“Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni Fakahinohino ʻe 3 ki hono Fakaʻaongaʻi ʻo e Tekinolosiá mo e Mītiá,” Liahona, Māʻasi 2024.
Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni Fakahinohino ʻe 3 ki hono Fakaʻaongaʻi ʻo e Tekinolosiá mo e Mītiá
ʻI he hokohoko atu e feliliuaki ʻa e tekinolosiá, ʻe tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi founga ko ʻeni ki he mītiá ke tau laka ki muʻa ʻi he fakapotopoto.
ʻOku feliliuaki maʻu pē ʻa e tekinolosiá. Pea kuo ʻomi ʻe he fakalakalaka kotoa pē ʻi he tekinolosiá ha ngaahi founga foʻou ki hono fakaʻaongaʻi ʻo e mītiá. Naʻe liliu lahi ʻe he mīsini pākí ʻa e tokotaha te ne ala maʻu ʻa e ngaahi lea kuo tohí. Naʻe liliu lahi ʻe he letioó mo e televīsoné ʻa e founga ʻo ʻetau fetuʻutaki ʻa e ngaahi ongoongó, fakamatalá, mo e fakafiefiá. Naʻe liliu ʻe he ʻinitanetí ʻa e lahi ʻo e meʻa te tau lava ʻo maʻú pea mo e tokotaha te ne lava ʻo faʻu iá. Naʻe liliu ʻe he mītia fakasōsialé ʻetau malava ke maʻu, fetuʻutaki, pea mo fehokotaki mo e kakaí. ʻI he ʻasi mai ʻa e ʻilo fakamīsiní (artificial intelligence), ʻoku tau fehangahangai ai mo ha ngaahi fehuʻi foʻou.
ʻOku ʻikai ʻaupito ke lelei kotoa pe kovi kotoa ʻa e tekinolosia foʻoú. Ka, ʻoku faʻa hangē ia ha sioʻata fakaʻatalahí te ne lava ʻo fakaʻatalahi ʻa e ngaahi faingamālié foʻoú mo e ngaahi meʻa foʻou ke fai ki ai ha hohaʻá. ʻI heʻetau feinga ke anga faka-Kalaisi angé, ko e meʻa ʻoku mahuʻingá ʻa ʻetau meʻa ʻoku fai ki he tekinolosiá foʻoú pea mo e mītia te ne ala ʻomi ki heʻetau moʻuí.
Ko ha Founga ʻoku Fakatefito ʻi he Tefitoʻi Moʻoní
Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ha lisi ia ʻo ha ngaahi lao ke ne tataki ʻa e fili kotoa pē ʻoku tau fai fekauʻaki mo e tekinolosiá mo e mītiá. Ka, te tau lava ʻo ako ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní ke tokoni ʻi hono tataki kitautolu ʻi heʻetau fai ʻa e ngaahi filí. Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Tietā F. ʻUkitofa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē: “ʻOku taʻengata mo fakaemāmani lahi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní. ʻOku ʻi ai e ngaahi tuʻutuʻuni pau pe founga ngāue ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá ʻe ngāue lelei he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi kae ʻikai ngāue lelei ia ʻi ha feituʻu ʻe niʻihi. Ko e meʻa ʻoku nau fakatahatahaʻi kitautolú ko Sīsū Kalaisi mo e ngaahi moʻoni taʻengata naʻá Ne akoʻí, neongo ka kehekehe ha ngaahi founga ngāue pau ʻi he fakalau atu ʻa e taimí kae pehē ki he ngaahi anga fakafonuá.”1
ʻE tokoniʻi kitautolu ʻe he muimui ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku makatuʻunga ʻi he ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ke tau nofo maʻu ʻi he hala ʻo e fuakavá. ʻE tataki kitautolu ʻe he Laumālié ʻi heʻetau feinga ke fai ha ngaahi fili ʻoku makatuʻunga ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá. Ko e hā leva ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe ala tokoni ke tataki ʻetau ngaahi fili fekauʻaki mo e tekinolosiá mo e mītiá?
1. Te u lava ʻo fakaʻaongaʻi ʻeku tauʻatāina ke fili ki he totonú ke fai ha ngaahi fili ke mapuleʻi ʻaki e tekinolosiá. ʻOku ʻikai ke ne puleʻi au.
Mahalo ʻe ʻi ai e taimi ʻe niʻihi ʻe hangē ʻoku puleʻi ʻe he tekinolosiá hoʻo moʻuí. ʻOku mahuʻinga ke manatuʻi te ke lava ʻo fai ha ngaahi fili ke mapuleʻi ʻa e tekinolosiá. ʻOku ʻikai ke ne puleʻi koe. Te ke lava pē ʻo fakataumuʻa ke fili ke fakaʻaongaʻi ʻa e tekinolosiá mo e mītiá ke fakahoko ha lelei mo fekumi ki ha ngaahi meʻa ʻoku “māʻoniʻoni, fakaʻofoʻofa, pe ongoongo lelei pe feʻunga mo hono vīkivikiʻí” (Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:13).
Naʻe folofola ʻa e ʻEikí, “Ko au, ko e ʻEikí, ʻoku ʻi ai haʻaku ngāue lahi ke ke fai” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 112:6). Fakakaukau ki he founga te ke lava ai ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e tekinolosiá ke fakahoko ʻa e ngāue lahi ko iá pea “femoʻuekina ʻi he holi lahi ʻi ha ngāue leleí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:27). Mahalo naʻa fiemaʻu ke ke fakaʻaongaʻi e tekinolosiá ʻi hoʻo ngāué. Te ke ala fakaʻaongaʻi ia ke kumi ha ngaahi fakafiefia ʻoku lelei. ʻE ala tokoni ia ke ke fetuʻutaki ai mo e niʻihi kehé. Pea ʻe ala tokoni ia ke ke ako, tupulaki, pea mo fakahoko ʻa e ngāue ʻa e ʻEikí. Neongo ia, ka ʻe lava ke fakahohaʻa, taʻe-taau, pe fakatuʻutāmaki hano fakaʻaongaʻi ki ha ngaahi meʻa kehe. ʻOua ʻe tuku ke puleʻi koe ʻe he tekinolosiá, ka ke fakaʻaongaʻi ʻa e fakapotopotó fakataha mo e fakahinohino ʻa e Laumālié ke fai ʻa e ngaahi fili ʻokú ne foaki atu ʻa e mālohi ke ke puleʻi iá.
2. Ko e taimi ʻoku ou fakaʻaongaʻi ai ʻeku tauʻatāina ke fili ki he totonú ke palani kei taimí, ʻoku ou ongoʻi lelei ange pea ʻoku fai ha ngaahi fili ʻoku lelei angé.
Mahalo kuó ke foua ha taimi naʻá ke fai ai ha fili fekauʻaki mo e tekinolosiá naʻe ʻikai ongo tonu. Mahalo naʻe kau ai ha mītia naʻá ke mamata ai pe fakamoleki ki ai ha taimi ʻi ha faʻahinga ʻekitivitī. ʻOku lelei ange ke tukutaha e tokangá ʻi he hokohoko atu hoʻo tupulakí, kae ʻoua ʻe nōfoʻi ʻi he ngaahi fehālaaki kuó ke faí. Kapau te ke palani ki muʻa, te ke fai ha ngaahi fili lelei ange ʻi haʻo toki fai pē ʻa e ngaahi filí kotoa ʻi he momeniti fakaʻosí. Te ke lava ʻo fokotuʻu ha ngaahi fakahinohino fakataautaha ʻo fakatatau mo e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e ongoongoleleí ke tokoni atu ke ke fai ha ngaahi fili ʻoku leleí.
Kapau ʻokú ke ngāue hala ʻaki pe fuʻu tōtuʻa hoʻo fakaʻaongaʻi ʻa e mītiá, loto-toʻa ke ke feinga ke liliu. Hangē ko ʻení, kapau ʻoku ʻi ai ha faʻahinga mītia ʻoku ʻikai ke nau ueʻi pe ʻomi ha ongo ʻoku leleí, liliu hoʻo tōʻonga moʻuí. Kapau ʻokú ke fakaʻaongaʻi e tekinolosiá ke sio ai ʻi he mītiá pe fakahoko ha tōʻonga ʻokú ke ʻiloʻi ʻoku ʻikai totonu, loto-toʻa ke ke liliu—peá ke faʻa-fakamaʻumaʻu ʻi hoʻo feinga ke fai ʻa e ngaahi liliu ko iá. Fakakaukau ki ha fanga kiʻi meʻa faingofua te ke lava ʻo fai ke liliú. Hangē ko ʻení, kapau ʻoku faingataʻa ange ke ke fai ʻa e ngaahi fili ʻoku leleí ʻi ha taimi pau ʻo e ʻahó, te ke ala palani ʻa e taimi te ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e tekinolosiá mo e taimi ke ʻoua te ke fakaʻaongaʻi aí.
Ko e meʻa tatau pē, kapau ʻokú ke fakaʻaongaʻi ʻa e tekinolosiá ke fakamālohia koe, fetuʻutaki mo e niʻihi kehé, mo fakahoko e ngāue ʻa e ʻEikí, pea ʻokú ke ongoʻi ai ʻa e Laumālié, hokohoko atu hoʻo fai e ngaahi meʻa ko iá. ʻI hoʻo faitotonu moʻoni kiate koe ʻi hoʻo ngaahi filí, ʻe lava ke tokoni atu hoʻo tui ki he ʻEikí ke ke fakaʻaongaʻi hoʻo tauʻatāina ke filí ʻi ha ngaahi founga te ne tataki koe ke ke ongoʻi lelei ange pea hokohoko atu ke fai ha ngaahi fili ʻoku leleí.
3. Te u lava ʻo fakaʻaongaʻi ʻeku tauʻatāina ke fili ki he totonú ke kiʻi taʻofi fakataimi ai.
Mahalo te ke ongoʻi ʻoku taulōfuʻu mai ʻa e ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e tekinolosiá mo e mītiá. Ko e hā hono lahí pea toki fuʻu tōtuʻá? ʻOku totonu nai ke u fakalahi pe holoki ʻeku fakaʻaongaʻi ʻa e mītiá mo e tekinolosiá? ʻOku ou fakaʻaongaʻi fakapotopoto nai hoku taimí? Feinga ke ʻoua naʻá ke tuku ke lomekina koe ʻe he ngaahi fakakaukau pehení. Manatuʻi ʻoku sai pē ke ke kiʻi taʻofi ʻo kiʻi mālōlō mei he mītiá. Ko e kiʻi mālōloó ʻe lava pē ko ha fili ke fai ha ngaahi meʻa kehe kae ʻikai sio fakamamaʻu pē ki he screen ʻo laulau houa pea naʻa mo e ʻikai pē ke fakaʻaongaʻi ha faʻahinga tekinolosia, hangē ko e mītia fakasōsialé, ʻi ha vahaʻa taimi lōloa.
ʻOku ʻomi ʻe he tekinolosiá ha ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga ke tokoniʻi kitautolu ke tau kei fetuʻutaki mo e niʻihi kehé; neongo ia, ka ʻoku ʻikai ʻuhinga ʻetau lava ke fetuʻutaki ʻi ha taimi peé ke tau fiemaʻu ai ke fetuʻutaki ʻi ha taimi pē. ʻOku fakamanatu mai ʻe he ʻEikí, “Ke mou fakalongolongo, pea ʻiloʻi ko e ʻOtuá au” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:16). Fakapapauʻi ʻokú ke tuku ha taimi ke fetuʻutaki ai mo Ia.
Fakapotopoto
ʻI he hokohoko atu e fakalakalaka ʻa e tekinolosiá, te tau fehangahangai kātoa mo ha ngaahi fili lahi. Te tau lava ʻo tafoki ki he Tamai Hēvaní, ko e Fakamoʻuí, folofolá, mo e ngaahi lea ʻa e kau palōfita ʻo onopōní ke maʻu ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ke tokoni ki hono tataki ʻetau ngaahi filí, kae ʻikai sio ki he Siasí ki ha ngaahi tuʻutuʻuni mo ha lisi pau. ʻE tokoniʻi kitautolu ʻe he Laumālié ke tau ʻiloʻi pe ʻoku totonu ʻetau ngaahi filí. ʻOku kei ʻaonga pē ʻa e ngaahi lea ʻa Sēkopé he ʻahó ni ʻo hangē ko e taimi naʻá ne fuofua akoʻi ai iá: “ʻOiauē mou fakapotopoto; ko e hā ha meʻa ke u toe lea ʻaki atu kiate kimoutolu?” (Sēkope 6:12).