ni kena vakatabui—e dua na macawa ni reki savasava mai Isireli. Ni sa mai ciqoma ena loloma na Turaga sa vakatakilakilataka ena dua na o e robota na kena yasana tabu ka ra sa sega ni tiko rawa kina na bete ni, “sa vakasinaita na vale ni Kalou na serau i Jiova” (2 Veigauna 5:14; raica talega na Lako Yani 40:35; 2 Veigauna 7:1–2).
Na Vakacacani ni Valetabu i Solomoni
E a lekaleka walega na gauna ni vale totoka lagilagi duadua oqo. Ni oti toka ga e tolusagavulu ka va na yabaki na kena a vakatabui, ka oti toka e lima na yabaki na mate nei Solomoni, sa tekivu me malumalumu mai; ka laki yaco sara me vakatorosobutaki raraba kina ka tini sara me sa vakacacani vakadua. A vagolei vakatani o Solomoni mai na nodra veirawai na yalewa dauqarava na kalou tani, ka yaco na nona itovo vakatani me teteva yani na vanua o Isireli. Sa sega tale kina ni vanua tabu na valetabu, ka sa sega tale ni tiko na veitaqomaki i Jiova ena vanua e sega ni savasava.
Na nodra veivakabobulataki na Ijipita ka ra sa drovaka na tamata, sa yaco tale me ra vakasaurarataki ira na Isireli. Sa kabai Jerusalemi o Sisaki, na tui Ijipita, “a sa kauta tani na iyau mai na vale i Jiova” (1 Tui 14:25–26). A toso tiko na cakacaka ni veivakacacani ena veisenijiuri e tarava. Ni oti e rua na drau ka tinikaono na yabaki ni oti na nodra veivakatorosobutaki na Ijipita, a kauta laivi o Easi na tui Juta na icabocabo ni soro kei na mataniwai ka gole yani vakavo ga e dua na vale na vanua duri tu kina e liu e dua na valetabu (raica na 2 Tui 16:7–9, 17–18; raica talega na 2 Veigauna 28:24–25). E muri sa qai mai vakacavara sara o Nepukanesa, na tui Papiloni, na kena vakatorosobutaki na valetabu ena nona vakama (raica na 2 Veigauna 36:18–19; raica talega na 2 Tui 24:13; 25:9).
Na Valetabu i Serupepeli
Ia, ni vo toka e 600 na yabaki ni bera ni tadu mai ki vuravura na Turaga, sa sega tu na valetabu e Isireli. Era sa vakalou tani na tamata ka ra sa ivalavala ca, ka sa cati ira na Turaga kei na nodra valenilotu. Na matanitu o Isireli, ka ra lewena tiko e volekata ni 10 vei ira na 12 na mataqali, era sa laki nodra tamata tu na kai Asiria volekata na yabaki 721 b.k., ka oti toka e dua na senijiuri sa vakamalumalumutaki na matanitu o Juta mai vei ira na kai Papiloni. Ena loma ni 70 na yabaki era se tikoga vakabobula na kai Juta—ka ra vakatokai e muri me ra Jiu, ni ra sa tiko vakabobula, me vaka ga sa tukuni tu ni na yaco (raica na Jeremaia 25:11–12; 29:10).
Ia, ena ruku ni nona veiliutaki o Sairusi (raica na Esera 1, 2) kei Taraiase (raica na Esera 6), era sa vakatarai kina me ra lesu ki Jerusalemi ka me ra laki tara tale na valetabu me vaka na nodra vakabauta. Me ivakananumi nei koya na iliuliu ni kena cakacaka, a vakatokai na valetabu vou oqo ena kena itukutuku me Valetabu i Serupapeli. E dina ga ni sega sara ni totoka na loma ni valetabu oqo ena kena veitikina kei na iyaya me vakatauvatataki kei na valetabu vakasakiti i Solomoni, sai koya sara ga na kena e uasivi duadua me ra bau tara na tamata, ka sa vakadonuya na Turaga ni sa isolisoli sa tukuna tiko vakamatata na nodra loloma kei na yalodina na Luvena ni veiyalayalati.
Na Valetabu i Eroti
Volekata toka e 16 na yabaki ni bera ni sucu na Karisito, a tekivuna kina o Eroti I, na tui Jutia, na kena taravou tale na Valetabu i Serupapeli ka a vakacacani tu vakaca sara e liu. E lima na senijiuri na kena tucake tu na vovo ni valetabu o ya, ka sa dua dina na ivovo ca ni dua na vale ni veigauna.
E vuqa na veika a yaco ena gauna ni nona bula e vuravura na iVakabula e semati ki na Valetabu i Eroti. E vakadinadinataki ena ivolanikalou na kena saqati ena kena vakalolovirataki ka vanua ni veivoli na valetabu sa mai vakatanitaki oqo, e kila ka rokova tikoga na Karisito na savasava ni itikotiko ni valetabu. Se cava ga na yaca ena vakatokai kina, ki Vua sa Nona vale na Turaga.
Na kena vakarusai vakadua na valetabu sa parofisaitaki oti tu mai mai vua na Turaga ena gauna se bula tiko kina o Koya e vuravura (raica na Maciu 24:1–2; Marika 13:1–2; Luke 21:6). Ena yabaki a.d. e 70 na valetabu a vakarusai vakadua ena nodra vakamai ena gauna a kabai kina o Jerusalemi mai vei ira na kai Roma ena veiliutaki nei Taito.
Valetabu Makawa e Amerika
Na Valetabu i Eroti e a iotioti tiko ni valetabu me tara mai na Tokalau kei Vuravura ena gauna makawa. Mai na kena vakarusai na vale cecere o ya me yacova yani na gauna sa mai tauyavutaki tale na Lotu i Jisu Karisito ena ika 19 ni senijiuri, e dua ga na itukutuku ni tara valetabu e tukuni o ya na kena e tukuni tiko ena iVola i Momani, sa vakadeitaka kina ni a tara na valetabu ena vanua sa mai kilai tu nikua me ko Amerika, ia e lailai sara na itukutuku ni kena tara ka vica walega na itukutuku dina ni qaravi ni cakacaka vakalotu a vakayacori ena veivaletabu oqo ena ra kei vuravura. Era a tara na valetabu na tamata rauta toka na 570 b.k., ka da kila kina ni a tara me vaka na Valetabu i Solomoni, ka dina ga ni sega so ni vinaka me vakatautauvatataki ki na valetabu totoka ka lagilagi ka sau levu o ya (raica na 2 Nifai 5:16).
Ni sa vakaraitaki Koya na Turaga sa tucaketale vei ira na Nifai ena ra kei vuravura, a raici ira ni ra tu wavolita na valetabu (raica na 3 Nifai 11:1–10).
Ia na iVola i Momani, e sega ni tukuna e dua na ka baleta na valetabu me laki yacova sara na gauna sa vakarusai sara kina na valetabu e Jerusalemi; ka kena ikuri, ni ra sa mai kawaboko vakadua na Nifai ena loma ni va na senijiuri ni sucu oti na Karisito. Sa vakadinadinataki kina, ena yasana ruarua oqo kei vuravura sa sega tu ni tara e dua na valetabu ena ivakatekivu ni gauna ni Vukitani kei na kena vakasamataki na valetabu ni sa duatani mai na veivalenilotu tale eso sa mai yali ena kedra maliwa na kawatamata.
Na Vukitani kei na Vakalesuimai
Ena vuqa na senijiuri sa sega tu ni tara e dua na vale me nona na Turaga; na ka dina, sa vaka me sega tu ni gadrevi me rokovi. E dina, era sa mai tara e vuqa na veivalenilotu, vuqa vei ira era sau levu ka lagilagi. Eso vei ira oqo a vakatabui me nei Pita kei Paula, vei Jemesa kei Joni; eso tale kivei Makitala kei Meri (Tinai Jisu); ia e sega ni bau dua me tara ena lewa kei na yaca me rokovi kina o Jisu, na Karisito. Ena kedra maliwa na veivalenilotu kei na valenisokalou, itikotiko ni lotu kei na valenilotu, e sega na tikina me vakatoka na Luve ni Tamata me Nona ga.
Me yacova sara ni sa vakalesuimai na kosipeli ena ika 19 ni senijiuri, vata kei na kena kaukauwa taumada kei na madigi, sa mai soli e matanavotu na matabete savasava ena kedra maliwa na tamata. Ka me nanumi tiko ni lewa me dua e vosa ka cakacaka ena yaca ni Kalou sa ka bibi sara ki na dua na valetabu, ni na tawayaga na valetabu ni sega kina na lewa tabu ni matabete savasava. Mai vei Josefa Simici, sa vakalesuimai kina ki vuravura na kosipeli taumada, ka sa tauyavutaki tale na lawa makawa. Ni toso na gauna, mai na nona cakacaka na Parofita, sa mai tauyavutaki kina na Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai ka tekivutaki ena kaukauwa dina vakalou.
Valetabu Edaidai
A tekivu na Lotu oqo ena imatai ni vica na siga ni kena itukutuku me vakarautaka na kena tara e dua na valetabu (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 36:8; 42:36; 133:2). Ena imatai ni siga ni vula o June 1833, mai na dua na ivakatakila a soli vei Josefa Simici na Parofita, a vakarota na Turaga me tara vakatotolo e dua na vale savasava sa yalataka kina o Koya me vakaedaumenitaki ira kina na Nona italai digitaki ena kaukauwa kei na lewa (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 95). Era a muria na tamata na ivakaro ni ra sa gadreva ka yalodina kina. E dina ga ni ra sotava tu na dravudravua kei na veivakacacani lolovira, a vakacavari rawa na cakacaka, ia ena Maji 1836 a vakatabui kina na isevu ni valetabu ni gauna oqo e Kirtland, Ohio (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 109). A vakatakilakilataki na qaravi ni kena vakatabui ena ivakaraitaki vakalou ni vakatautauvatani kei ira era a tiko ena kena soli na isevu ni valetabu ena gauna makawa, ka yaco e muri me ra rairai mai vakatamata na kai lomalagi ena loma ni itikotiko ni valetabu vata kei na ivakatakila ni lewa vakalou vei ira na tamata. Ena vanua o ya a laurai ka rogo kina na domo ni Turaga o Jisu (raica na Vunau kei na Veiyalayalati 110:1–10).
Ena loma ni rua na yabaki mai na siga a vakatabui kina, era sa biuta na valetabu oqo e Kirtland o ira era a tara; era sa vakasaurarataki me ra dro ena vuku ni veivakacacani, ni ra biubiu sa vuki na valetabu oqo me dua na vale ni tamata.
Na nodra biu vanua yani na Yalododonu Edaidai era yaco taumada i Missouri ka tarava yani o Nauvoo, mai Illinois. E sega ni dede na nodra toka vou e kea sa voqa tale mai na domo ni ivakatakila kivei ira na tamata me ra sa tara tale e dua na vale sa vakatabui ki na yaca ni Kalou.
E dina ga ni sa laurai tiko ni ra na baci vakaukauwataki me ra dro tale na tamata, ka ra kila talega ni ra na biuta na valetabu ni oti ga na nodra tara, era a cakacaka ga vakaukauwa kei na gugumatua me vakacavari rawa ka vakaiyayataka na valetabu. A qai vakatabui ena ika 30 ni Epereli, 1846, ia ni se bera mada ga ni vakacavari na valetabu, era sa tekivu biubiu na tamata.
Era sa biuta tu mai na valetabu o ira na tamata dravudravua era a tara ka solibula kina. Ena Noveba ni 1848 a yaco me vakamai vakatani, ia ena Me ni 1850 a ravuti kina ena dua na covulaca ka yanaraka vakadua na kena lalaga loaloa se vo tiko.
Ena ika 24 ni Julai, 1847, era a tauyavutaka kina na painia ni Momani e dua na itikotiko ka sa tiko kina oqo o Salt Lake City. Ni oti e vica na siga, a vakaraitaka sara o Brigham Young, na parofita ka iliuliu, e dua na veibuca totoka, ka kelia sobu kina na nona ititoko, ka kaya, “Oqo na vanua me tara kina na valetabu ni Turaga.” Na vanua o ya sa lomanibai tiko oqo ni valetabu totoka, ka sa wavoliti koya mai na siti. E 40 na yabaki na kena tara na Valetabu e Salt Lake; a vakadavori na kena uluvatu ena ika 6 ni Epereli, 1892, ka vakatabui sara na valetabu ni oti e dua na yabaki.
E Dua na iLesilesi Vakalou
Ena gauna makawa kei na gauna vou oqo era sa kila na tamata ni veiyalayalati ni kena tara na valetabu sa nodra cakacaka sara sa gadrevi vei ira. Sa matata vinaka kina ni valetabu sa uasivi cake sara mai na valenilotu se valenisoqoni, uasivi cake mai na vanua ni sokalou se kacidrel (cathedral); oqo sa vale e tara me nona vale na Turaga, sa ka tabu ki na nodrau semati vakavoleka na Turaga kei na matabete savasava, ka sa baleta vakatabakidua na veicakacaka vakalotu tabu e cecere sara. Me kena iusutu, me sa dua na valetabu savasava sara—sa vakadonuya na Kalou ka sa vakavinavinakataka o Koya ni sa Nona vale—sa gadrevi kina na vakacacabo oqo, ka dodonu me sa kilikili kaya na isolisoli kei koya e solia.
Sa vakaraitaka raraba kina na Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai ni sa tiko tale kina na matabete savasava sa vakalesuimai ki vuravura ka sa vakatikori tu kina na ilesilesi vakalou me tara ka vakaituvakitaka donu na veivaletabu sa vakatabui ki na yaca kei na qaravi na Kalou dina sa bula tiko, kei na noda veiqaravi ena loma ni veivaletabu oqo ena cakacaka vakalotu ni matabete, sa na yaco kina me vauci na veika e vuravura kei na veigauna ni oti na mate.
Na loma ni Valetabu e Kirtland mai na dua na itaba ni ika 20 ni senijiuri.
Sa lumuti Eroni o Mosese me bete ena valecavu.
Na valecavu oqo sa nodra valetabu veikauyaki na Isireli ena gauna era a veitokiyaki voli kina ena lekutu.
Ena kena vakacavari ena 1005 b.k., sa yaco kina na Valetabu i Solomoni me dua vei ira na vale totoka ena itukutuku ni veigauna.
E vitu taucoko na siga ni kena vakatabui na Valetabu i Solomoni—e a macawa ni reki savasava e Isireli.
Ena gauna ni tiko lewai e Papiloni, era a vakatarai na Jiu me ra lesu i Jerusalemi me ra laki tara vou na valetabu.
E vuqa na veika a cakava na iVakabula ena nona bula e vuravura e vakaraitaka tiko ni rokova na savasava ni valetabu.
Ena gauna a rairai kina na iVakabula sa tucaketale ena vanua o Amerika, a gole yani ki na valetabu.
Ni oti na veiyabaki ni vukitani, a vakalesuimai vei Josefa Simici na lewa a gadrevi tiko me baleta na sokalou ena valetabu.
A vakatabui na isevu ni valetabu edaidai e Kirtland, mai Ohio, ena Maji 1836.
Ena gauna ga era yaco yani kina e Salt Lake Valley, a kacivaka sara o Brigham Young, “Oqo na vanua me tara kina na valetabu.”
Mai na 1893 ki na siga nikua, sa tara oti ka vakatabui e sivia e 130 na valetabu e vuravura taucoko.
Valetabu na Tampico Mexico. Vakatabui ena ika 20 ni Me, 2000.
Valetabu na Apia Samoa. Vakatabui ena ika 5 ni Okosita, 1983. Vakatabui tale ena ika 4 ni Sepi., 2005.
Valetabu na Madrid Spain. Vakatabui ena ika 19 ni Maj., 1999.